O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

ya’ki yaxshi bayt aytmas erdi.  
g’. Semantik jixatdan zid bo’lmagan qo’shma gaplar tarkibida. Bunday gaplarda ammo 
boglovchisi semantikasida zidlik tushunchasi bo’lmaydi, balki boglovchilik funktsiyasi 
saqlanib qolgan xolda, ammo so’zida ta`kid manosi ham birga anglashiladi, lekin ot va uning 
substituti oppozitsiyasi ikki gap semantikasining bir-biriga aloqadorligini ta`minlaydi. Dagi 
Istaxrni bina qildi, amma ko’pra’k avqat anda bolur erdi (TMA aho’). Shakliy tomondan 
qaraganda, zidlov boglovchi ishtirok etgan, demak, zidlov munosabat shakllanishi kerak, lekin 
bu misolda zidlash munosabati yo’q. Denotatlar Istaxrni - anda oppozitsiyasi orqali 
boglanmoqda. Mazmunan ketma-ket ro’y bergan ikki denotativ voqea teng mavqeda, payt 
munosabati ifodalangan. Mazkur gapning ikkinchi komponenti predikatida bo’lishlilik semasi 
aks etgan bo’lsa, «Damovadni bino qildi, ammo anda gaxi bo’lur erdi (TMA aho’)» misolida 
predikatda garchand bo’lishlilik shakli reallashgan bo’lsa-da, mazmunan bo’lishsizlikni ifoda 
qiladi. Bir qarashda ammo boglovchisi o’zaro zid mazmun munosabatidagi gaplarni 
boglagandek ko’rinadi, lekin qo’shma gapning umumiy mazmunida bir komponent mazmuni 
ikkinchi komponent mazmunini inkor etayotgani yo’q, ya`ni Damovadni bino qilganligi, unda 
gaxi bo’lishiga qarshi qo’yilayotgani yo’q, boshqacha aytganda, ikkinchi gap birinchi gap 
mazmuniga zid emas, lekin gapda ziddiyati bo’lmagan Damovad – anda ot va olmosh 
(substitut) oppozitsiyasi mavjud.
 
 
Savol va topshiriqlar: 
qo’shma gaplar bilan yoyiq sodda gaplar o’rtasidagi farqni tushuntirib bering. 
Eski o’zbek tilida boglangan qo’shma gaplar qanday boglovchilar yordamida boglangan? 
Boglangan qo’shma gaplarga a0ta misol yozing. 
A d b y o t l a r 
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995 
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 

---

62 
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 
2009. 
 
 
Ergash gapli qo’shma gaplar 
 
Ma`lumki, ergashgan qo’shma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar o’zaro xokim-
tobelik munosabati orqali boglanadi. Ergash gap bosh gapga tobe boglanib, bosh gapdagi biror 
bo’lakni izoxlab keladi. Bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips boglanib, yaxlit 
birlikni tashkil etadi va umumiy bir fikrni ifodalaydi. a’lar o’zaro fe`lning amaliy shakllarining 
qo’llanishi (turli grammatik vositalar bilan birikkan sifatdosh, ravishdosh va shart fe`li), 
yordamchi so’zlar orqali munosabatga kirishishi aytiladi (Abduraxmonov G., a996, aho’). 
Ergashgan qo’shma gaplarning guruxlanishi ergash gapning bosh gapdagi qaysi bo’lakni 
izoxlab kelishiga qarab belgilanadi. Shuni aytish kerakki, ergash gaplarning tasnifida 
tilshunoslar o’rtasida umumiylik bor. o’zbek tilshunosligida ergash gaplar mazmuniy – shakliy 
jixatdan an’ turga ajratiladi: a) ega, g’) kesim, q) to’ldiruvchi, n’) aniqlovchi, o’) ravish, 6) 
o’lchov- daraja, 7) chogishtirish-o’xshatish, h) sabab, 9) maqsad, a0) payt, aa) o’rin, ag’) shart, 
aq) to’siqsiz, an’) natija ergash gaplar (Gulomov A., Asqarova M., a9h7, ah7). N.Maxmudov 
ham ergashgan qo’shma gaplar semantikasini ayni shu tasnif asosida taxlil etadi (Nurmonov 
A., Maxmudov N., Axmedov A., Solixo’jaeva S., a99g’, g’n’q). G.Abduraxmonov esa ularni 
quyidagi turlarga ajratadi: a) aniqlovchi, g’) to’ldiruvchi, q) ega, n’) kesim, o’) payt, 6) sabab, 
7) shart, h) maqsad, 9) to’siqsiz, a0) natija, aa) ravish, ag’) qiyos, aq) umumlashtiruvchi-izox 
ergash gaplar (Abduraxmonov G., a996, a9a-g’a6). a’ning bu tasnifida yuqoridagi barcha 
qo’shma gaplar aks etgan bo’lsa-da, qiyos va umumlashtiruvchi ergash gaplar asossiz 
maydalashtirilib yuborilgan. Masalan, umumlashtiruvchi-izox ergash gapli qo’shma gaplar 
tabiati haqida to’xtalar ekan, u shunday yozadi: «Ergash gaplarning shunday turlari borki, ular 
bosh gapga analitik-sintetik yo’l bilan boglanadi. Bu xolda bosh va ergash gap o’zaro nisbiy 
olmoshlar orqali birikib, ergash gapning kesimi shart mayli orqali ifodalanadi. Demak, bunday 
ergash gaplar bosh gapga asosan leksik vositalar va shart mayli orqali boglanadi. Bu boglanish 
ikki tomonlama bo’lib, boglovchi leksik vositalar ham ergash gap, ham bosh gap tarkibida 
qo’llanadi» (Abduraxmonov G., a996, g’a6).
Eski o’zbek tilida ham ergash gapli qo’shma gaplarning yuqoridagi turlari qayd qilinadi. 
quyida ularni ko’rib o’tamiz.