Beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ

İçərişəhərin tarixi – memarlıq abidələri . Qoşa qala qapısının çox nəzərəçarpan 
elementi üzərində iki aslan və onlar arasında öküz başının təsviri olan Şirvanşahlar 
dövlətinin gerbidir. Qədim Bakı minillik tarixi olan Şirvanşahlar dövlətinin 
paytaxtıdır. ”Şirvan” etnoniminin mənası aslanlar diyarı deməkdir. Bir çox yazılı 
mənbələrə əsasən şirvanşahların adı “şiranşah”, yəni şahların aslanı titulu ilə işlənir. 
Gerbdəki aslan Şirvanşahlar dövlətinin güc və qüdrətinin simvoludur. Öküz təsviri də 
təsadüfü deyildir. Öküz – tibet öküzü keçmiş zamanların türk tayfalarının totemi, 
tanrısı olmuşdur. Gerbdəki öküz təsviri yəqin ki, qədim ənənələrə sadiqliyin 
nişanəsidir [1,səh 6]. 
XIX əsrə kimi köhnə Bakı ikiqat qoşa qala divarları ilə əhatə edilmişdir. Şəhərin 
ilkin təsvirini öz yerli coğrafiyaşünas Abdar Raşid al Bakuvi şəxsən 1403-cü ildə 
yazdığı əsərində vermişdir: Şəhər körfəzin sahilində hündür olmayan təpə üzərində 
yerləşmişdir. Burada torpaq qayalıqdır, yaşayış məskənlərinin əksəriyyəti qaya 
üzərində tikilib. Qədim Bakının ilk qrafik təsvirini 1683-cü ildə İsveçrə səfirliyinin 
tərkibində Bakıya gəlmiş alman ensiklopedist alimi, səyyah Engelber Kempfer 
vermişdir. Bu təsvirə görə şəhər kvadrat formasındadır. Onun iki tərəfini dəniz suları 
yuyur; bunlardan biri liman kimi, digər tərəf isə dənizə açılır. Dəniz tərəfdən şəhər bir 
qala divarı ilə əhatə edilib və bu divar kərpicdən hörülmüşdür. Qalan iki quru tərəfdən 
isə şəhər ikiqat qala divarları ilə əhatə olunub və çöl tərəfdən şəhərin qayalıq 
torpağında qazılmış enli, dərin xəndəklə dövrələnib [1,səh 7]. 
XX əsrin 50-ci illərində qalanın şimal divarlarındakı yarımbürclərdən birinin 
uçmasına görə aşkar olunmuş böyük qaya üzərindəki kufi xətti vasitəsilə yazılmış 
kitabədə Bakının qala divarının Şirvanşah III Mənuçöhr (112 - 1161) tərəfindən 

---

53 
tikildiyi xəbər verilir. Hal-hazırda bu kitabə Azərbaycan Tarix Muzeyində qorunub 
saxlanılır [1,səh 8]. 
XIX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq Bakıda neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar 
olaraq şəhər böyüyüb qala divarlarından kənara çıxdı. Bu isə 1880-ci illərin 
əvvəllərində çöl qala divarının sökülməsi ilə nəticələndi. 1608-1609-cu illərdə Şah 
Abbas Səfəvinin əmrilə tikilmiş divardan hazırda Qoşa qala qapısı üzərinə həkk 
edilmiş bir kitabə qalıb. Qoşa qala qapısı üzərindəki digər kitabələr iç və çöl qala 
divarları arasında yerləşmiş və sonralar sökülmüş məscidə, məzar daşına və başqa 
tikililərə aiddir. Qeyd edim ki, sökülmüş qala divarının daşları qırx min qızıl pula Bakı 
sakinlərinə satıldı.Əvvəllər qala divarının uzunluğu 1500 m olduğu halda, indi 500 m 
- dir. Hal - hazırda qala divarı 25 yarımbürcü birləşdirir və onun 5 qapısı var. Bu qala 
divarları monqol - tatarların, Səfəvi qoşunlarının hücumunun, I Pyotr qoşunlarının 
mərmi atəşinin şahidi olublar [1,səh 9]. 
Şamaxı qapılarının yaxınlığında, meydanın soldakı tərəfində XVIII əsrin tarixi 
abidəsi - Bakı xanlarının iqamətgahı vardır. XVI əsrdən başlayaraq XVIII əsrin birinci 
yarısına kimi Bakı əldən - ələ keçmişdir. Bu iqamətgah 1747 - ci ildən 1806 - cı ilə 
kimi Bakıda hökmranlıq sürmüş Bakı xanlarının iqamətgahı olmuşdur. Bakı xanlarının 
iqamətgahı xan, onun yaxınlarına məxsus üç yerləşdirmə evinin daxil olduğu bir 
kompleks olmuşdur [1,səh 11]. 
Zaman keçdikcə meydanda yeni tikili ucaldılırdı. Bu tikililerden biri fərqli adı olan: 
“Zəncirli mülk” , “Ütü ev”. İkinci ad binanın planlaşdırma quruluşunu əks etdirir. 
Sovet imperiyası dövrünə kimi həmin ev yerli tacir Hacı Məmməd Hüseyn 
Məmmədova aid olmuşdur. 1928 - ci ildə bu ev komersant Məlikov qardaşları alıblar. 
İkicə il sonra Bakı şəhər gömrük qaçaqmalçılığa görə bu evi əllərindən alaraq Bakı 
Tikiş Fabrikinə verir. Yaxın vaxtlara kimi bu tikili “BP“ və “STATOİL“ neft 

---

54 
şirkətlərinin ofisi olub. Hal-hazırda burada “Etnoqrafiya və arxeologiya” muzeyi 
yerləşir [1,səh 15].
Bakının simvolu sayılan, 2000 – ci ilin dekabrında UNESKO – nun Mədəni İrsi 
siyahısına daxil olmuş Qız Qalası. Xəzər dənizinin sahillərində ucalan Qız Qalası 
zəmanəmizə kimi öz möhtəşəmliyini qoruyub saxlamış, Bakının ümumi müdafiə 
sisteminə aid olmuşdur. Bu qala düşmən tərəfindən fəth edilməz olduğuna görə “Qız 
Qalası” adlandırılmışdır [1,səh 17]. 
Qalanın üzərində onun tikilmə zamanını bildirən heç bir yazı əks olunmadığına 
görə onun tikilmə zamanını, təyinatı haqqında müxtəlif fərziyələr, əfsanələr
mövcuddur. Bəzi fərziyələrə görə Qız Qalası rəsədxana olmuşdu. Qalanın üçüncü 
yarusunda dərinliyi 21m olan su quyusu var. Qalanın mühasirə olunan vaxtlarda 
təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə I mərtəbənin bu quyu ilə heç bir əlaqəsi 
olmamışdır. Quyu qalın qala divarlarının daxilində gizlədilmişdi və I mərtəbədə 
divarın içində su quyusunun olduğunu müəyyən edən heç bir zahiri əlamət mövcud 
deyil. Su quyusunun bu cür inşası alimlərin fikrincə qalada təxminən 205 müdafiəçinin 
susuz qalması təhlükəsini ortadan qaldırırdı [3,səh 18]. 
Quş uçuşu səviyyəsindən Qız Qalası abidəsi 9 və 6 rəqəmlərini göstərir. Bunlar 
birlikdə “in – yan” terminalogiyasını əmələ gətirir. “İn – yan” keçmiş Çin 
kosmologiyasında qadın yaradıcılığının başlanğıcı və bəşəri yaradıcılığın qadın 
başlanğıcı hesab edilə bilər. Türk xalqının dünyagörüşündə 9 haqq dünya ilə əlaqəni, 
uşağın ana bətnində inkişaf dövrünü nümayiş etdirir, 6 rəqəmi isə alt, aşağı dünya 
mənasını bildirir. 
Çox güman ki, məbəd kimi yaranmış bu abidə orta əsrlərdə tarixi reallıqlardan asılı 
olaraq müdafiə funksiyasını daşımışdır.

---

55 
Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi minillik tarixçəsi olan Şirvan dövləti 
hökmdarlarının axırıncı iqamətgahı olmuşdur. Bu dövlət orta əsrlərdə Azərbaycanın ən 
qüdrətli hakimiyyəti olmuşdur. Azərbaycanın cənubunda feodallıqlar bir-birini əvəz 
etdiyi təqdirdə onun şimalında Şirvan dövlətinin sərhədləri Dərbəndə, Dağıstanın 
cənubuna çatırdı. Kompleksin tikililərinin yerləşdiyi 1 hektarlıq ərazinin çox mürəkkəb 
relyefi vardır. Bu da müxtəlif səviyyələrdə yerləşən üç daxili həyətin yaranmasına 
səbəb olmuşdur. Kompleksin tikililəri bu üç həyətdə yerləşirlər. Bu saray kompleksi 
həmçinin, ölkəmizə gələn turistlər üçün əsas baş çəkilən turizm mərkəzlərindəndir
[1,səh 19].