F. Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası 31 Mart – tariximizin göz yaşı

 III müəllim: Seyid Hüseyn
mart hadiseyi-ələmiyyəsi 
mövzusunda iki hekayə yazıb. “İsmailiyyə” “İstiqlal” qəzetində 
(1335,4 şübat, N-avqust, N-256, 260, 261) çap edilmişdir (hər 
iki hekayəni həmkarım, f.e.d. Alxan Bayramoğlu müasir 
əlifbaya çevirərək “Azərbaycan” və “Açıq söz” jurnallarında 
qədirşünaslıqla yazdığı ön söz ilə birgə vermişdir). Seyid 
Hüseynin fərqli vaxtlarda yazdığı hər iki hekayəsi öz ifadəsi 
ilə desək: “İsmailiyyə − o milli əməllərimizin doğrulduğu yer, o 
möhtəşəm bina o Azərbaycan fikrini, Azərbaycan hürriyyət və 
istiqlaliyyəti-məfkurəsini bir ana kimi bəsləyib tərbiyyə verən, 
millət arasında nəşr edən mərkəz, o gözəl və sevimli bina” 
haqqında idi. Hekayələrdə “İsmailiyyə” canlı obraz, əsərin baş 
qəhrəmanı, namus rəmzi, mədəniyyət emblemi kimi təsvir 
edilmişdir. Ermənilər təkcə köməksiz, ixtiyar insanları deyil, 
məscidlərin, mətbəələrin, mədəniyyət abidələrinin də üzərinə 
hücuma keçmiş, onları məhv etməkdən, yandırıb-dağıtmaqdan 
çəkinməmişlər. Öz ulularının barbar xislətinə sadiq qalmışdılar.
Seyid Hüseyn Azərbaycan oxucusuna “İsmailiyyə” memarlıq 
abidəsi, istiqlal məfkurəsinin beşiyi kimi təqdim edərək, onu 
yandıranlara nifrət aşılamağa nail olmuşdur.
1918-ci il mart soyqırımının ədəbiyyatda bədii əksini 
arayarkən “Əli və Nino” romanının adını çəkməmək 

---

28 
mümkünsüzdür. XX əsrin 20-ci illərində yazılan, ilk dəfə
1937-ci ildə Vyanada alman dilində çıxan, mühacir soydaşımız 
Məcid Musazadə tərəfindən ilk dəfə dilimizə çevrilən, 
Cümhuriyyət dövrünün siyasi hadisələrinə də toxunan “Əli və 
Nino” romanı 1990-cı ildə Bakıda çap olunduqdan sonra 
Azərbaycanda populyarlaşmışdır. Əsərdə bir sıra kölgəli 
məsələlərə işıq salınmaqdan əlavə, Bakıdakı mart qırğınlarının 
dəhşətli səhnələri əks edilmişdir. Roman qəhrəmanları − Əli 
xan, Nino, Məhəmməd Heydər, Seyid Mustafa, Əsədulla, İlyas 
bəy qırğın ərəfəsində şəhərin müdafiəçiləri, əhalini erməni 
bandalarının hücumlarından qoruyanlar idi. “Əli və Nino” 
romanının alman dilindən əlavə fransız, ingilis və türk dillərinə 
tərcümə edilib böyük tirajla yayıldığını nəzərə alsaq, əsasən, 
1918-ci ilin martında ermənilərin azərbaycanlılara qarşı 
soyqırımı haqqında geniş Avropa auditoriyası üçün yığcam və 
təsirli üslubda məlumatların ilk daşıyıcısına çevrilmiş, Qərbdə 
əsl həqiqətin formalaşmasına əhəmiyyətli xidmət göstərmişdir.
Hacı Səlim Səyyah (1869-1933) əslən keşləli olsa da, 
Vilnüsda anadan olmuş, on il Bakıda yaşamış (1873-1883), dörd 
il Qahirənin “Əl-Əhzəd Universitetində oxumuş, Suriyada
“Şehr-ül-hilayə” adlı kitabı çıxmışdır. 1900-cü ildə Bakıya 
qayıdan şair “Nəşri-maarif” xeyriyyə cəmiyyətində 1 saylı 
məktəbin direktoru olmuş, “Məktəb” adlı mətbəə açaraq
1915-17-ci illərdə iyirmiyədək şeir və nəşr kitablarını çap 
etdirmişdir. Mart hadisələri ərəfəsində Bakıda faciənin 
iştirakçısına çevrilən Hacı Səlim Səyyah bu mövzuda bir neçə 
şeir və məqalə yazmışdır. Bunlardan ən təsirlisi “Mart ayı” 
sərlövhəli təxmisidir. Şairin təsvir etdiyi hadisəni Şamaxı sakini 
Cəmo Cəbrayılbəyli FTK-ya verdiyi izahatında belə yazırdı: 
“1918-ci il martında ermənilər top mərmiləri ilə Cümə 
məscidinə və onunla üzbəüz yerləşən mədrəsəni xarabalığa 
çevirdilər. O zaman məsciddə çoxlu qadınlar, uşaqlar, qocalar 

---

29 
gizlənmişdi. Erməni bandaları məscidə soxulur, insanların 
gözlərini çıxarır, dilini, burnunu və qulaqlarını kəsirlər, üzlərinin
başlarının dərisini diri-diri soyurdular. Sonra işgəncə ilə 
öldürülürlər. Məsciddə gizlənən arvad-uşaqları isə qatillər
diri-diri yandırırlar”. Bu tükürpədici dəhşətli mənzərə yazıçı 
təxəyyülünün məhsulu deyil, şahid ifadəsi, tarixi faktdır. Bu 
həqiqətlər amansızlığın və qəddarlığın miqyası baxımından 
yalnız erməni təfəkkürünün məhsulu, erməni cəza və işgəncə 
üsulunun növləridir. Dünyada analoqu olmayan, təkrarsız 
işgəncə növlərinin, vəhşilik nümunələrinin şahidi olan Hacı 
Səlim Səyyah “Mart ayı” şeirində yazırdı:
Mart ayı... Allah amandır, əlhəzər, min əlhəzər! 
Mart ayı, çox qəmli aysan, tez qurtar get müxtəsər.
Sən kimi mənhus bir aydan deyil, məmnun bəşər. 
Ərlər məğlub edib, əğyarə sən verdin zəfər.
Bu günün misli keçən il, Allahım gözdən iraq, 
Ermənilər əldə bomba, süngü, xəncərlər, bıçaq, 
Kəsdilər evlərdə minlərcə gəlin, arvad, uşaq,
Südəmərlər nizə nükində çalardı əl-ayaq.
Nalə, yalvarmaq bu qövmdə hərgiz etməzdi əsər. 
Bu haman gündür odlar içində min cavan, 
Yandı kül oldu, aman
Allah, aman Allah, aman! 
Vəzli-həml etdi fəlakət içrə yüzlərcə zənan,
Qan idi: məscid, mədaris, küçə, evlər: həpsi qan. 
Qanə qərq etdi müsəlmanı bu qövmi-bəd gühər. 
IV müəllim: Məhəmməd Hadinin “Şühadeyi hurriyyətimizin 
ərvahinə ithaf” şeiri mart soyqırımının birinci ildönümü
münasibətilə yazılmış və “Azərbaycan” qəzetinin 31 mart
1919-cu il tarixli 147-ci sayında çap olunmuşdur. Şair 
soyqırımın qurbanlarını haqlı olaraq azdlıq uğrunda canından 
keçmiş şəhidlər adlandırır.

---

30 
Sizin məzarınız iştə qülubi-hürriyətdir,
Bu sözlərim ürəyimdən qopan həqiqətdir.
Sizi unutmayacaq şanlı millətim əsla,
Əmin olun buna, ey zinətçi cəhani-fəna, 
Sizinlə buldu bu millət həyati nur istiqbal. 
Hələ ötən əsrin əvvəllərində erməni vəhşiliyinin canlı 
şahidi olmuş Məmməd Səid Ordubadi tarixi faktlar və dərin 
müşahidələr əsasında dəyərli bir kitab yazmışdır. 1905-1906-cı
illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman qırğınların şahidi 
olmuşdu. Ermənilərin Azərbaycanın hər yerində törətdiyi 
dəhşətlər haqqında ətraflı xəbərdar olan
Məmməd Səid 
Ordubadi müxtəlif bölgələrdən ünvanına gələn 245 şahidin
yazdığını toplayaraq sənədli bir əsər − “Qanlı illər”i yaradıb. 
Yazıçı bu əsərində ermənilərin 300-dən artıq kənddə törətdiyi 
faciələri, ağlagəlməz işgəncələri, talanları faktların dili ilə 
qələmə alıb. Hələ çar senzurasının hökm sürdüyü bir dövrdə 
erməni daşnaklarının onlara söykənərək həyata keçirdiyi 
soyqırımı barədə fakt və şahidlərin söylədikləri hadisələrin 
əsasında yazan Ordubadi bu əsəri 1908-ci ildə tamamladı. 
“Qanlı illər” çar hökumətinin himayəsi və erməni Daşnaksütyun