O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
 
Ma’ruza №18. Leksika. 
 
Reja:
1.Eski o’zbek tilida o’z va o’zlashma qatlam. 
2.Eski o’zbek tilida ko’p ma’noli so’zlar. 
3.So’zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari. 
4.Punktatsiya. 
T
T
T
T
ayanch tushunchalar 
Leksika, o’z va o’zlashma qatlam,
ko’p ma’nîli so’zlar,
omonim, sinonim, antonym, punktatsiya. 
 
Leksikologiyaning obyekti tilning lug’at boyligidir. Bu boylik tilshunoslikda leksika deb 
ataladi, u muayyan tildagi barcha so’zlarni va shu so’zlar bog’lanishidan tarkib topgan 
ko’chma ma’noli turg’un konstruksiyalarni (frazemalarni) o’z ichiga oladi. Leksika atamasi 
ba’zan tor ma’nolarda ham qo’llanadi: dialektal leksika, kasb-hunar leksikasi, ilmiy leksika, 
vulgar leksika, Tohir Malik asarlari leksikasi kabi. 
Leksikologiyaning predmeti- lug’at boyligining strukturaviy va sistemaviy xususiyatlarini, 
taraqqiyot qonuniyatlarini, tilning boshqa sathlari (fonetik sath, grammatik sath) bilan aloqasini 
tadqiq qilish. 
Leksikologiyaning vazifalari: a) muayyan til lug’at boyligidagi eskirish va yangilanish 
jarayonlarini, bu jarayonlarda lisoniy va nolisoniy (lingvistik va ekstralingvistik) omillarning 
ishtirokini o’rganish; b) lug’aviy birliklarning funksional-semantik tavsifini berish, eskirgan, 
yangi va zamonaviy qatlamlarini, tematik guruhlari va mikrosistemalarini aniqlash, lisoniy va 
uslubiy xususiyatlarini yoritish; d) talabalarni leksikaga oid nazariy bilimlar bilan 
qurollantirish, ularda leksik-semantik tahlil ko’nikmalarini shakllantirish. 

Leksik monosemiya 
Leksik monosemiya (yunoncha: monos-«bir»+semia- «belgi»)-leksemaning faqat bitta 
ma'noga ega bo'lishi. Masalan, o'zbek tilidagi guruch leksemasi «sholidan oqlab olinadigan 
oshlik don» ma'nosini, abadiy leksemasi «mangu, doimiy» ma'nosini, tun leksemasi «sutkaning 
kun botishidan chiqqunigacha, oqshomdan tong otgunigacha bo'lgan qismi» ma'nosini 
ifodalaydi. Bu leksemalarning boshqa ma'nolari yo'q. 
Monosemiya hodisasi o'zbek tilida bir ma'nolillik deb ham yuritiladi. Bir ma'nolilik ko'proq 
terminlarga, yangi yaratilgan yoki boshqa tildan yangi o'zlashtirilgan leksemalarning 
boshlang'ich ishlatilish davriga xosdir: to'rtburchak (matem. termin), go'mmaxona (yangi 
yaratilgan leksema), supermarket (yangi o'zlashtirilgan so'z) va b.lar/ 
Yangi yaratilgan yoki yangi o'zlashtirilgan leksemalar vaqt o'tishi bilan turli lisoniy va 
nolisoniy omillar ta'sirida ko'p ma'noli so'zlarga aylanib qolishi mumkin. 
Atoqli otlar ham shartli ravishda monosemantik leksemalar qatoriga qo'shiladi.
1
Tilda ma'no ko'chishining quyidagi turlari uchraydi: 
M e t a f o r a y o' l i b i l a n ma'no ko'chirilishi:
ifodalanayotgan predmetlar (hodisalar) o'rtasidagi shakliy o'xshashlik asosida: burun 
(«odamning burni»-bosh, leksik ma'no)- burun («choynakning burni»-hosila ma'no); 
1
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh., Ko’rsatilgan asar, 80-b. 

---

71 
ikkita belgi-xususiyat o'rtasidagi nisbiy o'xshashlik asosida: tez («oz vaqt ichida, darrov-bosh 
leksik ma'no»: majlis tez tugadi)- tez («darrov achchig'lanadigan, jizzaki»-hosila ma'no: tez 
odam): cho'qqi («tik narsalarning eng yuqori nuqtasi- bosh leksik ma'no: tog' cho'qqisi»)- 
cho’qqi («erishilgan yoki erishilishi mumkin bo'lgan eng yuqori pag'ona, daraja, ko'rsatkich»-
hosila ma'no: ilm-fan cho'qqisi, baxt cho'qqisi); 
2. V a z i f a d a g i o' x sh a sh l i k a s o s i d a ma'noning ko'chirilishi (funksional 
ko'chirish); tomir (anat. «qon tomirlari»-bosh leksik ma'no)- tomir (biol. «o'simlik tanasida 
suyuqlik va undagi erigan moddalar oqadigan to'qima naychalar»-hosila ma'no). Tomir 
leksemasining semantik tarkibidagi bu ikki ma'no shu leksema bilan atalayotgan «qon 
tomirlari» va «o'simlik tanasidagi to'qima naychalar» bajarayotgan vazifasidagi o'xshashlikka 
asoslangan: har ikki holatda ham ular (tomir va naychalar) tirik organizm uchun kerakli 
moddalarning butun tana va to'qimalar bo'ylab tarqalishi uchun xizmat qiladi. 
3. M e t o n i m i y a y o' l i b i l a n ma'noning ko'chirilishi (yunoncha: metonimia-«qayta 
nomlash»). Bunday ko'chirilishlar predmetlar yoki hodisalarning o'zaro aloqadorligiga 
asoslanadi. Buning quyidagichako'rinishlari bor:
o'simlikning nomi shu o'simlik mevasidan yoki boshqa biror qismidan tayyorlangan mahsuloga 
ko'chiriladi: muskat (uzumning bir navi)-muskat (shu uzum navidan tayyorlangan vino); choy 
(o'simlikning bir turi)- choy (shu o'simlikning barglaridan tayyorlangan ichimlik), qahva ( 
qahva daraxti)- qahva (shu daraxt mevasidan tayyorlangan ichimlik, kofe); 
b) zamon va makonda bir-birining bo'lishini taqozo qilgan hamda birga qo'llanadigan ikki 
(yoki bir necha) predmetlardan brining nomi ikkinchisiga ko'chiriladi: bir piyola choy ichmoq 
(piyola o’z ma’nosida) – bir piyola ichmoq (piyola- ko'chma ma'noda); 
4. S i n e k d o x a y o’ l i b i l a n ma’noning ko’chirilishi (yunoncha: synekdoche – “birga 
anglamoq”, “qo’shib anglamoq” ). Bunday ko’chirilish nomlanayotgan predmet yoki 
hodisalarning miqdor belgilariga tayanadi:
a) butunning nomi qismga ko’chiriladi: qo’l (butun) – qo’l (qism: “barmoq” ma’nosida. Besh 
qo’l barobar emas.), bosh (butun) – bosh (qism: “miya”, “aql-xush” ma’nolarida, Tog’ning 
ko’rki tosh bilan, odamning ko’rki bosh bilan);
b) qismning nomi butunga ko’chiriladi: olma (qism- “meva”) – olma (butun-“meva daraxti”: 
olma gulladi); eshik  (qism: “uyning eshigi”, “hovlining eshigi”) –eshik (butun: “uy”, “hovli”: 
Eshigimda juda ko’p odam ishlagan.), tirnoq (qism) - tirnoq (butun: “bola”, “farzand”: Sizga 
og’ir. Peshonangizga tirnoq bitmadi. Ko’nglingiz yarim.); tuyoq (qism) – tuyoq (butun: “uy 
hayvoni”, “mol”. Nikolay zamonida ostonam tuyoq ko’rmagan.)