O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Necha’ yil: Va’ necha’ yil alar xizmatiga barib, faqir tariyqin ixtiyar qildilar va’ 
necha’ yil alar suxbat va’ mulazamatlarida sulux qilib, xaaqaxlarida azim arbainlar 
chiqardilar (XSXA hq).  
Bir maxal: Xax bir maxalda birav uchun aytgan, xax biravnin’ ruq`asiga javab yibargan 
(XPM hg’).
Andin so’n’ra’: Sabzavarda qaza mansabini an’a berga’ndu’rla’r, andin so’n’ra’ 
Isfarayinda qazi bolgandur (MN o’h).
Muddatidurkim: Va’ Kirman viloyatida xukumat qildi va’ muddatidurkim, padshax 
eshigida’ amarat devanida muxr basadur (MN ahn’). a’shbu misolda voqealarning ketma-ket 
ro’y berishi predikatlar orqali ham shakllangan. Birinchi denotatning predikati o’tgan zamon 
fe`l shakli bilan ifodalangan bo’lsa, keyingi denotatning predikati hozirgi-kelasi zamon fe`l 
shakli bilan ifodalangan.
q. Sabab-natija mazmuni ifodalangan.  
Sabab-natija munosabati haqida gapirar ekan, G.Abduraxmonov bunday munosabatning 
yuzaga kelishida faqat boglovchilar emas, balki sodda gaplar tarkibidagi ayrim bo’laklarning 
semantikasi rol` o’ynashini ta`kidlaydi (Abduraxmonov G., a9o’h, 7q).
Misollarga murojaat qilaylik: «Minjoxun-najot» qasidasida xidayat tariyqin tu’zu’b-
men va’ zalalat axliga najat shaxraxin ko’rgu’zu’b-men (ML ag’n’).
a’shbu misolda Xidoyat tariyqi – najot shoxroxi so’z birikmasi oppozitiv munosabatni 
yuzaga keltirmoqda. Xidoyat tariyqi so’z birikmasining semantikasi najot shoxroxi orqali 
∗
O
ïïîçèòèâ âîñèòà àòàìàñè îñòèäà çàðî çèä ìàúíîëè, áèð-áèðèãà ÿ èí ìàúíîëè ñ çëàð, ñç 
áèðèêìàëàðè ìóíîñàáàòè õóñóñèäà ôèêð þðèòèëàäè.

---

61 
izoxlanmoqda. Xidoyat tariyqi leksik birikmasining mazmuni to’gri yo’lga etaklash yo’li yoki 
qoidasi demakdir. Najot shoxroxi esa najotning katta yo’lidir. Xidoyat tariyqi – najot shoxroxi 
izoxlovchi-izoxlanmish munosabati orqali sabab-natija mazmuni kelib chiqqan. Demak, zalolat 
axli uchun najot yo’li bu xidoyat tariyqidir, ya`ni uni o’rganish, undan ogox bo’lish. Zalolat 
axli xidoyat tariyqini o’rganish orqaligina to’gri yo’lga chiqish mumkin.
Ma`lumki, hozirgi o’zbek tilida ammo grammatik shaklining o’zaro zid bo’lgan sodda 
gaplarni bir-biriga boglashi tilshunoslar tomonidan e`tirof etilgan. Lekin eski o’zbek tilida bu 
shakl bir-biriga zid bo’lmagan sodda gaplar tarkibida ham qo’llanadi. Va shakli esa zidlov 
munosabatli qo’shma gaplar tarkibida ham kelgan. Bunday holatlar ham mazkur shakllarning 
sodda gaplarni boglashda asosiy vosita ekanligiga shubxa uygotadi.
Ammo boglovchisi quyidagi o’rinlarda uchraydi: 
a. Zid munosabatli qo’shma gaplarda: Xushi barida yaxshi abyatlar aytib erdi, amma junun 
vaqtida bu baytni ko’p oqur erdi (MN qo’). 
Denotatlar orasidagi zid munosabat xushi bor-junun, yaxshi abyot - bu bayt oppozitsiyasi 
orqali ifodalangan. Xushi bor - funktsional bo’lmagan predikativ birikmasi junun leksemasi 
bilan semantik jixatdan o’zaro zid munosabatni yuzaga keltira oladi, ya`ni asliy zidlik 
xisoblanadi. Yaxshi abyotlar - bu bayt so’z birikmalari, to’grirogi, yaxshi - bu leksemalari 
o’zaro zidlik oppozitsiyasini keltirib chiqara olmaydi, lekin bu leksemasi mazkur misolda 
yomon leksemasining substituti sifatida kelgan bo’lib, kontekstual jixatdangina shu 
leksemaning semantikasini o’ziga olgan. Demak, bunday zidlikni nisbiy zidlik deb atash 
mumkin. Mazkur gapni quyidagi ko’chimda ifodalaganda maqsad oydinlashadi. qiyoslang: 
Xushi barida yaxshi abyatlar aytib erdi, amma junun vaqtida yaman baytlarin ko’p oqur erdi