O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Sabab ergash gapli qo’shma gaplar. Bunday gaplarning mazmuni sabab 
munosabatidan iborat. Ergash gap sabab voqeani, bosh gap undan kelib chiqadigan natijani 
ifodalaydi. Bunday ergash gaplarda sodda gaplarning semantik munosabatida ul jixattin, bu 
jixattin leksik birikmalarining semantikasi muxim ahamiyatga ega. Bu vositalar bosh gapning 
boshida kelib, sabab xoli semantik vaziyatini egallaydi. Sabab voqea ana shu vositalar 
yordamida natija voqeaning ichiga kiradi. Sabab voqea, ya`ni, shart ergash gap oldin, undan 
so’ng bosh gap keladi. Chunki sabab voqea ifodalangandan so’ng ul jixattin, bu jixattin 
vositalari bilan asosiy denotatning yuzaga chiqish sababi izoxlanadi. Shuning uchun ergash 
gapning bosh gapdan oldin o’rinlashuvi mantiqan to’gri. 
Misollar: Bard lafzidin achchigi kelu’r erdi, bu jixattin an’a tashvish beru’rla’r erdi (Navoiy 
MN). Chun siznin’ tabugin’izda davlatxaxlig so’zini ayturga ma`murmen, ul jixattin gustaxlig 
bila’ arzadasht bitildi (Navoiy MSh ). 
Yuqorida ta`kidlanganidek, chun leksemasi sabab ergash gapli qo’shma gaplarda ham 
qo’llanib, ular o’rtasidagi semantik munosabatni reallashtirgan. Bunda ham ergash gap bosh 
gapdan oldin kelgan: a’l xazratga chun ravshan bolub erdi, inaor qila almadim (Navoiy MN). 
a’shbu misolda ham payt munosabatlari ifodalangan. Ya`ni, qachon inkor qila olmadi, deyish 
mumkin yoki nima sababdan, degan savol qo’yish mumkin. Lekin gapda payt manosiga 
nisbatan sabab mazmuni kuchli. Chunki asosiy gapning bajarilishidagi payt emas, balki sabab 
birinchi planga chiqarilmoqda, inkor qila olmaslik sababi aloxida ta`kidlanmoqda. 
Endi quyidagi misolni ko’raylik: Va qatl istida`si qildi ersa’, qatl buyurdi (TMA g’qa). 
a’shbu gapning ham mazmunini sabab-natija munosabati tashkil etadi. Yuqorida 
ta`kidlanganidek, ijro maylidagi fe`lqto’liqsiz fe`l shakli payt ergash gapli qo’shma gaplardagi 
sodda gaplarni o’zaro munosabatini ta`minlaydi. Lekin shuni ta`kidlash joizki, bunday 
qo’shma gaplarda payt mazmuni ham, sabab mazmuni ham ifodalanadi. 
Sabab ergash gap bosh gapga –ki, kim vositasida ham boglanishi mumkin. Bunday qo’shma 
gaplarda bosh gap ergash gapdan oldin joylashadi: Mavt marazida tajni anin’ qarniga qoydi 
kim, Darabqa hamila erdi (Navoiy TMA). 

---

64 
hozirgi o’zbek tilida ham sabab ergash gaplar bosh gapga ba`zan -ki shakliy vositasida 
boglanadi. Lekin yuqoridagi misoldan farqli ravishda, ergash gap bosh gapdan avval 
joylashadi: Ayol borki, olam munavvar. Sen borsanki, shodman xayotdan kabi.
Yuqorida ta`kidlanganidek, Alisher Navoiy asarlari tilida bosh gap ergash gapdan oldin 
joylashadi. Demak, bosh gap (Tojni aning qorniga quyish) ning yuzaga kelishiga ergash gap 
(Dorobga xomila erdi) sabab bo’lmoqda. Nutq talabiga kura ergash gapni bosh gapdan oldinga 
utkazish mumkin: Darobqa xomila erdi, shuning uchun mavt marazida tojni aning qorniga 
quydi, kabi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, bunday boglanishda bosh va ergash 
gaplarning urinlashuvi erkin bo’ladi. qaysi gap ta`kidli ifodaga ega bo’lsa, suzlovchi uchun 
muxim bo’lsa, usha denotat avval joylashadi. Misoldagi asosiy voqea (Tojni aning qorniga 
quydi) suzlovchi uchun muxim, shuning uchun uni birinchi planga quygan. 
Shu bilan birga, sabab ergash gap bosh gapga yana quyidagi vositalar yordamida 
boglanishi mumkin: 
Nega’kim boglovchisi yordamida: Bu fursatda Bajurni shax Mir Xusaynga inayat qilib, 
Xaja Kalanni tila’b erdu’k,nega’kim Xaja Kalan musaxib erdi (BN). 
o’tgan zamon sifatdoshiga uchinchi shaxs egalik affiksining qo’shilishi, so’ngra uchun 
ko’makchisini keltirish bilan: qabo’lnin’ daramad va’ xasilini bilma’y mundaq taxmil bolgani