Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

Modda tuzilishi haqida Demokrit, Roziy, Beruniy va Ibn Sino ta’limotlari

---

I bob. Modda tuzilishi haqida dastlabki ma’lumotlar
16
16
6-MAVZU
MOLEKULALAR VA ULARNING O‘LCHAMLARI
Sizga ma’lumki, har bir moddaning o‘ziga xos xususiyati bor. Masalan, 
shakar – shirin, tuz – sho‘r va h.k. Shakarni olib, hovonchada maydalaylik. 
Maydalangan kukunni yalab ko‘rsak, shakar mazasi qolganligini sezamiz. 
Oldingi mavzuda aytilganidek, uni yanada mayda bo‘laklarga bo‘lib borsak 
shirin maza saqlanib qoladimi? Tajribalar ko‘rsatadiki, moddaning xossasi 
uning zarrasi ma’lum o‘lchamgacha bo‘linsa, saqlanib qoladi.
Modda xossasi saqlanib qoladigan eng kichik zarraga molekula 
deyi ladi.
Molekula (lotincha moles 
– 
massa) bitta atomdan yoki bir necha 
atomdan tashkil topishi mumkin. Masalan, suv molekulasi 3 ta atomdan 
tashkil topgan. Unda 1 ta kislorod va 2 ta vodorod atomi bor (4-rasm).
4-rasm.
Biz nafas oladigan kislorod molekulasi ikkita bir xil kislorod atomidan 
iborat. Nafas chiqarganda chiqadigan karbonat angidrid gazi esa bitta 
uglerod va ikkita kislorod atomidan tashkil topgan. Har bir atom va 
molekulani o‘ziga xos harfl ar va raqamli harf bilan belgilash qabul 
qilingan. Masalan, kislorod atomini – O harfi bilan, molekulasi ikkita 
atom 
dan tashkil topganligi uchun O
2
shaklida belgilanadi. Karbonat 
angidrid molekulasi – CO
2
, suvniki – H
2
O ko‘rinishda bel gilanadi.
Shunga ko‘ra suv molekulasini atomlarga ajratsak, ikkita vodorod va 
bitta kislorod atomi alohida holatda suv xossasini bermaydi. Juda ko‘p 
atomlardan tashkil topgan molekulalarda atomlarning o‘zaro joylashishi 

---

17
ham uning xossalarining o‘zgarishiga sabab bo‘lar ekan. Hatto aynan bitta 
nomdagi atomlardan ba’zilari ichki tuzilishi bilan boshqasidan farq qilishi 
mumkin ekan.
Tabiatda aynan bir xil jismlar yo‘q. Hattoki egizaklar ham nimasi 
bilandir farq qiladi. Shu farqlari bilan ota-onasi ularni ajratib oladi. Lekin 
aynan bitta moddaning molekulalari bir-biridan farq qilmaydi. Masalan, 
tarvuzdan, dengiz suvidan bug‘lantirib tozalangan suv molekulasi, buloq 
suvidan olingan molekula dan farq qilmaydi.
Atom va molekulalar juda kichik bo‘l ganligidan ko‘z bilan ko‘rib 
bo‘lmaydi. Uni hatto oddiy mikroskop tugul, eng yaxshi optik mikroskop 
(eng kichik ko‘rish o‘l 
chami 0,000002 mm) da ham ko‘rib bo‘l 
maydi. 
Unda uning o‘lchamlarini qanday qilib o‘l 
chaymiz? Bir qarashda uni 
baja rib bo‘lmaydi gandek ko‘rinadi. Shunday tajriba o‘tkazaylik. Kengroq 
idish (tarelka)ga suv solib, unga bir tomchi yog‘ tomizaylik. Shunda yog‘ 
tomchisi suyuqlik sirti bo‘ylab yoyilib ketadi. Chunki eng ustki qatlamdagi 
molekulalar «toyib» ketib yoniga, undan keyingi qatlamdagilar ham xuddi 
shunday yoniga tushib yoyiladi. Oxirida faqat bitta qatlam qoladi. Yoyilgan 
yog‘ tom chisi doira shaklida bo‘lsa, uning diametri shtan gensirkul bilan 
o‘lchanib, yuzasi S hisoblanadi (5-rasm). Bitta tomchi hajmini aniqlash 
uchun alohida kichik menzurkaga 50–100 tomchi yog‘ tomizilib, hajmi V 
belgilanadi. Shunda tomchi hajmi 
bo‘ladi, n – tomchilar soni.
Yoyilgan tomchi hajmi V
1
= d ּ S ga teng bo‘lganli gidan yog‘ qatlamining 
qalinligi 
bo‘ladi. Bundan qatlam qalinligi yoki molekula diametri 
hisoblab ko‘rilsa d 
= 
0,0000002 mm ga teng bo‘ladi. Hozirgi zamon 
usullari bilan o‘lchangan molekulalar diametrlari 
ham shu tartibda ekanligi aniqlangan. Bu raqamning 
kichkinaligini quyidagi misolda ko‘rish mumkin. 
Bir dona vodorod molekulasini kattalashtirib, olma 
ko‘rinishiga olib kelinsa, Yer olmadan necha marta 
katta bo‘lsa, olma vodorod molekulasidan taxminan 
shuncha marta katta bo‘lar edi.