Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

7.2. Zahiralarning belgilanishi va turlari 
 
Aytib o‘tilganidek, zahira tushunchasi moddiy ishlab chiqarishning barcha 
sohalarini qamrab oladi, chunki xomashyoning birinchi manbadan so‘nggi 
iste’molgacha bo‘lgan harakatida moddiy oqim barcha maydonchalarda zahira 
ko‘rinishida yig‘ilishi mumkin. Bunda har bir maydonchada moddiy zahiralarni 

---

72 
boshqarish o‘z xususiyatiga ega. Xomashyoni mahsulotga aylantirish yo‘lida va 
bu mahsulotning so‘nggi iste’molchiga yetkazilishida zahiralarning ikki asosiy turi 
tashkil etiladi: (16-chizma) 
1. Ishlab chiqarish zahiralari. 
2. Tovar zahiralari. 
O‘z navbatida bu zahiralardan har biri uch turga bo‘linadi: 
a) joriy zahiralar; b) sug‘urta zahiralari; v) mavsumiy zahiralar. 
16-chizma. Moddiy zahiralarining asosiy turlari 
Zahiralar yetkazib beruvchi, ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi 
bevosita bog‘lanishni kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi. Zahiralar mavjudligi 
ishlab chiqarishni optimal xizmatdagi partiyalar bilan yetkazib berilayotgan 
xomashyo bilan ta’minlashga, shuningdek, xomshyoni optimal hajmdagi tayyor 
mahsulotga aylantirish imkonini beradi. Xomashyo zahiralari shu xomashyoni 
yetkazib beruvchining mahsulot ishlab chiqaruvchiga bo‘lgan bog‘lanishini 
kuchsizlantiradi. Ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan yarim tayyor mahsulotlar 
zahirasi alohida sexlarning bir - biriga bo‘lgan bog‘lanishini kamaytiradi. 
Zahiralar quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1. Bufer zahiralar yetkazib beruvchi va iste’molchilar orasida tashkil etiladi. 
Bu zahiralar materiallar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan qoplamalar uchun o‘z 
vaqtida etib kelmaslikni to‘ldirish, mahsulotni xarid qilish imkoniyatini ta’minlash, 
shuningdek, mahsulotni qulay hajmdagi partiyalar bilan ishlab chiqarish uchun 
ishlatiladi. 
2. Tayyor mahsulot zahiralari qulay hajmdagi mahsulot partiyalari bilan 
ishlab chiqarishni ta’minlash, kutilayotgan talabni qondirish, haqiqiy talabning 
istiqbollashgan zahiradan farqlanishini qoplash maqsadlariga xizmat qiladi. 
3. Ushlanib qolishlarni qoplash uchun zahiralar material resurslarning 
harakatlanishi bilan bog‘liqdir. Agar ushlanib qolish vaqti ma’lum bo‘lsa, bunday 
zahiralar hajmini aniqlash qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. 
4. Kutilayotgan talabni qondirish uchun kerak bo‘lgan zahiralar 
istiqbollashayotgan talabni qoplash uchun xizmat qiladi. Talabning hajmi va vaqti 
aniq hisoblangani uchun bunday zahiralarning aniqlanishi qiyinchiliklar 
tug‘dirmaydi. 
Moddiy zaxiralar 
Ishlab chiqarish zaxiralari 
Tovar zaxiralari 
Joriy zaxiralar 
Sug’urta zaxiralari 
Mavsumiy zaxiralar 

---

73 
5. Kafolat zahirasi talabning aniqlab bo‘lmaydigan o‘sishini qondirish 
uchun 
xizmat 
qiladi. 
Bu 
zahiralarning 
mavjudligi 
haqiqiy 
talabning 
istiqbollashayotgan talabdan farqini qoplaydi. 
Logistika konsepsiyasining amaliyotda qo‘llanishi korxona va firmalarda 
yalpi zahiralarning muvofiqligi bilan bog‘lanadi. Zahiralarni qulaylashtirish mezoni 
xarid bo‘yicha harajatlar mahsulotning yo‘qligi natijasida hisoblanadi. 
Xarid bo‘yicha harajatlarga quyidagilar kiradi: buyurtmani qayd etish 
bo‘yicha harajatlar; yetkazib beruvchilar bilan yetkazib berilgan tovarlar va 
kommunikatsiya haqida shartnomani qayd etish bo‘yicha harajatlar, agar 
transportda tashish narxi qabul qilinayotgan tovarning narxiga kirmasa; transport 
harajatlari, tovarni qabul qilish va omborda saqlash harajatlari. Bularning ayrimlari 
buyurtmada belgilanadi va buyurtma hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Boshqalari esa, 
masalan, transport va ombor harajatlari buyurtma hajmiga proporsional 
bog‘liqdir. 
Zahirani saqlash bo‘yicha harajatlar omborda mahsulotni ma’lum vaqt 
davomida saqlash harajatlari bilan belgilanadi va bevosita ombordagi mahsulot 
hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bunga ombor harajatlari, renta harajatlari (agar inshoot 
ijara qilingan bo‘lsa), ishlab chiqaruvchi birlikka tegishli omborlarning mohiyati 
uchun joriy harajatlari kiradi. Bu tur harajatlarga kapital harajatlar kiradi. Bu 
guruhga, shuningdek, sug‘urta va soliq harajatlari ham kiritiladi. Sug‘urta 
harajatlari zahira yong‘in yoki o‘g‘rilik natijasida yo‘qolishlaridan himoya sifatida 
ishlatiladi. Zahiralar hisoblangan kun bo‘yicha soliqqa tortiladi. Bu guruhga tabiiy 
ofat va zahiralarning buzilishlari natijasidagi yo‘qotishlar ham kiritiladi. 
Mahsulot yo‘qligi natijasida ishlab chiqaruvchi omborda mahsulot yo‘q 
bo‘lganligi natijasida to‘satdan hosil bo‘lgan talabni qondira olmaydigan 
yo‘qotishlarga duch keladi. Bu yo‘qotishlar ikki turga bo‘linishi mumkin: 
1. Yo‘qotilgan sotishlar qiymati, bunda buyurtmachi o‘z buyurtmasini 
boshqa ishlab chiqaruvchiga beradi. Bu usulda harajatlar ko‘zda tutilgan 
harajatlardan foyda yo‘qotish bilan aniqlanadi. 
2. Buyurtmachi buyurtma berilishini kutib turadi. Sotuvlar yo‘qotilmagan, 
balki surilgandir. Ammo kutish qo‘shimcha harajatlarni, buyurtmani qayd etish 
uchun, transport va ombor harajatlari va boshqalarni tug‘dirishi mumkin. Bu 
harajatlarni aniqlash qiyinchiliklar tug‘dirmaydi.