Toksikologiya asoslari doc

Klinik  manzarasi.  Vodorod  peroksid  suyuqlik  yoki  aerozol  holida  teri 

qavatiga  ta`sir  qilganda  kimyoviy  kuyish  kelib  chiqadi,  kuzga  tushganda  esa 

ko’rlikkacha  olib  keladi.  Dastlab  shox  parda  xiralashadi,  yashirin  davrdan  bir  yoki 

uch  hafta  o’tgach  ko’rlik  paydo  bo’ladi  Aerozol  holatidagi  vodorod  peroksididan 

nafas  olinganda  nafas  yo’llari  shikastlanadi,  o’pkaga  ta`sir  qilishi  natijasida  o’pka 

shishi  rivojlanishi  mumkin.  Kontsentrlangan  vodorod  peroksidi  hazm  yo’llari  orqali 

me`daga tushganda og`iz shilliq pardalarining kimyoviy kuyishiga sababchi bo’ladi.   

Davosi. Davolash asosan simptomatik yo’l bilan olib boriladi. Bundan tashqari, 

vitaminlar (V1, R, E, askorbin kislotasi) buyuriladi. Vodorod peroksid bilan ishlashda 

havfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish shart bo’ladi. 

  Azot kislotasi va uning oksidlari organizmga mahalliy va umumiy ta`sir qilish 

xususiyatiga ega. 

Teri  va  shilliq  qavatlarga  kislota  ta`sir  qilganda  to’qima  oqsillari 

koagulyatsiyasiga  uchraydi  va  to’qimalardagi  suvni  yo’qotadi  (degidratatsiya). 

Kuygan soha yuzasida sariq-zangori rangli hosila paydo bo’ladi. Hosila atrofida shish 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

55 

 

va qizarish kuzatiladi. Ularning chekkasida leykotsitar infiltratsiya rivojlanadi. Limfa 

qon tomirlari kengayishi va qon tomirlarida ko’plab tromblar hosil bo’ladi.   

Azot  kislotaning  kuzga  tushishi  juda  havfli  hisoblanadi,  chunki  bunda  uning 

oqibatini  oldindan  aytib  bo’lmaydi.  Dastlab  engil  darajada  bo’lib  ko’ringan 

zararlanish kuchli zararlanish bo’lib chiqishi va og`ir asoratlarni berishi mumkin. 

Azot kislota bug`lari va uning oksidlaridan nafas olganda organizmda sezilarli 

o’zgarishlar  yuzaga  keladi.  Juda  kam  kontsentratsiyasi  ham  (0,1—0,2  mg/l)  nafas 

yo’llariga  ta`sir  etganda  ta`sirlovchi  xususiyatga  ega  bo’lib,  kuzda  achishish  va 

quyish,  nafas  yo’llarida  va  tush ortida  og`riqlar, kuzdan  yosh oqishi,  yo’tal, aksirish 

hamda umumiy loxaslik simptomlari paydo bo’ladi. 

Azot  kislotaning  yuqori  kontsentratsiyasi  (0,2—0,4  mg/l  va  undan  yuqori) 

o’pkada  toksik  shish  rivojlanishini  keltirib  chiqaradi.  Klinik  jihatdan  paydo  bo’lgan 

o’pkaning  toksik  shishi  fosgendan  zaharlanish  tufayli  kelib  chikqan  shishdan  farq 

qilmaydi, lekin bir qancha xususiyatlarga ega. 

1.  Azot  kislota  va  nitrogazlardan  zaharlanganda  dastlabki  bosqich  kuchli 

rivojlangan  bo’ladi;  kuzda  kuchli  achishish,  og`riq,  yosh  oqishi,  aksirish,  yo’tal, 

hansirash,  ko’ngil  aynishi,  ba`zi  vaqtlarda  qusish,  tsianozning  rivojlanishi, 

bradikardiya, umumiy lohaslik, bosh og`rishi va tomoqning bo’g`ilishi kuzatiladi. 

2. YAshirin davri qisqa vaqtni tashkil qiladi. U o’rtacha 30—60 daqiqa, ba`zan 

2—3  soatni  tashkil  qiladi.  Klinik  simptomlarining  ko’rinishi  va  rivojlanishi 

moddaning  havodagi  kontsentratsiyasiga,  ta`sir  qilish  vaqtiga  hamda    organizmning 

reaktivligiga  bog`liq  bo’ladi.  Bu  davrda  tez-tez  charchash,  jismoniy  ish  bajarganda 

toliqib qolish. bradikardiya va nafas olishning tezlashishi aniqlanadi. 

3.  O’pka  shishining  rivojlanish  davri  alomatlari  xuddi  fosgenning  klinik 

alomatlariga  o’xshaydi.  Lekin bunda  yo’tal bilan ajraladigan balg`am sariq  yoki  och 

pushti  rangda  bo’ladi  (nitromoddalarning  oqsillarga  ta`siri  —  ksantoprotein 

reaktsiyasi),  Bundan  tashqari,  nitrogazlar  qonga  so’rilish  xususiyatiga  ega  va  qon 

tarkibida  metgemoglobinni  hosil  qiladi,  buning  natijasida  paydo  bo’lgan  gipoksiya 

holatiga gemik gipoksiya ham qo’shiladi. 

Agar  nafas olinayotgan  havoda azot  oksidi (N0) kontsentratsiyasi ko’p bo’lsa, 

unda yurak-tomir buzilishlari, miyada keskin buzilishlar hamda metgemoglobin hosil 

bo’lishi  va  boshqa  simptomlar  yakqol  rivojlangan  bo’ladi.  Agar  havoda  azot  ikki 

oksid  (NO2)  miqdori  ko’p  bo’lsa,  unda  nafas  yo’llarining  zararlanishi  kuzatiladi  va 

tezda  o’pka  shishi  rivojlanadi.  Azot  ikki  oksidning  yuqori  kontsentratsiyasi  nafas 

olinganda  kislorod  etishmovchiligi  natijasida  bug`ilish  (asfiksiya)  rivojlanadi, 

keyinchalik  talvasalar  paydo  bo’ladi,  nafas  markazining  ish  faoliyati  buzilganligi 

tufayli u falajlanadi, nafas olish to’xtaydi va o’lim sodir bo’ladi. 

4.  Tuzalish  bosqichiga  o’tish  ikki  xil  bo’lishi  mumish  Birinchi  holda  o’pkada 

hosil bo’lgan shish suyuqligi tezda orqaga so’rila boshlaydi, kishining umumiy ahvoli 

yaxshilanadi,    tsianoz  kamayadi  va  hansirash  yo’qoladi.  2-3  kundan  so’ng  o’pka 

shishidan asar ham qolmaydi. 

Ikkinchi  holda  o’pkada  shishi  suyuqligi  kamayganligiga  qaramasdan, 

zararlanganlarning  umumiy  ahvol  og`irligicha  qolaveradi,  harorat  yanada  ko’tarilib 

ketadi,  o’pka  auskultatsiya  qilib  ko’rilganda  o’rtacha  va  kuchli  nam  xirillashlar 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

56 

 

eshitiladi. Qon tekshirib ko’rilganda leykotsitoz aniqlanadi, eritrotsitlarning cho’kish 

reaktsiyasi  (ECHR)  oshib  ketadi.  Bunday  klinik  simptomlar  ikkilamchi  infektsiya 

qo’shilishi  natijasida  rivojlangan  bronxopnevmoniya,  o’pka  abstsessi,  o’pka  infarkti 

va boshqalardan dalolat beradi. 

  Zararlangan 

kishining 

qoni 

tekshirib 

ko’rilganda 

ko’p 

miqdorda  

metgemoglobin  aniqlanadi  Agar  oksidlardan  oz  vaqt  ichida  nafas  olingan  bo’lsa; 

kishi tezda tuzalib ketadi, ko’p vaqt ichida nafas olingan bo’lsa o’lim sodir bo’ladi. 

3.  Asfiksiya  turi.  Bu  turda  zararlanish  azot  kislota  oksidlarining  juda  yuqori 

kontsentratsiyasidan nafas olinganda yuzaga keladi. Bunda birdaniga bug`ilish paydo 

bo’ladi va tezda nafas olish to’xtaydi, talvasalar paydo bo’ladi va kishi o’ladi. 

4.  Kombinatsiyalangan  tur.  Oksidlardan  nafas  olinganda  tezda  miyada  klinik 

simptomlar  rivojlanadi:  bosh  aylanishi,  kuchli  gangish  holati,  hushdan  ketish  va 

tsianoz  rivojlanadi.  Azot  kislotasi  oksidlari  bor  havodan  chiqarilgandan  keyin  odam 

darrov  o’ziga  keladi,  lekin  bir  necha  soat  o’tishi  bilan  hansirash  paydo  bo’ladi, 

tsianoz kuchayadi, o’pkaning toksik shishi rivojlanadi. Bu holdagi zaharlanishlar ro’y 

bersa, kamdan-kam holda odam tirik qoladi. 

  

  

Mahalliy  teri  quyishlari  ro’y  berganda  birinchi  yordam  ko’rsatish  kimyoviy 

agentni  tezroq  yo’qotishga,  uning  teridagi  kontsentratsiyasini  kamaytirishga 

qaratilgan bo’ladi. Asosiy natija oqar suv tagida yuvilganda kuzatiladi. Kuygan joyni 

darhol  ishqorli  eritma  (natriy  gidrokarbonat)  bilan  yuvish  kerak  Kuygan  yuzadan 

kimyoviy agent qancha tez ajratilsa, natija shuncha yaxshi bo’ladi. 

Agar kiyim kimyoviy faol moddalardan namiqqan bo’lsa, uni tezrok ajratishga 

kirishish kerak Buning uchun kuchli bosim ostidagi suvda (kiyimda) yuvinish lozim. 

SHunda kiyim bilan teri  orasida  maxsus bo’shliq paydo bo’ladi  va kiyimni echishga 

imkoni  tug`iladi. 

Kimyoviy kuyishlarga  mahalliy davo  qilish termik quyishlarga davo qilishdan 

unchalik   farq qilmaydi.  Kuygan  yuzaga  mahalliy davo qilish ochiq  va yopiq  usulda 

olib boriladi. Ochiq usulda zararlanganlar chiroqlar o’rnatilgan maxsus karkas tagiga 

yotqiziladi, u havo namligini kamaytirib, haroratni bir oz  oshiradi. Bu o’z navbatida 

kuygan  yuzada  quruq  qavat  (strup)  paydo  bo’lishiga  hamda  kuygan  yuzani  kuzatib 

turishga  imkon  beradi.  Kuygan  yuza  har  kuni  antiseptiklar  (furatsilin,  sulfamilon) 

bilan  artib  turiladi.  Bunda  kaliy  permanganat  (margantsovka)  ning  1:5000  eritmasi 

kuniga 3— 4 martadan ishlatiladi. 

Kuyishga  yopiq  usul,. ya`ni bog`lamlar bilan davo qilish keng tarqalgan- SHu 

maqsadda  bakteritsid  va  og`riqsizlantirish  xususiyatiga  ega  bo’lgan  5—10%  li 

sintomitsin,  0,5%  li  furatsilin,  10%  li  anestezin,.  Vishnevskiy  malhami  ishlatiladi. 

Kuygan  yuza  tozalangandan  so’ng  shu  surtmalar  surtilgan  bog`lam  qo’yiladi,  yiring 

bo’lmasa  6—8  kungacha  bog`lam  almashtirilmaydi.  Odatda  6—12  kun  ichida 

epitelizatsiya  jarayoni  boshlanadi,o’rta  hisob  bilan  I-darajadagi  quyish  2—3  kunda, 

II-darajali kuyish 10—12 kunda, III—IV-darajadagi kuyishlar  50—60  kunda tuzalib 

ketadi. 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

57 

 

Kuzga  sirka  kislotasi  tushganda  zudlik  bilan  ko’p  miqdordagi  oqar  suv  tagida 

10—15  daqiqa  davomida  yuvish  zarur(2%  li  natriy  biokarbonat  eritmasi  bilan  

yuviladi).  Kuzdagi  og`riqni  qoldirish  uchun  1—2  tomchi  2%  li  novokain  eritmasi 

yoki 0,5% li dikain eritmasi tomiziladi va 30% li albutsid eritmasi qovoqlar orqasiga 

qo’yiladi. Kuzga 5—10% li sintomitsin yoki tetratsiklin malhami surtiladi. 

O’pkaning  toksik  shishi  rivojlanganda  avvalo  zararlanganlar  zudlik  bilan 

zaharlanish o’chog`idan olib chiqib ketilishi kerak Davolash ishlari xuddi bo’g`uvchi 

zaharlovchi moddalardagi kabi olib boriladi   

 

 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

58