K. Bünyadzadə
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«…Qəlbin dərrakəsi ilə
danıĢan filosof…» prof. Səlahəddin Xəlilovun «Məhəbbət və intellekt. Fəlsəfi esselər» kitabı haqqında düşüncələr Tanınmış Azərbaycan filosofu, professor Səlahəddin Xəlilovun «Məhəbbət və intellekt. Fəlsəfi esselər» adlı yeni kitabı işıq üzü görüb. «Elmdən texnikaya və mənəviyyata», «Elmi-texniki tərəqqi və onun sosial-iqtisadi nəticələri», «Fəlsəfədən siyasətə», «Lider. Dövlət. Cəmiyyət», «Təhsil, təlim, tərbiyə», «Şərq və Qərb. Ümumbəşəri ideala doğru» və s. kitablarında qlobal məsələləri, cəmiyyətin inkişafı problemlərinin həllini, elmin, mədəniyyətin qanunauyğun- luqlarını araşdıran bir alimin daha çox bədii ədəbiyyatın müzakirə obyekti olan, hətta bəzən şairlərin təxəyyülünün meyvəsi hesab edilən məhəbbət mövzusuna (bu, intellekt kontekstində olsa belə!) müraciət etməsi məndə müəyyən dərəcədə heyrət və maraq doğurdu. Müəllif etiraf edir ki, o, hələ 30 il qabaq məhəbbət və intellekt haqqında yazmaq istəmiş, lakin müəyyən səbəblər- dən fikrindən daşınmışdır. Maraqlıdır ki, söhbət «əqllə sərin- -138 - ləşdirilən yanar məhəbbətdən» (s. 109) gedir, yəni intellektin məhəbbətindən və ya məhəbbətin intellektindən! Filosofun öz sözləri ilə desək, o, «sosial müstəvidə məhəbbətin duyğusal komponenti ilə yanaşı, əqli komponentinin də inkişafı» olan şəxsiyyət azadlığının yüksək təzahüründən (s. 106-107) yazır. Kitabın məzmunu ilə tanışlıqdan belə məlum olur ki, məhəbbət bu gün elm və mədəniyyətin ən aktual və həlli vacib problemləri qədər əhəmiyyətli, hətta onlardan bir pillə yuxarıda dayanan bir fenomendir. Onun haqqında məhz bu səviyyədə və bu kontekstdə danışmaq məhəbbətin əsl mahiyyətini açıqlaya, onu bu gün düçar olduğu bayağılıqdan, səviyyəsizlikdən, çürüntülərdən təmizləyə bilər. Hələ neçə il əvvəl S.Xəlilov məqalələrinin birində yazırdı: «Gözümüzün qabağında zəmanə eşqi ehtirasın ayağına verir. Yeni «aşiqlər» peyda olur və dinə, millətə, adət-ənənəyə meydan oxuyur. Həyat bayağılaşır. Böyük ideallar qərbləşmək pərdəsi altında qurban Verilir. Amma Qərb heç biz sandığımız deyil. Daha çox bayağılaşan əslində çağdaş Şərqdir» (s. 102). 1 Görünür, illər sonra problemin nəinki həll edilmədiyini, əksinə, get-gedə böyüdüyünü, uçurumun daha da dərinləşdiyini görən filosof bu məsələyə ayrıca bir kitab həsr etməyi qərara almışdır və o, özünün bu addımını C.Cübranın bir fikri ilə əsaslandırır: «Həyat onun qəlbini oxumağı bacaran müğənni tapa bilməyəndə, onun dərrakəsi ilə danışan filosof yaradır» (s. 7). 1 Хялилов С. Тящсил, тялим, тярбийя. Бакы, «Азярбайжан Университети» няшриййаты, 2005, с. 472. - 139 - Müəllifin bildirdiyinə görə, «bu kitab öz məhəbbətini dərk etməyə çalışmayanlar, yaxud məntiq çərçivəsində mə- həbbəti imitasiya etməyə çalışanlar haqqında, formaları, tərkib hissələri və digər mənəvi hadisələrlə əlaqəsi haqqında esselər toplusudur» (s. 5). Belə bir incə mövzu haqqında dü- şüncələrini təqdim etmək üçün filosofun məhz bu üslubu seçməsi, zənnimcə, kitabın məzmununa müvafiqdir. Belə ki, yüz ölçülüb bir biçilən, mürəkkəb fəlsəfi sistemləri, konsepsiyaları ehtiva edən monoqrafiyalardan fərqli olaraq esse daha kiçik həcmli olsa da, bir hissin, bir duyğunun nəticəsi kimi daha konkret, daha sadə və daha səmimi olur. «Məhəbbət və intellekt» kitabında altı esse var və mü- əllif məhəbbəti idrak prosesi işığında, dinlə müqayisədə və s. kontekstlərdə şərh etsə də, onun mahiyyətini elə birinci essenin ikinci cümləsində açır və onu ünsiyyətin ən ali forması olan «qəlblərin təması» (s. 11) adlandırır. «Məhəbbət duyğusu» adlı ilk esse sıraca birinci gəlsə də, güman etmək olar ki, yazılma tarixinə görə o, digər- lərindən sonradır. Belə deməyə mənə əsas verən, burada mü- əllifin məhəbbət haqqında fikirlərinin bir növ yekunlarını, gəldiyi nəticələrini təqdim etməsidir: «Məhəbbət digər duyğularla yanaşı, müstəqil mövcud olan sadə duyğu kimi. Altıncı duyğu! Kimdə isə var, kimdə isə yox. Məhəbbət – qəlb yarımçıqlığından doğan bir hiss – tamamlanmaya ehtiyac… Məhəbbət – yarımçığın bütövləşmək əzmi! Məhəbbət – hissənin tama, yarımçığın bütövə doğru hərəkəti! Məhəbbət – vahidin əzəmətinə, bütövün gö- zəlliyinə, tamın harmoniyasına heyranlıq!» (s. 21). Yuxarıda da bildirdiyimiz kimi, kitabda məhəbbətlə bağlı ən ali və ən -140 - aşağı məsələlər müzakirə və təhlil edilir, birinci esse isə özündə ümumiyyətlə kitabın ruhunu ehtiva edir. Kitabda vurğulamaq istədiyimiz ilk əhəmiyyətli xüsu- siyyətlərindən biri müəllifin məhəbbət fenomenini Şərq və Qərb kontekstində şərh etməsidir. Düzdür, bu problem so- nuncu essedə ayrıca təhlil edilir, lakin Şərq və Qərb təfək- kürlərinin (burada həm klassik, həm də müasir dövr əhatə edilir) məsələ ilə bağlı qarşılaşdırılması və müqayisəsi bütün kitab boyu davam edir. Hər şeydən əvvəl bildirim ki, S.Xəlilovun mövqeyi bir şərqli mövqeyidir. Bu, apardığı müqayisəli təhlillərdən düz- gün nəticə çıxardan, məsələni vəziyyətə, şəraitə, dövrə, sə- bəblərə müvafiq olaraq araşdırıb dəyərləndirən bir mövqedir. Ola bilsin ki, S.Xəlilovun məhəbbət haqqında düşüncələri şərqli təfəkkürünün məhsuludur deməyim bəzi oxucular (hətta müəllifin özü belə!) tərəfindən birmənalı qarşılanmasın. Fikrimi və ehtimal olunan mənfi münasibət- lərin yersizliyini əsaslandırım. S.Xəlilovun mövqeyi klassik Şərqə yeni baxışdır, yəni o, öz düşüncələrini hazırda dəbdə olan avropalaşmaya deyil, müdrik Şərqə üz tutaraq əsaslandırır. Eyni zamanda, o, müa- sir dövrdə bir çox məsələlərdə Şərqdən daha aktiv olub onu arxada qoyan Qərb təcrübəsini milli-mənəvi invariantlarda təqdim etməyə çalışır, Qərbin müsbət cəhətlərini «şərqləşdi- rir». Bəli, məhz Qərbi təqlid etməkdən çəkindirirək, orada mövcud olan xeyirli xüsusiyyətləri Şərqə gətirmək niy- yətindədir. Bundan başqa, məhəbbətin öz mahiyyətinə layiq yük- sək qiymətini məhz Şərqdə aldığını, həqiqi eşqdən yazmaq istəyəndə Qərbin bu gün də Şərq mütəfəkkirlərinə üz - 141 - tutduğunu nəzərə alsaq, dediyim sözləri palçığa batmış bir dürrdən çoxları kimi S.Xəlilovun da üz döndərmək əvəzinə, onun dəyərini anlayıb, onu təmizləyib yenidən parlatmaq istəyi kimi də yozmaq olar. Bunu belə desək yəqin daha doğru olar: müəllif Qərb- də aşkar, Şərqdə isə hələ də sirli pərdə arxasında saxlanılan və bu səbəbdən də acınacaqlı şəkildə təhrif edilən ülvi hisslərin üzərindən «pərdəni» qaldırmağa çalışır. Ancaq o bunu Qərbdəki kimi ifrata varmadan edir. Məsələn, şərqli qadınların da qərbli həmcinsləri kimi öz hüquqlarını bilib alçalmamaqlarının tərəfdarı olmaqla yanaşı, filosof onu da vurğulayır ki, «bakirəlik də, mənəvi saflıq, təmizlik də gözübağlı saxlanmaqla yox, hissləri şüurlu surətdə idarə edəcək bir səviyyəyə yüksəliş sayəsində qorunub saxlanmalıdır. Lakin yüksəliş özünü açmaqla, açıq-saçıq olmaqla qarışıq salınmamalıdır. Çadranın atılması müstəqim mənada başa düşülməməli, üzlərin yox, gözlərin açılması ön plana çəkilməlidir» (s. 121). S.Xəlilov məhəbbət (iki şəxsin münasibətindən tutmuş, vətəndaş sevgisinə qədər), ailə məsələləri ilə bağlı Qərbdə görülən işləri, atılan addımları bəyənsə də, oradakı kimi mə- həbbəti yerə endirmir, klassik Şərq şairləri kimi insanı yüksəyə qaldırır: «Sevgini sevgidən başqa cür duymaq mümkün deyil… Məhəbbətin duyulması yenə məhəbbətdir. Bütün qalan hallarda tərəf-müqabil sənin həqiqi böyük sevgindən, hisslərinin dərinliyindən xəbərsizdir. O, sənin münasibətini ancaq bir fakt kimi, hadisə kimi dərk edir, amma hiss etmir. Çünki qəlbdən qəlbə hələ yol yoxdur. Yolun olması isə qarşılıqlı məhəbbət adlanır» (s. 24). -142 - Müəllif Qərbin «planlaşdırılmış ailələrindən» fərqli olaraq ailənin bir harmoniya, kamilliyə aparan yolun bir mərhələsi olduğuna əmindir: «Bütövlük ancaq insan təbiə- tinin fərqli təzahürlərinin birləşməsi sayəsində əldə edilmiş olur. Birliyə, vəhdətə, harmoniyaya meylin əsasında isə, bir tərəfdən, genetik-bioloji yaradıclıq instinkti dayanırsa, digər tərəfdən, bu, insanın təbiətə, daha doğrusu, təbiətdəki ahəngə, harmoniyaya məftunluğunun xüsusi halıdır. İnsan təkcə tərəf-müqabillə deyil, onun simasında dünya harmoniyası ilə vüsal tapmağa çalışır…» (s. 85). S.Xəlilov Qərb və Şərq ailələri arasında kiçik, ancaq məsələni kifayət qədər açan bir müqayisə də aparır: «Qərbdə evlənənlərin istifadəsində real ictimai mühitdən, hakim mənəvi dəyərlər sistemindən, üstün ictimai rəydən, ailə iqtisadiyyatından, hətta psixoloji və fizioloji bilgilərdən çıxış edən, əməli həyatda yararlı, mükəmməl bir ailə-məhəbbət təlimi vardır» (s. 98). «Şərqdə isə «normal məhəbbət» konsepsiyası yaradılmayıb; görünür, bir əskiklik sayılıb. Ona görə, ailə quran gənclərin zehnində və əməli istifadəsində onlara yardımçı ola biləcək heç bir örnək, təlimat yoxdur» (s. 99). Doğurdan da, Şərqdə yazılmayan, ancaq daha böyük ciddiyyətlə riayət edilən «daşa yazılı» bir ənənə var və bu- nun yanında «kağız üzərindəki» qanuna ehtiyac hiss edilmir. Eyni zamanda, Şərqdə iki şəxs arasındakı münasibət (hələ ailə!) elə sirli, pak bir məqam hesab edilir ki, onun geniş müzakirə obyekti olmasının, qanuniləşməsinin, sosiallaşmasının onun üzərinə kölgə salacağından ehtiyat edirlər. - 143 - Qərbdə məsələyə daha rasional və real mövqedən ya- naşmanın üstünlüyünü bildirən müəllif yazır: «Bəli, Qərb sevgisi rasionallaşmış və görünür bunun sayəsində dif- ferensiallaşmış sevgidir. Yəni ancaq sevginin obyekti də- yişmir, onun xarakteri də, məzmunu da dəyişir. Məsələn, vətən sevgisi daha «ay işığından» deyil, dövlətçilik şüurundan, vətəndaşlıq qürurundan qidalanır» (s. 112). «Şərqdə də ictimai şüur, mövcud əxlaq normaları, adət- ənənə məhəbbət hissinə təsir edən amillər sırasındadır, lakin burada məhəbbətin fərdilik dərəcəsi, məhrəmliyi yüksək olduğundan daha çox iç dünyasına aid olmuş, sosiallaş- mamışdır» (s. 112-113). Burada müəllif heç cür fərdilikdən uzaqlaşıb icti- mailəşə bilməyən insanın müvafiq olaraq öz şəxsi problem- ləri, mənafeyi çərçivəsindən kənara çıxıb vətəndaş ola bil- məməsi fəlakətindən danışır. Eyni zamanda, S.Xəlilov ra- sional mövqenin hazırda Qərbdə necə müsbət nəticələr ver- diyini faktlarla göstərsə də, bu mövqenin heç də Qərb tə- fəkkürünün məhsulu, spesifikliyi hesab etmir: «Belə düşün- mək ki, Şərq həmişə duyğusal olmuş və əqlin rolunu də- yərləndirməmişdir, – səhv olardı. Əksinə, rasionalizm ilk dəfə Şərqdə təşəkkül tapmışdır» (s. 109). Bunu bilən və şərqlilərə də çatdırmaq, onların yadda- şını «təzələmək» istəyən filosof bu gün Qərb təfəkkürünün məhsulu hesab edilən «insanın hüquq və azadlıqları», «gen- der» problemlərini H.Cavidin, C.Cabbarlının hələ keçən əsrin əvvəllərində qaldırdıqlarını və məhz milli ruha müvafiq həll etdiklərini bildirir: «Böyük ədiblərimiz hələ o vaxt bir addım qabağa getmiş və cəmiyyətin yaratdığı çəpərləri uçurmaq tələbi ilə kifayətlənməyərək istəklərin özünü -144 - yüksək mənəvi pilləyə qaldırmaq, qadağaları könüllülüklə, könlün ucalığı ilə əvəz etmək mövqeyindən çıxış etmişlər» (s. 121). Göründüyü kimi, S.Xəlilov istər məhəbbət anlayışına, istərsə də ailə münasibətlərinə olsun, hər iki bölgəyə xas fi- kirləri, ən əsası isə real həyati təcrübənin müsbət və mənfi cəhətlərini açıq şəkildə ortaya qoyur və bununla bir növ oxucuya düşünmək üçün material verir. Əlbəttə, ilk baxışda bir çox hallarda üstünlüyün daha çox Qərbə verildiyini düşünmək olar. Lakin bu üstünlük daha sabit bir cəmiyyət quruluşuna və bu sabitlikdə məhəbbətə də yer ayrılmasına aiddir. Yəni müəllif bir növ məhəbbətin lirik, romantik simvoldan daha çox, real həyatın ülvi və gözəl bir parçası olduğunu xatırladır və onu quru simvolluqdan, dolayısı ilə ikiüzlülükdən xilas olunmasının vacibliyini vurğulayır. Kitabda vurğulanmalı olan ikinci cəhət məhəbbətin «təsnifatının» aparılmasıdır. Yeri gəlmişkən, yuxarıdakı dü- şüncələrimizin də davamı olaraq bildirək ki, Şərqdə sevgini, məhəbbəti həmişə ən gözəl, yüksək ifadələrlə tərənnüm edib, soyuq mühakimələri ona «yaraşdırmayıblar». Bu baxımdan, S.Xəlilovun «təsnifatını» Qərbə məxsus bir addım kimi də dəyərləndirmək olar. Müəllif ilk məhəbbət, eyniyyət məhəbbəti, tamamlama məhəbbəti kimi növləri göstərməklə yanaşı, hər birinin həm müsbət, həm də mənfi tərəflərini göstərir. Məsələn, ilk məhəbbət zamanı «duyğuların qapanmasını, elektrik- lənməsini, canlanmasını, …əslində özündə qapanmasını» (s. 25) nəzərə alaraq, onu «qısa qapanma» adlandırır. Maraqlıdır, çoxlarının ülvi hisslər kimi göylərə qaldırdığı, paklığını, ülviliyini ön plana çəkdiyi bir məhəbbətdə müəllif - 145 - məhz onun qısa müddətliyini, faydasızlığını, hətta təh- lükəsini vurğulayır! Valideyn məhəbbətini isə «yaradıcılıq məhəbbətinə» – «yaradanın öz yaratdığına sevgisi»nə bənzədir və onun «ge- netik eyniyyət duyğusundan yaranmaqla yanaşı, həm də nar- sisizm» (s. 74) olması qənaətinə gəlir. Digərlərindən öz dərinliyi, insanın «mən»inin kamil- ləşməsində oynadığı rolun əhəmiyyətinə görə fərqlənən «ta- mamlama məhəbbətini» müəllif daha ali bir hiss kimi təqdim edir, çünki o, «ümumdünya cazibəsinin də, bəşər nəslinin davam etməsinin də əsasında durur. Və bu hiss mənəvi dünyanın qeyri-şüuri fəzasına aiddir. Onun yaranması da, uğurla sonuclanması da taleyin, qədərin işidir» (s. 80). İlk baxışda ziddiyyətli görünə biləcək daha bir məqam – əksər Şərq mütəfəkkirlərinin ciddi tənqidə məruz qoyduqları, ona qarşı mübarizəyə çağırdıqları şəhvət hissinə S.Xəlilov «yuxarıdan aşağı baxmağın, onu ancaq hey- vaniliyin təzahürü hesab etməyin tərəfdarı deyil… Bu hissi anlamağın, dərk etməyin» (s. 85) zəruriliyini iddia edir. Bu «dərkin» nəticəsi kimi də şəhvəti heyvani və insani mərhələlərə ayırır. «Mahiyyət etibarı ilə iradənin daxili nəzarəti itirməsi, beyinin dumanlanması» (s. 83) olan hey- vani instinkt və «ülvi hisslərlə təmasda incələşən, nəcibləşən, gözəlləşən; bir utancaqlıq, bir xəfiflik, hətta bir həya ilə tamamlanan» şəfqət və ülfət məqamı (s. 83) olan insani şəhvət. Məhəbbətin bütün növlərində eyni olan iki məqamı vurğulamaq, zənnimcə, onların həqiqi mahiyyətinin açılma- sına kömək edir. Məhəbbətin dəyəri məhz onun ağılla nis- bətindən asılıdır. Söhbətin mövzusu ənənəvi «kor məhəbbət» -146 - deyil, ağıllı, gözüaçıq məhəbbətdir, çünki «mənəviyyatsız adamın ağıllı olması ziyan verdiyi kimi, ağılsız adamın da hissiyyatının güclü olması ziyanlıdır» (s. 108). Nəhayət, «Məhəbbət və intellekt»in vurğulanmalı olan ən əhəmiyyətli tərəfi burada ilahi eşqə xüsusi yerin ay- rılmasıdır. S.Xəlilov yalnız ilahi eşqdən yazmır! Bu eşq bü- tün kitab boyu bütün məhəbbət növlərinin, ona rasional və irrasional münasibətin kökündə durur, gah açıq-aşkar, gah da sətiraltı. Yeri gəlmişkən, kitabın ən əhəmiyyətli tərəfi deməklə, biz heç də digər cəhətlərin əhəmiyyətsizliyini vurğulamaq istəmirik. Məsələ burasındadır ki, ilahi eşq bütün sevgilərin zirvəsi, kamillik nöqtəsi, onların tükənməyən mənbəyidir. Eyni zamanda, onların saflığını, ülviliyini qoruyan, nə qədər qəribə səslənsə də, aydın təfəkkürlə əlaqələndirən mövkəm, qırılmaz bir bağdır. Qloballaşmanın, elmin, texnikanın yüksək templə inkişaf etdiyi, iqtisadi, siyasi hökmranlığın artdığı bir dövrdə ilahi eşqi gündəmə gətirmək, nəinki gətirmək, həm də onu soyuq qərbli məntiqilə təhlil etmək, bir növ məhəbbətin əsl mahiyyətini, məqsədini göstərməkdir: «eşq səviyyəsində idrak bütün insanlara aid olan hissi və məntiqi idrakdan yüksəkdə durur – idrakın ali məqamına aparır. Bu pillə daha çox dərəcədə idrakın sezgi və vəhy məqamlarına uyğundur» (s. 31-32). Eşqi ucaldan ağıl və ağılı kamilləşdirən eşq! Eşqin ömrünü insan ömrü qədər uzadan ağıl, ağıla yeni idrak qapıları açan eşq! Gözəl harmoniyadır! S.Xəlilov bu ali harmoniyadan danışır! Hər hansı bir fikir söyləməzdən əvvəl onu da mütləq qeyd edim ki, söhbət, müəllifin öz sözləri ilə desək, «ruhların transformasiyasından, psevdoməhəbbətdən, ruh oğur- - 147 - luğundan» (s. 27), yəni özündən əvvəlki mütəfəkkirlərin sözlərini mexaniki (nə qədər yüksək bacarıqla olsa da) ötürülməsindən getmir, S.Xəlilovun özünün «bütövə daxil olaraq bütövləşmək, vahiddə itərək vahidləşmək! Tamın harmoniyasına daxil olmaq, harmonik aləmin sakini olmaq!» (s. 21) istəyindən və buna can atmasından gedir. Məhəbbətin öz ayaqlarını yerə bərk basmasını (Qərbdə olduğu kimi) istəyən müəllif onun ruhunun idealını başqa, uca bir məkanda axtarır: «Ən böyük ideal Allahı ehtiva etmək deyil, Allah duyğusu ilə ehtiva olunmaq, ona tapınmaq, Ona sığınmaqdır. …Nəfs pillələri ilə qalxaraq («nəfs üzərində qələbə çalaraq») ruh aləminə qovuşmaq, vəhy məqamına çatmaq, özünün Haqq olduğunu deyil, Haqqa qovuşduğunu, onun bir parçasına çevrildiyini anlamaq duymaq – budur böyük səadət, budur kam almaq və budur kamala çatmaq!» (s. 69). Göründüyü kimi, S.Xəlilovun düşüncələri bir növ ənə- nəvi müdrik Şərqin, təsəvvüfün eşq konsepsiyasının davamı kimi səslənir: «Bizim əsl saf məhəbbət hesab etdiyimiz duyğu ənənəvi olaraq «platonik məhəbbət» adlandırılsa da, nə Platon, nə də digər qədim filosoflar (elə sonrakılar da – K.B.) sufilərin eşq konsepsiyası ilə müqayisə edilə biləcək hər hansı monumental təlim yaratmamışlar» (s. 7). Lakin müəllif yalnız qədim ənənənin kor-korana davamçısı kimi çıxış etmir. O, burada sufilərin əsas prinsiplərindən birinə nisbətən fərqli və özünəməxsus şərh verir: sufilər bir damla- nın dəryaya qovuşmasından danışdıqları halda, S. Xəlilov bildirir ki, «fərdi məhəbbətin ilahi məhhəbətə qovuşması iki damlanın əvvəlcə bir damlada birləşməsi və dəryaya birlikdə qatılması kimidir… Ruhun ruha qovuşması daxili mənəvi -148 - yüksəliş gətirir» (s. 51-52). Başqa sözlə desək, müəllif təcrid olunmaqdan, zahidlikdən yazmır. Onun sevgisi cəmiyyətin bir üzvünün, eyni zamanda, ülvi bir mahiyyətə malik İnsanın sevgisidir. Bu, nə Qərbdəki kimi insanı yalnız maddiyyat çərçivə- sində saxlamaqdır, nə də Şərqdəki kimi onu ancaq göylərdə, xəyallarda yaşatmaq! Bu, insanı göylərə qaldıran ilahi eşqin yerdə başladığına məntiqli şəkildə inandırmaqdır! Doğurdan da, kamilliyə yol zahirdən batinə, rasionaldan irrasionala istiqamətlidirsə, eşq niyə fərqli yol keçməlidir ki?! «Qovuşma təcrübəsini» (idrak prosesini) mərhələ-mərhələ yaşaması damlaya qovuşmanı daha dərindən dərk etdirməzmi?! Beləliklə, «Məhəbbət və intellekt» haqqında düşüncə- lərimizə xitam verərək bildirək ki, S.Xəlilovun kitabında həm insana ilahi eşqi yaşadan ruh, həm də bu ruhla qoşa inkişaf edən və mənəviyyatı zənginləşdirən bir təfəkkür təhlil edilir. Müəllif Qərbdə yerlə sürünən, Şərqdə isə xə- yallardan heç cür real həyata keçə bilməyən məhəbbətin əslində maddi bədəni ilə bu dünyanın, ruhu ilə ilahi aləmin sakini olan insanın əsl mahiyyətini təşkil etdiyini göstərir; cəmiyyətin inkişafına xidmət etməyin, öz hüquqlarını tanımağın, məhəbbəti dərk etməyin ilahi eşqi yaşamağa nəinki maneçilik törətmədiyini, hətta bu rasional addımların kamilləşməyə aparan yolda zəruri bir mərhələ olduğunu təsdiqləyir. Bundan başqa, S.Xəlilovun kitabı bir növ Şərqə yeni ruh vermək cəhdidir. Son zamanlar Qərb müasirləşmənin, yüksək inkişafın, Şərq isə geriliyin, fanatlığın, durğunluğun az qala simvoluna çevrilməkdə və bu rəy get-gedə - 149 - sabitləşməkdədir. Müəllif həm Qərbə, həm Şərqə məxsus yüksək keyfiyyətləri göstərməklə yanaşı gənclərə – sevib- sevilmək çağında olanlara yeni bir yol da göstərir. Başqa sözlə desək, filosof inkişaf üçün müasir Qərbə deyil, klassik Şərqə də deyil, müdrik Şərqin ülvi ruhu ilə sabit Qərb təfəkkürünün vəhdətini yaratmağı tövsiyə edir. |