O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. U. Xamidova maxsus pedagogika

Savol va topshiriqlar 
1. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar klinik shakliga ko‘ra 
nechaga bo‘linadi? 
2. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni nutq xususiyatlari? 
3. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni tafakkur xususi-
yatlari ? 
 
3. Autizm sindromli bolalar 
Autizm - grekcha “autos”, ya’ni “o‘zi” degan ma’noni anglatib, 
reallikdan uzoqlashish, tashqi dunyodan ajralish va tashqi olam bilan 
kommunikativ funksiyaning buzilishi kabilarni o‘z ichiga oluvchi 
sindrom hisoblanadi. Mamlakatimizda bunday bolalar sonining ortib 
borishi tibbiyot xodimlari, psixiatrlar, psixologlar, pedagoglar va ota-
onalarning bu muammoga chuqur yondashuvlarini va uning kelib 
chiqish sabablarini aniqlash, shuningdek, ularni korreksiyalashning 
eng optimal variantlarini ishlab chiqarishga undamoqda. 
Autizm muammosini hal etishda ushbu sindromi bo‘lgan bolalar 
tomonidan atrof-muhitni qay darajada idrok etilishini o‘rganmay 
turib, ularning kuchli tomonlari va zaif jihatlarini, boshqacha ayt-
ganda, muammolarini aniqlay olmaymiz. Autizm sindromi bo‘lgan 
bolalarning hayot davomida duch kelayotgan sensor, ijtimoiy va 
emotsional qiyinchiliklari axborotlarni idrok qilishdagi individual 
o‘ziga xosliklari bilan bog‘liqdir. Bu bolalarning idrok sohasi va xulq 
- atvoridagi o‘ziga xosliklarini tushunib yetish uchun ularning tashqi 
olamdan kirib kelayotgan sensor axborotlarni qayta ishlash, ya’ni 
sensor integratsiya jarayonini tadqiq etishimiz lozim. Markaziy nerv 

---

96 
sistemasi va asosan bosh miya shunday tuzilishga egaki, kelayotgan 
barcha sensor axborotlarni umumiy tizim ostida tartibga solib, qayta 
ishlash qobiliyatiga ega. Markaziy nerv sistemasining hech qanday 
qismi o‘zicha, alohida tarzda yoki boshqa tizimlardan ajralgan holda 
faoliyat ko‘rsata olmaydi. Axborotlar uning bir qismidan boshqa 
qismiga uzatilib turadi. Teri sezgisi ko‘rishga, ko‘rish muvozanati 
ushlab turishga, muvozanat tananing fazodagi holati va harakatini 
sezishga, harakat esa bilish faoliyatiga, qolaversa, ta’lim olishga 
yordam beradi. Miya uchun, albatta, stimulyatsiya zarur, u miyani 
qo‘zg‘atadi va unda funksional faollikni yaratadi. Shu tariqa nafas 
olish, ovqat iste’mol qilish, harakatlanish, nutq va o‘quv faoliyatini 
amalga oshirish imkoni tug‘iladi. Yetarlicha stimulyatsiya miya 
hujayralari o‘rtasidagi bog‘likliklar miqdorining ko‘payishiga olib 
keladi. Har sekundda miyaga sezgi organlaridan ko‘p miqdordagi 
axborotlar keladi. Miya sensor signallarni tashkillashtirish, tartibga 
solish, ular orasidan muhimlarini saralab olishi va yaroqsizlarini 
ajratib olish zarur. Sezgi va ichki organlaridan kelayotgan nerv 
impulslari bola nerv sistemasi rivojlanishini belgilab beruvchi muhim 
omil bo‘lib hisoblanadi. 
Autizm bu atama 40 yil oldin kirib kelgan, munozarali, lekin 
ba’zilarning baxslashib kelishicha, shaxsga (odatda bolaga) “autist-
lik” deb tashxis qo‘yish mumkin. Bu xastalikning asosiy belgisi-
bolaning muloqot qilishdagi qiyinchiligi, boshqa odamlar bilan aloqa 
qilishdan o‘zini tortib, go‘yo o‘zining olamida yashayotgandek 
tuyuladi. Ba’zi autistik cheklanishlari bo‘lgan odamlar bitta ma’lum 
sohaga (masalan rassomchilik) qaratilgan ajoyib qobiliyatlarini 
namoyon etadilar va boshqalari esa me’yoriy “normal” holatga tushib 
qoladilar. Shunga qaramay, butun olamda bu xastalikka xanuzgacha 
davo topilgani yo‘q. Autizm nerv sistemasining kasalliklaridan 
biridir. Ushbu nuqson bolalarda turlicha namoyon bo‘ladi. Ayrim 
olimlar fikricha autizm ruhiy kasalliklarning belgilaridan biri bo‘lib, 
bunda bola tevarak-atrofga nisbatan befarq, beparvo bo‘ladi. Natijada 
atrofdagilar bilan aloqada bo‘lmaydi, muloqot qilmaydi. Bola o‘z-
o‘zi bilan bo‘lib, o‘zicha hayajonlanib, kuyinib, nimalardandir tash-
vishlanib o‘z ichki dunyosida yashaydi. Ba’zi bolalarda emotsional 
qiyinchiliklar mavjud bo‘ladi. Ular tushkunlikka tushushlari yoki 
bezovta bo‘lishlari mumkin yoki ularning hulq-atvori g‘ayri tabiiy 

---

97 
bo‘ladi, buni noo‘rin yig‘lashlar yoki kulishlaridan bilish mumkin. 
Ular haddan tashqari harakatchan bo‘lib, ish vaqtining o‘zida biror 
narsaga e’tiborini bir zumgina qaratib, yana boshqa narsa bilan 
chalg‘ib ketishlari mumkin, yoki ular befarq, yoki parishonxotir 
bo‘lishlari mumkin. Emotsional tushkunliklar yaqin orada bo‘lib 
o‘tgan jarohatlar, xafagarchilik yoki uzoq vaqt ongli ish bilan 
shug‘ullanish natijasida yuzaga kelishi mumkin. 
Bola hayotining dastlabki-yillarida jamiyat bilan o‘zaro 
aloqadorligini, harakatini buzadigan salbiy omillar uning miyasini 
yetilish jarayonini kechiktiradi, tormozlaydi, analizatorlararo murak-
kab tizimning shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Bunday bolalarga o‘z 
vaqtida psixologik-pedagogik, korreksiyalash yordamini ko‘rsatish 
uchun uning psixik va ijtimoiy rivojlanishdagi nuqsonlarni mumkin 
qadar erta aniqlash, keyinchalik bartaraf etilishi mushkul bo‘lgan 
nuqsonlarni ilk yoshda bartaraf etish, shu bilan bolalar nogironligini 
oldini olish ularning ijtimoiy moslashuvini amalga oshirishda juda 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bolalar autizmi turli shakllarda, aqliy va nutqiy rivojlanishning 
turli darajalarida namoyon bo‘ladi, shu sababli autik bolalarni maxsus 
va umumta’lim maktabgacha ta’lim muassasalarida, yordamchi 
maktablarda uchratish mumkin. Hamma joylarda bunday bolalar 
boshqa odamlar bilan o‘zaro aloqa qilishda, muloqotda, ijtimoiy 
moslashishda juda katta qiyinchiliklarga duch keladilar. 
Autik bola chetdan qaraganda erkalatilgan, tantiq, tarbiyasiz, 
injiq bola haqida tasavvur hosil qilishi mumkin, atrofdagilarning 
ko‘chada, transportda, do‘konda uni tushunmasliklari, tanqidlari 
bolaning hamda ota-onasining holatini murakkablashtiradi. Natijada, 
autik bolalarda “butun dunyoga qarshi chiqishga” intilish istagi 
uyg‘onadi, o‘rtoqlik bog‘lanishlari uziladi, jamoat joylarida bo‘lish-
dan qo‘rqish hissi tug‘iladi, ya’ni oilaning ikkilamchi autizatsiyasi 
shakllanadi. 
O‘z vaqtida tashxis qilinmaslik va tegishli yordamning, 
atrofdagilarning xayrixohligi va to‘g‘ri qo‘llab-quvvatlashining 
mavjud emasligi tufayli autik bolalarning ko‘p qismi “ta’limga 
qobiliyatli emas” deb topiladi va ijtimoiy jihatdan moslashmaydi. 
Shu bilan birgalikda, o‘z vaqtida boshlangan korreksiyalash ishlari 
natijasida bolalardagi autizm ko‘rinishlarini bartaraf etishga va asta-

---

98 
sekin bolani jamiyatga kiritishga imkon yaratiladi. Turli sur’atda, 
turli natijalar bilan, ammo har bir autik bola qadamma-qadam 
odamlar bilan murakkab o‘zaro harakatga, aloqadorlikka kirisha 
boradi va bu yo‘ldagi har bir jiddiy qadam unga, uning atrofidagilari, 
yaqinlariga olam-olam quvonch bag‘ishlaydi. Ko‘pincha muvaf-
faqiyatli ijtimoiylashuvga bolaning biror-bir sohadagi o‘ziga xos 
qobiliyatliligi, masalan, “tug‘ma” savodliligi, musiqa, rasm chizish-
ga, texnik ko‘rish-yasashga iqtidori turtki bo‘ladi. 
Autizm - keng ma’noda, odatda, aloqaga kirishmaslik, “yov-
voyilik”, aloqadan o‘zini olib qochish, o‘zining dunyosida yashash 
ma’nosini anglatadi. Aloqaga kirishishdan qochish turli shaklda va 
sabablarga ko‘ra namoyon bo‘lishi mumkin. Ba’zan bu bolaning 
xarakteri kuchsiz bo‘lsa, boshqa hollarda uning ko‘rish yoki eshitish 
qobiliyatining yetarlicha bo‘lmasligi, aqliy rivojlanishdan orqada 
qolish, nutq rivojlanishining orqada qolishi (eng avvalo, uning 
kommunikativ, ya’ni aloqa qilish funksiyasining), nevrotik buzilish-
lar yoki og‘ir gospitalizm (bolaning ilk yoshlarida ijtimoiy jihatdan 
izolyatsiya qilinishi natijasida yuzaga kelgan aloqa qilishning 
surunkali taqchilligi) oqibatida kelib chiqadi. 
Kommunikatsiya (aloqa) qilishning buzilishlari ko‘p hollarida 
asosiy yetishmovchilik: aloqa qilishga bo‘lgan ehtiyojning sustligi, 
ma’lumotlarni idrok etish va vaziyatni tushunishning qiyinligi, ilk 
yoshlarda aloqaning surunkali yetishmasligi, nutqdan foydalana 
olmaslik oqibati bo‘ladi. 
Ba’zi ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, autik bolalarda ko‘pgina 
hollarda aloqa qilishning buzilishi mutizm (so‘z va hatto jumlalarning 
tasodifan aytilish holatlari saqlangan holdagi nutqdan aloqa qilish 
uchun maqsadga yo‘naltirilgan holda foydalanishning yo‘qligi) 
ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Nutqning turg‘un shakllari rivojlangan 
vaqtda ham autik bolalar ularni aloqa qilishda qo‘llamaydilar. Autik 
bola uchun exolaliya (eshitgan so‘z yoki jumlalarni darrov yoki 
keyinchalik o‘rinsiz takrorlash), uzoq vaqtgacha shaxs olmoshlarini 
noto‘g‘ri qo‘llash: bola o‘zini “sen”, “u”, deb nomlashi, o‘zining 
ismini aytishi, o‘zining istaklarini shaxssiz ko‘rsatmalar bilan (men 
chanqadim yoki suv ichaman o‘rniga — “suv berish”, qornim ochdi 
o‘rniga - “ovqatlanish”) xosdir. Autik bola hatto anchagina yaxshi 
rivojlangan, lug‘ati boy, yoyilgan jumlali “kattalar” nutqiga ega 

---

99 
bo‘lsa-da, u ham shtampli, “to‘tiqushnikiga o‘xshash”, “fonografik” 
(yozib olingan) xarakterga ega bo‘ladi. Autik bolaning o‘zi savol 
bermaydi va unga qaratib aytilgan murojaatga javob qilmaydi, ya’ni 
nutqiy o‘zaro harakatdan qochadi. Shuningdek, u imo-ishora, yuz 
ifodasidan foydalanmaydi. Nutqining sur’ati, ritmi, ohangi, 
intonatsiyasi o‘ziga xos bo‘ladi. 
Autizm atamasi birinchi bor shveysar psixiatri Eygen Bleyler 
tomonidan 1910 yilda shizofreniya kasalligining belgilaridan biri 
sifatida ishlatildi. Autizm holati shizofreniya kabi ruhiy kasallikda 
ko‘proq namoyon bo‘ladi. Bola vaqtni sezmaydi, hozirda ro‘y 
berayotgan voqea-hodisalarni o‘tgan yoki kelasi zamon bilan 
almashtiradi, real voqea-hodisalarni fantastik mavhum voqea-
hodisalar bilan aralashtirib yuboradi. Autizm holatida bola faoliyati 
sustlashadi yoki keraksiz, noaniq faoliyat bilan shug‘ullanadi. 
Bolaning hulq-atvori buziladi, O‘yin faoliyati, qiziqishi sustlashadi, 
ma’yus holatda yuradi, kattalar va tengdoshlari bilan aloqada 
bo‘lmaydilar, hech kim bilan gaplashishni istamaydi, ba’zilarda 
indamaslik (mutizm holati) kuzatiladi. 
1943 yilda ingliz psixiatori Leo Kenner davolash amaliyotida 11 
bolaning xulq atvori, yurish-turishida o‘xshash belgilarni kuzatib, 
“ilk yoshdagi bolalar autizmi” atamasini kiritdi. U kuzatgan barcha 
bolalardagi belgilar hozirgi kunda ham autizmning asosiy belgilari 
sifatida o‘rganilmoqda. Shunga qaramay, ko‘p-yillar mobaynida 
bolalar autizmi aqli zaiflik, shizofreniya kabi va boshqa ruhiy 
kasalliklarning belgilari sifatida o‘rganilgan edi. Faqatgina 1981 
yildan boshlab bolalar autizmi mustaqil nuqson sifatida qabul etildi. 
Hozirgi kunda bolalar autizmi bosh miyaning rivojlanishidagi 
kamchiliklardan kelib chiqadigan mustaqil nuqson sifatida 
o‘rganilmoqda. Biroq bosh miyaning rivojlanishidagi nuqsonlarning 
kelib chiqish sabablari hali ham noaniq. Ayrim olimlarning fikriga 
ko‘ra bolalar autizmi irsiy kasallik bo‘lib hisoblansa, boshqalari esa 
autizm holati aqli zaiflikdan kelib chiqqanligini ta’kidlaydilar.
Amerikada 1996-2007 yillarda bolalar autizmi mustaqil nuqson 
sifatida ancha ko‘p miqdorda hisobga olindi. Bolalarga–“sababi 
noaniq bo‘lgan rivojlanishning og‘ir buzilishi” diagnozi qo‘yilgan. 
Diagnozni o‘rnatishda ko‘proq bolaning hulq-atvoriga e’tibor 
beriladi. Autizmning birinchi belgilari bir yoshda paydo bo‘ladi. 

---

100 
Odatda sog‘lom bola ilk yoshidan boshlab tevarak-atrofga qiziqish 
bilan qaraydi. To‘rt oylik bolaga shiqildoq qo‘liga tutilsa u xursand 
bo‘ladi, onasini ko‘rsa talpinadi va h.k. Bola autizmida esa go‘dak 
atrofdagilarga e’tibor bermaydi, hech narsaga qiziqmaydi, yangi 
buyumlarni o‘rganishni istamaydi, kattalarga ham talpinmaydi. Bun-
day bolalarning ijtimoiy moslashuvi va muloqotida turli muammolar 
paydo bo‘ladi. 
Autizmning asosiy belgilari bir yoshdan to uch yoshgacha 
davrda to‘liq namoyon bo‘ladi. Ota-onalar quyidagi belgilarga 
e’tiborli bo‘lishlari kerak: 
– Bolaning ota-onasi bilan bo‘lishini yoqtirmaslik (qo‘liga 
olishi, quchoqlashishi, o‘pishi, silashi va h.k.) 
– uch yashar bola nutqining rivojlanmaganligi; 
– biron bir kishi bilan bo‘lishdan ko‘ra bir o‘zi bo‘lishini 
yoqtirishi; ular buyumlarni doim bir xil tartibda qo‘yib chiqadilar ; 
– tevarak-atrof bilan aloqada bo‘lishni istamasligi; qiziqmaslik. 
Odatda bola nutqi hali rivojlanmagan bo‘lsa ham, u o‘z istak-
xohishlarini imo-ishora, harakat bilan bildiradi. Bola autizmida esa 
bu kuzatilmaydi; 
– bola ko‘zingizga qaramaydi; 
– bolaning harakatlari, imo-ishoralari hech narsani bildirmaydi, 
asabiylashganini ko‘rsatadi; 
– Bola bir tonda, ifodasiz, xuddi bir yod olgan matnni 
ifodalayotganidek gapiradi. Bola o‘zi yaxshi gapira olmasa ham, 
uning aks-sado nutqi, ya’ni exolaliya – kimnidir ketidan qaytarish 
qobiliyati yaxshi bo‘ladi; 
– Odatdan tashqari idrok etish reaksiyalari (ovozga, hid, ta’m, 
ushlab ko‘rishlarga), masalan ovozdan qattiq qo‘rqib tushishi, 
ma’lum hiddan tushkunlikka tushishi va h.k. 
Autizm bolada har xil darajada namoyon bo‘lishi mumkin. 
Maktabga yangi kelgan bolalarda autizmga o‘xshash belgilar paydo 
bo‘lishi mumkin, chunki bola yangi muhit, yangi sharoitga, yangi 
odamlarga hali o‘rganmagan bo‘ladi. Og‘ir darajadagi autizmda aqli 
zaiflik belgilari kuzatiladi. 
Autizmning yengil holatida tarbiyachi bolaning kun tartibini 
to‘g‘ri tashkil etishi muhim. Bolaning faoliyatini uygunlashtirish, 
guruhdagi bolalar bilan yaqinlashtirish, psixoterapevtik tushuntirish 

---

101 
ishlarini izchillik bilan olib borishi maqsadga muvofiqdir. Tarbiyachi 
ota onalar bilan tushuntirish ishlarini o‘tkazishi zarur. Bolaga haddan 
tashqari ko‘p e’tibor bermaslik. Bola oilada o‘zini hamma qatori his 
etishini ta’minlash. Bolaga qo‘lidan keladigan ishlarni buyurish va 
bajargan ishini maqtab qo‘yish, bolani qo‘llab-quvvatlash. Maktab-
gacha tarbiya muassasasi xodimlari bola uchun qulay sharoit yaratib 
berib, unga yaxshi muomalada bolgan holda uning ijtimoiy 
moslashuvini amalga oshirishga yordam berishlari lozim. 
Autizmning og‘ir holatlarida bola shifokor nazoratida dori-
darmonlar bilan davolanishi maqsadga muvofiqdir. 
So‘nggi yillarda chet ellarda olib borilgan tadqiqotlardan 
olingan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, yoshlarda namoyon bo‘la-
digan erta bolalar autizmida markaziy nerv tizimidagi yetish-
movchiliklarning juda ko‘p belgilarini kuzatish mumkin. Shuning 
uchun hozirgi vaqtda, ko‘pgina mualliflar bolalar erta autizmi alohida 
patologiya oqibati, uning asosida markaziy nerv tizimining 
yetishmovchiliklari yotadi, deb ko‘rsatyaptilar. 
Ota-onalarni ko‘pincha farzandlaridagi muloqotdan qochish, 
hatto yaqin odamlari bilan aloqani chegaralash, boshqa bolalar bilan 
o‘ynay olmaslik, tevarak-atrofga faol qiziqishining yo‘qligi, hulqning 
stereotipligi (bir tarzdaligi), qo‘rquvlar, tajovuzkorlik, o‘z-o‘ziga 
tajovuz kabilar cho‘chitadi. Autik bolalarda, shuningdek, yoshi 
kattalashishi bilan nutqning va intellektning rivojlanishini orqada 
qolishi, ta’limdagi qiyinchiliklar ham kuzatilishi mumkin. Maishiy va 
ijtimoiy malakalarni o‘zlashtirishda ham o‘ziga xosliklar namoyon 
bo‘ladi. Autizmli bolalarda o‘z - o‘ziga xizmat qilishda yetarlicha 
muammolar yuzaga keladi. O‘z-o‘ziga xizmat qilish ko‘nikmalarini 
rivojlanishi autik bolalarda alohida muammo hisoblanadi. Hattoki 
eng chaqqon bolalar, alohida is’tedod qobiliyatiga ega bo‘lganlari 
ham hayotiy holat va maishiylikka moslashmagan bo‘ladilar. Ularda 
ham o‘z-o‘ziga xizmat qilish sekin shakllanadi hamda sifatli 
rivojlanmaydi. 
Autizmli bolalarning intellektual rivojlanish imkoniyatlari 
turlichadir: intellektual jarayonlarni aqli zaifligidan to psixik rivoj-
lanishni yengil orqada qolishi hamda qaysidir iste’dod qobiliyatining 
o‘ziga xos ko‘rinishini rivojlanishidir. 

---

102 
Autik bolalarning hulqidagi stereotiplik hayotdagi doimiy, odat 
bo‘lib qolgan sharoitni saqlashga bo‘lgan kuchli intilish bilan bog‘liq 
bo‘lib, sharoitdagi, hayot tarzidagi ozginagina o‘zgarishga qarshilik, 
ulardan qo‘rqish; bir xil tarzdagi harakatlarga berilganlik, masalan, 
bir maromda tebranish, qo‘lini silkitish, sakrash, biror tovushni, 
so‘zni jumlani doimo takrorlash, ma’lum bir buyumlarga o‘rganib 
qolish, ular bilan doimo bir xil tarzdagi manipulyatsiya qilish: 
silkitish, taqillatish, yirtish, aylantirish; bir xil tarzdagi, stereotip 
qiziqishlarga berilganlik: faqat ma’lum bir o‘yinni doimo o‘ynash 
yoki rasmni doimo bir mavzuda chizish va hokazolarda namoyon 
bo‘ladi. 
Ammo bunday bola ko‘p narsani o‘zi tushuna olsa-da, uning 
diqqatini tortish, biror narsaga o‘rgatish juda mushkul bo‘ladi. Uni 
tinch qo‘yilganda bola sokin bo‘ladi, lekin ko‘pincha o‘nga 
qaratilgan topshiriqlarni bajarmaydi, hatto o‘zining ismi aytilganda 
ham javob bermaydi, o‘ziga tortish qiyin bo‘ladi. Uni qanchalik 
“silkitilsa”, qanchalik u bilan shug‘ullanishga harakat qilinmasin, uni 
qayta-qayta gapira oladimi, haqiqatan ham fikrlay oladimi (vaqti-
vaqti bilan namoyon bo‘ladigan) deb ko‘p marotalab tekshirilganda 
bola aloqadan bosh tortadi, uning g‘alati stereotip harakatlari yanada 
ko‘payadi, o‘ziga tajovuzkorlik ortadi. Nima uchun autik bolaning 
barcha qobiliyatlari faqatgina tasodifan namoyon bo‘ladi? Nima 
uchun autik bola o‘z qobiliyatlaridan real hayotda foydalanishni 
istamaydi? Ota-onalar uni tinchlantira olmasalar, uni qo‘rquvdan 
himoya qilishga qodir bo‘lmasalar, bola mehribonlik va yordamni 
qabul qilmasa, unga qanday va qay tarzda yordam berish kerak? 
Bolaning hayotini tashkil qilish, uni biror narsaga o‘rgatish 
harakatlari mavjud bo‘lgan ozgina aloqa qilish shakllarini buzib 
kattalarni va bolaning jahlini chiqarsa nima qilish kerak? Autik 
bolalarning ota-onalari, tarbiyachilar va o‘qituvchilari ana shunday 
masalalarga, albatta, duch keladilar. 
Autik bolaning muammolarini ko‘rib chiqishda shu xulosaga 
kelish mumkin-ki, uning reabilitatsiyasida asos - bolaning butun 
hayotini davolashni tashkil etishdir. Bunda asosiy ish uning 
yaqinlariga - oilasi yoki uning o‘rnini bosuvchilarga yuklanadi, 
ularga esa mutaxassislar jamoasi yordam berishi lozim. 

---

103 
Mutaxassislar jamoasiga kiruvchi vrach-pediatr bolaning 
rivojlanishidagi buzilishlarni erta aniqlashda va o‘z vaqtida yordam 
ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. Bola bir yoshga kirgunicha pediatr 
uning oilasi bilan yaqindan aloqada bo‘ladi. Bu esa vrachga profilak-
tika ishlarining usullarini qo‘llashga, ota-onalarda o‘z kuchlariga 
ishonsalargina, bolaning dastlabki xissiy qiyinchiliklariga, yaqinlari 
bilan aloqani buzilishlariga e’tiborni qaratishga yordam beradi. 
Keyinchalik ham bunday bola boshqalarga qaraganda pediatrning 
alohida e’tiboriga muhtoj bo‘ladi. Bu, avvalo, autik bolalarning 
o‘ziga xos fiziologik yetilmaganligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bular 
moddalar almashinuvining buzilishlarida, allergik reaksiyalarda, 
hazm qilishning buzilishlarida, umumiy holsizlikda, shamollashga 
bo‘lgan moyillikda namoyon bo‘lishi mumkin. Autik bolalarning 
ovqatni injiqlik bilan tanlashlarida, ba’zi hollarda go‘shtli ovqatni 
yoki sutli ovqatni, mevani iste’mol qilishdan keskin bosh tortishlarida 
ular uchun yakka holdagi dietani ishlab chiqishni zaruriyati kelib 
chiqadi. Bunda albatta, mutaxassisning xizmati, maslahatlari zarur 
bo‘ladi. 
Autik bolaning jismoniy jihatdan sog‘lomligi uning psixik 
rivojlanishi bilan ham chambarchas bog‘liq. Biror-bir kasallik uning 
yaqinlari bilan aloqasini buzadi. Shuning uchun pediatrning autik 
bolaning ota-onasini bolaning parvarish qilishdan boshqa bo‘lgan 
asosiy vazifa - davolov pedagogikasini vazifalarini hal etishga yo‘l-
lashi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, ota-onalar autik 
bolaning nerv tizimining zaifligi, autizm ko‘pincha mavsumiy 
o‘zgarishlar va yoshning kattalashishi bilan kuchayadigan boshqa 
kasalliklar doirasida yuzaga kelishini unutmasliklari lozim. Autik 
bolalar boshqa bolalarga qaraganda bunday xavflarga ko‘proq 
uchrashlari mumkin, shuning uchun bolaning doimo vrach - 
psixonevrologning kuzatuvida bo‘lishi tavsiya etiladi.
Autik bolalar bilan olib boriladigan ishlar yillar mobayniga 
cho‘zilishini doimo yodda tutish lozim. Psixologik ishning asosiy 
qismini bola bilan olib boriladigan mashg‘ulotlar tashkil etadi. 
Bunday mashg‘ulotlarda psixolog autik bolaga odamlar bilan aloqa 
qilishning ancha faol va murakkab sharoitlarini yaratishi, unda 
dunyoning anglangan, demak to‘liq va bog‘langan shaklini 
shakllantirishi kerak. Mashg‘ulotlarda egallangan yangi tajriba asta-

---

104 
sekin mustahkamlanadi va uning dunyo bilan kundalik muno-
sabatining asosiga aylanadi. Psixologning yordami bolaning yoshi 
katta bo‘lib borgan sari, ayniqsa, yosh inqirozlari davrlarida, 
hayotning murakkab sharoitlariga o‘tishda muhim bo‘ladi. 
Bolaning katta bo‘lib borgani sari mutaxassislar komandasida 
pedagog muhim shaxsga aylanib boradi. Hissiy aloqaga bo‘lgan 
qobiliyatni rivojlantirish odamlar bilan o‘zaro harakatning 
murakkablashtirishga, motorikani, nutqni rivojlantirishga, maishiy 
moslashuvni yuzaga kelishiga imkon yaratadi, so‘ngra bolani 
boshlang‘ich ta’limni o‘zlashtirishiga tayyorgarlikka - uni rasm 
chizish, o‘qish, hisoblashga, yozishga o‘rgatishga o‘tiladi. Avval 
mashg‘ulotlar yakka tarzda olib boriladi. Albatta, bunday bolalar 
bilan mashg‘ulotlarni autik bolalarning xususiyatlarini yaxshi bila-
digan va ta’limning an’anaviy metodlarini tegishli ravishda mos-
lashtira oladigan mutaxassis-pedagog olib borsa maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. 
Autik bola bilan ish olib borishda oila jamoasi markaz 
hisoblanadi. Oilaning pozitsiyasi faol bo‘lmasa, uning yaqinlari 
faqatgina passiv-achinish pozitsiyasida bo‘lsa bunday bolaga yordam 
berish qiyin bo‘ladi. Yuqorida aytilganidek, autik bolaning bir butun 
rivojlanishi buzilgan va uni to‘g‘ri yo‘lga solish uchun uning butun 
hayotini maxsus tashkil etish lozim, maishiy odatlarning barcha 
mayda tomonlari ham e’tiborga olinishi kerak. Ayniqsa, autik 
bolaning yaqinlarini doimiy hissiy qo‘llab - quvvatlashi va ularning 
bola bilan birgalikdagi intilishlari muhimdir. Autik bolaning 
korreksiyasi - bu hatto davolov rivojlantiruvchi ta’lim, alohida psixik 
doiralar, muammolar, funksiyalar (idrok, motorika, tafakkur yoki 
nutq) ustida shplash emas, balki davolovchi tarbiya - bola bilan 
birgalikda kundalik hayotni asta-sekin anglash, uni o‘zaro harakatini 
faollashtirishga undash, bu faollik amalga oshiriladigan hayotning 
shakllarini egallashga yordam berishdir. 
Hozirgi kunda butun dunyoda alohida yordamga muhtoj 
bolalarni o‘rganish, ulardagi nuqsonlarning kelib chiqish sabablari, 
rivojlanishi, ularning oldini olish, maxsus yordamga muhtoj 
bolalarga ta’lim-tarbiya berish, ulardagi nuqsonlarni korreksiyalash 
bo‘yicha ko‘plab ishlar olib borilmoqda.

---

105 
Leo Kanner ta’rifiga ko‘ra "Autizm - bosh miya rivojlanishida 
buzilish paydo bo‘lishi natijasida kelib chiqadigan, ijtimoiy mosla-
shuv va muloqotchanlikning qiyinligi, qiziqishlarning chegaralanishi 
va qaytariladigan harakatlar bilan namoyon bo‘ladigan, umrbod 
saqlanib qoluvchi asab sistemasi kasalliklaridan biri hisoblanadi". 
Autizm shaxsda o‘zining ichki olamida yashashi, tashqi olamga 
e’tibor bermaslik, his - tuyg‘ularning kambag‘alligi bilan namoyon 
bo‘ladi. 
Har bir autist boshqalarga o‘xshamaydi. Autizmning rivojla-
nishida xis-tuyg‘ularning tug‘ma nozikligi asosiy rol o‘ynaydi. 
Bundan kelib chiqib, noxush hollarda bola tashqi olamdan berkinib 
oladi. Har birida alohida simptomlar namoyon bo‘ladi. 1944 yilda 
Gans Asperger o‘zining "Autist psixopatlar bolalik davrida" va Leo 
Kannerning 
"Аутистические 
нарушения 
эмоционального 
контакта'' asarida bu sindrom belgilari haqida ma’lumot bergan. 
Ularda yozilishicha autizm sindromiga chalingan bolalarda quyidagi 
belgilar kuzatiladi: 
− Autizmning asosiy belgisi real hayotni qabul qilishning 
buzilishi hisoblanadi. 
− Autizm sindromli bola hech kim bilan muloqotga kirishishni 
istamaydi. 
− Nutqi juda sekin rivojlanadi. 
− Bola yangilikdan, atrofdagi o‘zgarishlardan qo‘rqadi, doim 
bir xil harakatni takrorlaydi. 
− Mimika va imo-ishoraning yo‘qligi. 
− Bola juda kam kuladi va suhbatdoshining ko‘ziga qaramaydi. 
− Muloqotga kam kirishadi. 
− Boshqa insonlar, hatto ota-onasiga ham e’tibor bermaydi. 
− Qiziqishlari cheklangan bo‘ladi. 
− O‘z-o‘zi bilan o‘ynaydi. 
− Atrofdagi muhit o‘zgarsa, jazavaga tushadi. 
– Bitta harakatni doim takrorlashga harakat qiladi. 
– E’tiborini faqatgina bir narsaga qaratadi. 
Hozirgi kunda olimlar autizm sindromiga chalingan shaxslarni 
asosan 4 ta guruhga bo‘lib o‘rganishmoqda. Bular quyidagilarni o‘z 
ichiga oladi: 

---

106 
1-guruh: Ilk yoshdagi bolalar autizmi (2yoshgacha bo‘lgan 
bolalar). 
Ilk yoshdagi bolalar autizmida bolalar rivojlanishini 4 xil turga 
bo‘ladi. 
Ba’zi bolalar atrofdagi voqealarga butunlay bee’tibor bo‘ladilar. 
Bolani kuldirish, e’tiborini qaratish juda qiyin. Ular hattoki qorni 
ochganida ham munosabat bildirmaydi. Taktil muloqotga kirishishni 
istamaydi. 
Yana bir guruh bolalar esa tanlab muloqotga kirishishadi. 
Asosan ota - onasi bilan muloqotga kirishadi, ta’om va kiyim 
tanlashda ham e’tiborli bo‘ladi. Doimiy hayot tarzidan chetga 
chiqilganda qo‘rquv, agressiya kuzatiladi. 
Yana bir guruh autist bolalar autistik qiziqishlarga berilgan 
bo‘ladilar. Ular doim bir xil, qaytariluvchi harakatlarni bajarishadi. 
Ular-yillar davomida faqatgina bir mavzuda suhbatlashishlari, bir xil 
syujetli rasm chizishlari mumkin. 
So‘nggi guruhga kiruvchi bolalar muloqotga kirishishlari 
mumkin. Lekin bu muloqotga kirish jarayoni juda qiyin amalga 
oshadi. U juda ham dilozor va ta’sirchan bo‘ladi. Birovning fikriga 
tez beriladigan bo‘ladi. Bu autizmning yengil turi hisoblanadi. 
2-guruh: Bolalar autizmi (2-11yoshdagi bolalar). 
Bolalar autizmida ham ilk yoshdagi bolalar autizmida 
uchraydigan belgilar kuzatiladi. Ular bir so‘z yoki musiqani doimiy 
ravishda takrorlab yurishadi, ko‘nikma va malakalarni egallashga 
juda qiynalishadi. 
3-guruh: O‘smirlar autizmi (11-18 yoshdagi bolalar). 
Bu yoshdagi bolalar eng oddiy muloqot ko‘nikmalariga ega 
bo‘lishadi. Lekin ko‘proq yolg‘iz qolishni xohlashadi. Ko‘p hollarda 
ular ruhiy tushkunlik holatida bo‘ladilar. 
4-guruh: Kattalar autizmi. 
Kattalar autizmida shaxsda ruhiyatning jiddiy buzilishi kuza-
tiladi. U butunlay o‘z olamida yuradi, tashqi olamdagi voqea va 
hodisalarga be’etibor bo‘lishadi. 
Autizmga chalingan insonlar xarakteri 5 guruhga ajratiladi: 
− Shaxs atrof-muhit bilan umuman muloqotga kirishmaydi. 
− Shaxs atrofdagilar bilan faqatgina ba’zi hollarda muloqotga 
kirishadi. 

---

107 
− Shaxs bemalol muloqotga kirishadi, lekin hulqida xudbinlik 
alomatlari ko‘zga tashlanadi. 
− Autizm bilinmasdan o‘tadi. U odam og‘ir-bosiq, lekin tez xafa 
bo‘ladigan bo‘ladi. Barcha qonun qoidalarni qoldirmasdan bajaradi. 
− Aniq fanlarga qobiliyatli bo‘ladi. 
Autizm sindromli insonlarning so‘zlariga qaraganda, ular uchun 
tashqi olam bu ular tushunishlari qiyin bo‘lgan insonlar, voqealar va 
narsalarning tartibsiz joylashuvidan tashkil topgan makon. Atrof - 
muhitni tushunishdagi qiyinchiliklar ularda kuchli xavotir hissini 
uyg‘otadi. 
Birinchi navbatda, autizm sindromli insonlar uchun qolgan 
odamlarni tushunish va ular bilan aloqa qilish katta qiyinchilik 
tug‘diradi. Shuning uchun oila a’zolari bilan bo‘ladigan doimiy 
muloqot va boshqa tadbirlar ular uchun og‘ir kechadi. Leo Kanner 
autizm sindromli shaxslarda yuzaga keladigan muammolarni 3 ta 
asosiy guruhga ajratdi: 
− Ijtimoiy muloqot bilan bog‘liq muammolar 
− O‘zaro ta’sir bilan bog‘liq muammolar 
− Tasavvur bilan bog‘liq muammolar. 
Ijtimoiy muloqot bilan bog‘liq muammolar. Autizm sindromli 
insonlar uchun mimika va xis-hayajonni ifodalash xuddi qadimgi 
yunon tilida gaplashilgandek begona nutqqa o‘xshab tuyuladi. Ular 
verbal va noverbal nutqda qiyinchilikka duch keladilar. Ular ovoz 
tonini, yuz ifodasini, hazillar, ibora va maqollarni tushuna olish-
maydi. 
Ba’zi autist insonlar umuman suhbatlasha olishmaydi yoki 
ularning nutq boyligi chegaralangan bo‘ladi. Lekin ular ham, odatda, 
boshqa odamlar gaplarini tushunishadi. Bunday insonlar boshqalarga 
imo-ishora nutqi, kompyuterda yozish kabi alternativ muloqot 
uslublari yordamida o‘z fikrlarini bildirishni o‘rgana oladilar. Ular 
to‘g‘ri, aniq, to‘xtamlarga rioya qilib suhbatlashuvchi insonlar bilan 
oson muloqotga kirisha oladilar. 
Sensor axborotni qayta ishlash buzilishining ko‘pgina simptom-
lari autizmda xarakterlanadi. Atrof-muhit bilan o‘zaro aloqada 
bunday bolalar sezilarli darajada qiyinchiliklarga duch kelishadi. 
Shuningdek, ular taktil signallar lokalizatsiyasi, harakatni 

---

108 
rejalashtirish kabilarda ham qiyinchiliklarga uchraydilar. Autizmi 
bo‘lgan bolalarda ko‘p uchraydigan sensor signallarni qayta ishlash 
buzilishining uch ko‘rinishi mavjud: birinchidan, sensor signallar 
miya tomonidan kerakli tarzda “ro‘yxatdan o‘tkazilmaydi” (ya’ni 
qabul qilinmaydi). Shuning uchun ham bola ba’zi narsalarga 
e’tiborsiz, boshqa narsalarga esa haddan ortiq sezgir. Ikkinchidan, 
sensor signallarning modulyatsiyasi yomonlashuvi kuzatiladi, asosan 
vestibulyar va taktil signallar sohasida. Buning oqibatida gravitatsion 
ishonchsizlik va taktil yuqori sezuvchanlik rivojlanadi. Uchinchidan, 
miyaning harakatga undovchi qismlariga, asosan, yangi harakatlarga 
va harakatlar almashinuviga javob beruvchi qismlar faoliyatida 
buzilish yuzaga keladi. Buning oqibatida, odatda, konstruktiv va 
foydali bo‘lgan ishlarga qiziqishning yo‘qolishi kuzatiladi. 
Miyaning pustloq ostki qatlamlarida kirib kelgan yangi 
axborotlar bilan bog‘liq bo‘lgan u yoki bu chora-tadbirlarni amalga 
oshirish va qaysi sensor signalni qabul qilib, diqqatimizga yetkazib 
berish borasidagi murakkab qarorlarni qabul qiluvchi soha, ya’ni 
limbik tizim deb ataluvchi soha mavjud. Autizmi bo‘lgan bolalarda 
bu muhim tizimning faoliyati buzilgan bo‘ladi. Shuning uchun ham 
ular boshqalar idrok etgan narsalarning ko‘pini idrok eta olmaydilar. 
Bola miyasidagi ushbu tizim qanchalik yomon ishlasa, uning 
kundalik hayotida kerak bo‘ladigan ko‘nikmalarni hosil qilish 
shunchalik qiyin kechadi. Sezgilarning noto‘liq yoki chala qabul 
qilinishi bolaning boshqalar bilan muomala va hamkorlik qilish 
jarayonini qiyinlashtiradi, bola hulq-atvorida injiqlik, odamovilik 
kabi salbiy ko‘rinishlar namoyon bo‘la boshlaydi. 
Muayyan sensor impulslarni miya bir gal qabul qilsa, boshqa 
safar aynan shu signallarni inkor etishi mumkin. Bunday tartibsizlik 
ota-onalar tomonidan ularning hulq-atvorini noto‘g‘ri talqin 
qilinishiga sabab bo‘ladi. Tashqaridan ularning hulq-atvorida xuddi 
ataylab o‘jarlik qilayotgandek va ota-onalariga qarshi chiqayot-
gandek tuyiladi. Aslida esa bu holatning sababi butunlay boshqa, 
ya’ni bir necha kunlar davomida yoki mashg‘ulotdan mashg‘ulot-
gacha bo‘lgan vaqtlar oralig‘ida ularning miya faoliyatida keskin 
o‘zgaruvchanlik, mantiqiylik va izchillikning pasayishi kabi juda 
og‘ir kechinmalarga sabab bo‘luvchi holatlar yuzaga kelishi mumkin 
. 

---

109 
Autizm holatida sensor integratsiyasiga asoslangan terapiyaning 
asosiy maqsadi sezgilarning modulyatsiyasi va ularni samarali tarzda 
qabul qilish maqsadida sensor axborotlarni qayta ishlashni yaxshilash 
va hulq - atvorni tashkillashtirish vositasi sifatida oddiy adaptiv 
javoblarni shakllantirishga yordam berishdan iboratdir. Agarda 
terapiya ma’lum darajada samarali bo‘lsa, u autizm bilan kasallangan 
bolaning hayotini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin. 
Bunday bolalar bilan ishlash davomida ularning sensor 
impulslarni qayta ishlashi haqidagi bilimlarni to‘plashimiz va ularga 
yordam qo‘lini cho‘zishimiz uchun kerak bo‘ladigan vosita va 
usullarni topishimiz darkor. 
Metodikalarni qo‘llash davomida ularning yuqori va quyi 
sezuvchanlik darajalarini ham diagnostika qilish muhim jihat 
hisoblanadi. Bu borada har bir bolaga individual yondashish hamda 
ularda namoyon bo‘lgan sensor dezintegratsiyaning darajasiga qarab 
maqsadga yo‘naltirilgan korreksion dasturlarni ishlab chiqish va 
ulardan samarali foydalanish ushbu muammoni sezilarli darajada 
bartaraf etishga yo‘l ochib beradi.