Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona

Retikulyar liflər (fibrae reticulares) 

 

Kövşək birləşdirici toxumanın strukturlarındandır, gümüşləmə metodu ilə aşkar edilir, ona görə də 

bunlar bəzən  argirofil liflər(yunanca  argyros - gümüş) də adlanır. Belə preparatlarda retikulyar liflər 

müxtəlif istiqamətdə gedən və incə tor əmələ  gətirən qara nazik liflər  şəklində görünür [1, s. 116, 

şək.13.7]. Retikulyar liflər başlıca olaraq qanyaradıcı orqanlarda, qan damarları, xüsusilə kapilyarlarların 

ətrafında, habelə əzələ və sinir lifləri, piy hüceyrələri, ağciyər alveolları ətrafında və əsas zarda təsadüf 

olunur.  

Əsl retikulyar liflərdən əlavə argirofil liflər qrupuna bir də prekollagen liflər aiddir. Əsil retikulyar 

liflər definitiv xarakterli sabit liflərdir, digər liflərə çevrilmir. Prekollagen liflər isə  gələcəkdə kollagen 

liflərə çevrilir, deməli bu liflər müvəqqəti (provizor) xarakter daşıyır. Prekollagen liflər başlıca olaraq 

birləşdirici toxumanın inkişafı və degenerasiyası zamanı müşahidə edilir.  

Kimyəvi cəhətdən retikulyar liflər kollagen liflərin bir növü olub, III tip kollagendən təşkil 

olunurlar. Retikulyar liflərdə lipidlər, doymamış yağ turşuları, qliko və mukoproteid tipli polisaxaridlər 

daha çoxdur. Qlikozaminoqlikanlardan,  yalnız B tipli xondroitinsulfat turşusu olur. Retikulyar liflər zəif 

turşulara və  qələvilərə qarşı davamlıdır, tripsinin təsirindən  ərimir. Cox şaxələnirlər, bir-biri ilə 

anastomozlaşırlar. Tipik kollagen liflərindən fərqli olaraq, nisbətən nazikdirlər, suda şişmə qabliyyəti 

yoxdur. 

Elektron mikroskopu vasitəsilə retikulyar liflərin əsasının köndələn cizgili mikrofibrillərdən ibarət 

olduğunu müəyyənləşdirilmişdir, bu fibrillərin cizgiləri arasındakı  məsafə 64 nm-ə  bərabərdir, onların 

diametri isə 40 nm-dir. Köndələn cizgili mikrofibrillər bir-biri ilə fibronektin (matriks) vasitəsi ilə çox 

möhkəm bitişir. Sementləyici maddə elektron mikroskopunun göstərdiyi ikinci komponentdir.  

 

Kollagen liflər (fibrae collagenae) 

 

Birləşdirici toxumanın hüceyrəarası maddəsinin lifli strukturları içərisində  ən geniş yayılmış 

kollagen liflərdir. Sıx birləşdirici toxumada mexaniki vəzifənin üstünlüyü ilə  əlaqədar olaraq, bu liflər 

daha güclü inkişaf etmişdir. Kövşək birləşdirici toxumada kollagen liflər müxtəlif istiqamətdə gedərək 

düz, ya qıvrım zolaqlara bənzəyir [1, s. 103, 104, şək. 12.1 və 12.2]. Bunların qalınlığı 1-3 mikron və 

daha artıq olur. Kollagen liflər boylama istiqamətdə gedən və bir-biri ilə fibronektin ilə birləşən daha 

nazik (0,05-0,1 mikron) fibrill dəstələrindən ibarətdir; sonuncuların qalınlığı 0,3-0,5 mikrona bərabərdir. 

Hər bir fibril isə öz növbəsində olduqca nazik (təxminən 10 nm qalınlığında) bir neçə potofibrillərdən 

əmələ gəlir. Protofibrillər isə tropokollagen adlı zülal molekulları yığıntısından ibarətdir. Tropokollagen 

molekulunda çoxlu miqdarda qlisin, prolin, oksiprolin, qlütamin və asparagin adlı amin turşuları müəyyən 

edilmişdir. Burada kükürdlü amin turşuları azdır, sistin və triptofan isə heç yoxdur. Kollagendən  əldə 

edilən kollagen molekulları tropokollagen adlanır. Bu molekullar xeyli uzundur (2800

 qədər), lakin çox 

nazikdir. (1,4 nm). Tropokollagen triplet adlı üç polipeptid zəncirindən təşkil olunmuşdur. Hər zəncirin 

tərkibində 1000-ə qədər amin turşları qalıqları olur ki, bunun da 33%-ə qədərini qlisin və 25%-ə qədərini 

isə prolinlə oksiprolin təşkil edir. Polipeptid zəncirləri spirallar əmələ gətirir ki, bunların da qıvrımlarının 

təkrar olunma dövrü 2,86 nm-ə bərabərdir. Spirallar ümumi ox ətrafında birləşərək triplet əmələ gətirir.  

Kollagen fibrilləri köndələn cizgili xarakterlidir ki, bunların da təkrarlanma dövrü 54-70 nm-dir [1, 

s. 107, şək.12.7]. 

 

37

Bu cizgilər birincili tiplidir, çünki bunların tərkibində eni 3,0-4,0 nm olan ikincili zolaqlar müəyyən 

edilmişdir. Kollagen molekulu haqqında digər mülahizə  də vardır. Kollagen liflərin tərkibindəki fibril 

dəstələrinin sementləyici maddəsində mukopolisaxaridlərin əhəmiyyətli rolu qeyd olunur. 

İsti suyun və bəzi kimyəvi birləşmələrin, məsələn, zəif qələvilərin və turşuların təsirindən kollagen 

liflər  şişir və  həll olaraq kollagen (yunanca kola  – “yapışqan”,  genos – “növ”) adlı yapışqana çevrilir. 

Kollagen turş mühitdə pepsin fermentinin təsirindən asanlıqla  əriyir. Kollagen liflər çox davamlı  və 

möhkəmdir, onlar az dartılır, lakin qırılmır. Bunun nəticəsində toxuma möhkəmik kəsb edir, lakin 

elastiklik dərəcəsi az olur. Kollagen liflər suda şişərək 1,5 dəfə qalınlaşır, zəif turşu və  qələvi 

məhlullarında isə daha çox, məsələn, vətərdə 10 dəfəyə qədər qalınlaşır. Bu zaman onların uzunlğu 1/3 

dəfə qısalır. Cavan liflər daha çox şişir. Liflərin suya hərisliyini təmin edən prolin, oksiprolin və qlisindir. 

Kollagen liflər heç vaxt şaxələnmir və turş boyaqlarla yaxşı rənglənir.  

 

Elastik liflər (fibrae elasticae) 

 

Elastik liflər kövşək birləşdirici toxumada kollagen liflərin arasında yerləşərək,  şaxələnmələri və 

turş boyaqlarla pis rəngləmələri ilə fərqlənir. Onlar xüsusi boyaqlarla (orsein, rezorsin-fuksin, rezorsin-

safranin və s.) rənglənir və kövşək birləşdirici toxuma preparatında bir-biri ilə anastomozlaşaraq enli 

ilgəkli tor əmələ gətirir [1, s. 103, 104, şək. 12.1 və 12.2]. Liflər homogen görünür. Elastik liflər kollagen 

liflərdən fərqli olaraq asan dartılır. Lakin möhkəmlikləri xeyli azdır. Onlar kollagen liflər üçün başlıca 

olaraq amortizator vəzifəsini ifa edərək, toxumanın elastikliyini təmin edir. Elastik liflər zəif turşu və 

qələvi məhlullarına qarşı çox möhkəmdir, bu maddələrin təsirindən şişmir və qaynatdıqda ərimir. Lakin 

pepsin və tripsinin təsirindən asan əriyir.  

Elastiki liflər elastin və fibrillin zülallarından təşkil olunurlar. Yetkin elastik liflərin  əsasını 90%-

elastin adlı zülal təşkil edir. Elastin zülalı qlobulyar zülaldır, dartılma qabliyyəti vardır. Elastin 

molekulları bir biri ilə  əlaqələnərək elastin protofibrilini əmələ  gətirirlər. Protofibrillər də birləşərək 

elastik lifin əsasında duran homogen amorf komponenti təşkil edirlər. 

Elastik liflərin tərkibində olan fibrillin isə qlikoproteindir, elastik mikrofibrilləri təşkil edərək 

elastiki lif üçün karkas əmələ  gətirir. Elastik liflərin yetkinlik dərəcəsi tərkibindəki mikrofibrillinin 

miqdarından asılıdır. Belə ki, oksitalan liflər yalnız mikrofibrillindən təşkil olunurlar. Elastin zülallarının 

lifin tərkibinə toplanması  nəticəsində  əvvəlcə  tərkibində 50% elastin olan elaunin lifləri, sonra isə 

elastinin miqdarı artdıqca (90%) yetkin elastiki liflər formalaşır.  

Elastinin tərkibində qlikozaminoqlikanlardan 0,5-2,0%-ə  qədər xondroitinsulfat turşları vardır. 

Elastin molekulları pərakəndə yerləşərək xüsusi orientasiyaya malik deyildir.  

Elektron mikroskopu elastik liflərin olduqca nazik fibrillərdən (protofibrillərdən) təşkil olunduğunu 

müəyyən etmişdir. Bunların qalınlığı 3,0-4,0 nm-ə  bərabərdir. Bu protofibrillər bəzən qıvrımlar  əmələ 

gətirərsə də, köndələn cizgiliyə malik deyildir. 

 

Hüceyrəarası maddənin inkişafı 

 

Hüceyrəarası maddənin inkişafında birləşdirici toxumanın hüceyrələri və qanın plazması  iştirak 

edir. Bu hüceyrələr içərisində başlıca rol oynayan fibroblastlardır. Embrional dövrdə hüceyrəarası 

maddəni cavan fibroblastlar, ya desmoblastlar yaradır; bu hüceyrələr isə öz növbəsində mezenxim 

hüceyrələrindən diferensiasiya edir. Yaşlı adamlarda hüceyrəarası maddənin  əmələ  gəlməsində 

fibroblastlarla yanaşı, turş mukopolisaxaridlər sintez edən digər hüceyrələr (makrofaqlar və tosqun 

hüceyrələr) və qanın plazması iştirak edir. Müəyyən edilmişdir ki, hüceyrəarası maddənin əmələ gəlməsi 

prosesi bir neçə  mərhələdə, həm də,  əvvəlcə hüceyrə sitoplazmasının daxilində gedir. Hüceyrəarası 

maddənin inkişafı üçün lazım olan amin turşuları qan plazması vasitəsi ilə əvvəlcə hüceyrəarası sahələrə 

daşınır, sonra müvafiq hüceyrələrin sitoplazmasına keçir. Daha sonra sitoplazmatik torun ribosomlarında 

amin turşularından polipeptid zəncirlər (qısa ya alfa zəncirlər)  əmələ  gəlir. Bu zəncirlərin tərkibindəki 

lizin və apralin qalıqları hidroksilləşir (vitamin C-nin iştirakı ilə), daha sonra Holci kompleksinə 

daşınaraq orada qlikozilləşir və bir-birinə sarılaraq triplet şəklində tropokollagen molekullarını  əmələ 

gətirir. Bu molekullar Holci kompleksində qablaşdırılaraq hüceyrəarası sahəyə  çıxarılır. Protofibrillərin 

və fibrillərin əmələ gəlməsi prosesi artıq hüceyrədən xaricdə gedir. Bu zaman tropokollagen molekulları 

mukopolisaxaridlərin iştirakı ilə polimerləşməyə  uğrayaraq protofibrilləri  əmələ  gətirir. Daha sonra 

 

38

adenozin-trifosfatın (ATF) köməyi ilə protofibrillər dəstələr  şəklində yan-yana yığılaraq fibronektin 

vasitəsi ilə bir-birinə birləşib fibrilləri  əmələ  gətirir. Bu fibrillərdən isə birləşdirici toxumanın müvafiq 

lifləri yaranır. Qeyd etmək lazımdır ki, kollagen və elastik liflərin  əmələ  gəlməsində başlıca olaraq 

fibroblastlar, retikulyar liflərin  əmələ  gəlməsində isə  əsasən, retikulyar hüceyrələr (qanyaradıcı 

orqanlarda) və ya ulduzabənzər Kupfer hüceyrələri (qaraciyərdə) iştirak edir.  

Hüceyrəarası maddə daima, orqanizmin bütün ömrü boyu əmələ gəlir, lakin ayrı-ayrı orqanlarda və 

müxtəlif yaşlarda eyni deyildir.  

Sıx lifli birləşdirici toxuma 

 

Sıx lifli birləşdirici toxuma əsl birləşdirici toxumalara aid olub başlıca olaraq mexaniki vəzifə görür; 

bu toxumanın iki növü vardır: sıx formalaşmayan lifli birləşdirici toxuma və  sıx formalaşan lifli 

birləşdirici toxuma. Bunlar əsas etibarı ilə birləşdirici toxuma liflərinin və  hər  şeydən  əvvəl kollagen 

liflərin yerləşməsinə görə bir-birindən fərqlənir.  

Sıx formalaşmayan lifli birləşdirici toxumada hüceyrəarası maddə başlıca olaraq müxtəlif istiqamətə 

və qalınlığa malik kollagen liflər dəstələrindən [1, s. 111, şək.12.14] və qalın elastik liflər torundan 

ibarətdir. Bunlar bir-biri ilə çarpazlaşaraq quruluşca keçəni xatırladır; kollagen liflər dəstələri arasındakı 

sahə çox vaxt romba bənzəyir. Həmin sahələrdə birləşdirici toxumanın hüceyrə elementləri və 

hüceyrəarası amorf maddə olur. Kövşək birləşdirici toxumaya nisbətən burada istərsə hüceyrə elementləri 

və istərsə də amorf maddə xeyli az olur. Hüceyrə elementlərinə fibroblastlar (əsasən fibrositlər) və çox az 

miqdarda makrofaqlar (histositlər) aiddir. Sıx formalaşmayan lifli birləşdirici toxumadan insanda əsil 

dərinin torlu qatı təşkil olunmuşdur.  

Sıx formalaşan lifli birləşdirici toxumada kollagen liflər dəstələri müəyyən nizamla yerləşir, onlar 

daha qalın olur, hüceyrə elementləri çox az və əsas etibarı ilə fibroblastlardan ibarət olur. Bu toxumada 

hüceyrəarası amorf maddə olduqca azdır. Kollagen liflər dəstələrinin nizamla düzülüşü sıx lifli birləşdirici 

toxumadan təşkil olunan orqanın mexaniki fəaliyyət şəraitindən asılıdır. Bu toxumadan vətərlər, bağlar və 

lifli zarlar təşkil olunmuşdur; həmin toxumaya habelə lövhəli və elastik toxumalar da aiddir. 

 

Vətərlər 

 

Vətərlər qalın və  sıx yerləşən kollagen liflər dəstələrindən ibarətdir; həmin dəstələr vətərin 

bağlandığı ucları istiqamətdə bir-birinə paralel gedir [1, s. 109, 110, şək. 12.11 və 12.12]. Bu dəstələrin 

arasında zərif elastik liflər toru olur. Kollagen dəstələr arasında cüzi miqdarda kiçik sahələr qalır; o 

sahələrdə homogen amorf maddə  və kollagen liflərlə rabitədə olan fibrositlər yerləşir. Amorf maddə 

qliokoproteinlə  zəngindir və ona eyni zamanda, kollagen dəstələrin daxilində liflərin arasında təsadüf 

edilir. Bu maddə lifləri bir-biri ilə yapışdırır.  

Fibrositlər vətərlərdə yeganə hüceyrə formasıdır. Bunlar kollagen dəstələr arasında paralel sıralarda 

(sütun şəklində) yerləşərək xüsusi formaya malikdir, lövhə şəkilli nazik çıxıntıları vardır. Bu hüceyrələrə 

vətər hüceyrələri (cellulae tendineae) deyilir. Boylama kəsiklərdə hüceyrə sütununun bəzi yerlərində 

qonşu hüceyrə nüvələrinin bir-birinin yaxınlığında qoşa yerləşdiyi görünür. Bunun amitoz bölünmənin 

nəticəsi olduğunu ehtimal edirlər. Beləliklə, kollagen liflər dəstələri bir-birindən hüceyrə sütunları vasitəsi 

ilə ayrılır, bunlara 1-ci dərəcəli vətər dəstələri deyilir. Bir qrup 1-ci dərəcəli vətər dəstələri nazik kövşək 

birləşdirici toxuma qatı ilə əhatə olunaraq 2-ci dərəcəli vətər dəstələrini və bunlar da öz növbəsində 3-cü 

dərəcəli vətər dəstələrini  əmələ  gətirir. Sonuncular daha qalın birləşdirici toxuma qatı ilə  əhatə olunur. 

Bəzən 3-cü dərəcəli dəstə vətərin özünü təşkil edir. Vətər böyük olduqda 4-cü dərəcəli dəstəyə də təsadüf 

olunur. 

Vətəri xaricdən əhatə edən sıx birləşdirici toxuma qişasına peritenon deyilir. Vətərin daxilində 2-ci 

dərəcəli dəstələri ayıran birləşdirici toxuma qatları isə endotenon adlanır. Bu qişalarla vətərin içərisinə 

qan damarları və sinirlər daxil olur. Damarlar ətrafında az diferensiasiya etmiş hüceyrələrə təsadüf olunur 

ki, bunların da vətərin regenerasiyasında böyük əhəmiyyəti vardır. 

 

Bağlar, fassiyalar və lifli zarlar 

 

Bağlar, fassiyalar və lifli zarlar da əsasən vətər kimi qurulmuşdur. Onlar da kollagen dəstələrdən 

təşkil olunmuşdur, lakin fassiyalarda və lifli zarlarda (aponevrozlar, diafraqmanın vətər mərkəzi, bəzi 

orqanların kapsulları, sklera, xayanın və yumurtalığın ağlı qişaları  və s.) kollagen dəstələri adi vətərdə 

 

39

olduğu kimi bir-biri ilə sadəcə birləşmir və onların yerləşməsi həmin fassiya və lifli zarın olduğu 

mexaniki  şəraitdən asılıdır. Aponevrozlarda, fassiyalarda, diafraqmanın vətər mərkəzində  və onların 

arasında yerləşən fibrositlər bir-birinin üzərində bir neçə qat əmələ  gətirir. Hər qatın kollagen dəstələri 

müəyyən bir istiqamətdə və bir-birinə paralel yerləşir. Müxtəlif qatlarda kollagen dəstələrin istiqaməti isə 

eyni deyildir. Bəzi dəstələr bir qatdan digərinə keçərək onları bir-biri ilə birləşdirir. Kollagen dəstələrdən 

əlavə lifli zarlarda və fassiyalarda elastik liflər toruna təsadüf olunur. Sonuncunun inkişaf dərəcəsi ayrı-

ayrı zarlarda eyni deyildir. 

Lövhəli lifli birləşdirici toxuma 

 

Lövhəli birləşdirici toxumada hüceyrəarası maddə lövhələr şəklində olur, onlar çox sıx konsentrik 

qatlar əmələ gətirir və aralarında yastılaşmış fibrositlər, bir qədər fibroblastlar, makrofaqlar (histiositlər) 

yerləşir. Lövhələrin əsas maddəsində nazik kollagen liflər, başlıca olaraq boylama, bəzən isə köndələn və 

ya pərakəndə istiqamətdə gedir. Bir sıra lövhələrdə nazik elastik liflər toruna və ya retikulyar liflərə rast 

gəlmək olur.  

Lövhəli birləşdirici toxumaya sinir dəstələrinin  ətrafında (perinevrium) qıvrım toxuma 

borucuqlarının divarında, habelə lövhəli hissi sinir cisimciklərinin (Fater-Paçini cisimciklərinin) qişasında 

təsadüf olunur.  

Elastik birləşdirici toxuma 

 

Elastik birləşdirici toxuma da sıx lifli birləşdirici toxumanın bir növüdür. Bunun əsasını 

silindrşəkilli yoğun, bəzən isə yastılaşmış çox sayda elastik liflər təşkil edir. Bu liflər çox vaxt şaxələnir, 

iti bucaq altında bir-birindən aralanaraq tor əmələ  gətirir. Elastik liflər bəzən kiçik dəstələr təşkil edir, 

bunların arasında isə nazik kövşək birləşdirici toxuma qatları yerləşir. Elastik toxumadan bəzi bağlar, 

məsələn, sarı bağ, boyunardı bağı, səs bağları və s. təşkil olunmuşdur. Bəzi boşluqlu orqanların (aorta, 

traxeya, bronxlar və s.) divarında elastik toxumanın əsasını zarlar təşkil edir. Aortada elastik zar pəncərəli 

şəkildədir (membrana fenestrata), onlar bir neçə qatda yerləşir.  

 

Spesifik xassəli birləşdirici toxumalar 

 

Qeyd olunduğu kimi bu toxumalara retikulyar, piy, selikli və piqmentli toxumalar aiddir. Retikulyar 

birləşdirici toxuma (textus conjunctivus reticularis) retikulyar hüceyrələrdən və retikulyar liflərdən təşkil 

olunmuşdur. Bu toxuma qanyaradıcı orqanların stomasını əmələ gətirir, buna eyni zamanda bağırsaqların 

selikli qişasında və bir sıra digər orqanlarda təsadüf olunur. Retikulyar hüceyrələr çıxıntılara malikdir; 

həmin çıxıntılar vasitəsi ilə hüceyrələr bir-biri ilə birləşərək, tor və ya retikulum əmələ gətirir [1, s. 115, 

116, şək. 13.5 və 13.7]. Lakin retikulyar hüceyrələr arasında əsil sinsiti əmələ gəlmir, belə ki, elektron 

mikroskopu vasitəsilə  çıxıntıların bir-birinə birləşdikləri yerdə hüceyrə qişalarının aydın hüdudları 

müəyyən edilmişdir. 

Retikulyar hüceyrələrin bir qismi müxtəlif qıcıqların təsirindən çıxıntılı  şəkillərini dəyişərək 

girdələşir və  sərbəst makrofaqlara çevrilir. Bu hüceyrələr faqositoz qabiliyyətinə malikdir. Bunların 

sitoplazması nisbətən şişkin görünür və içərisində tünd boyanan nüvə olur. Retikulyar hüceyrələrin digər 

qismi az diferensiasiya etmişdir və faqositoz qabiliyyətinə malik deyildir. Belə retikulyar hüceyrələrin 

sitoplazması  zəif bazofilliyə malik olur, içərisində  əlavələr təsadüf olunmur. Bu hüceyrələrdə 

orqanellərdən hüceyrə mərkəzinə, Holci kompleksinə və mitoxondrilərə təsadüf olunur, sitoplazmatik tor 

zəif nəzərə çarpır. Orqanellər, adətən, nüvənin yaxınlğında yerləşir. Az diferensasiya etmiş retikulyar 

hüceyrələrin nüvəsi açıq rəngli görünür, çünki xromatin azdır və o, narın dənələr kimi səpilmişdir. Nüvə 

oval  şəkllidir və onun nüvəcikləri aydın görünür. Bu hüceyrələr birləşdirici toxumanın digər növ 

hüceyrələrinə, məsələn, müxtəlif qanyaradıcı hüceyrələrə, fibroblastlara, sərbəst makrofaqlara çevrilə 

bilir; bunlar habelə onların yüksək diferensiasiya etmiş digər qismi retikulyar hüceyrələrə də çevrilir. 

Retikulyar toxumada olan retikulyar liflər müxtəlif istiqamətdə gedərək tor əmələ  gətirir, onlar 

retikulyar hüceyrələrlə  sıx rabitədədir, bəzən sitolemmaya möhkəm təmas edərək onu sitoplazmanın 

içərisinə doğru basır.  

Piy toxuması (textus adiposus) 

 

Bu toxumanın  əsasını piy hüceyrələri təşkil edir. Əgər birləşdirici toxumada piy hüceyrələri çox 

toplanarsa orada piy toxuması meydan çıxır [1, s. 114, şək. 13.3.]. 

 

40

Piy toxuması paycıqlı quruluşa malikdir. Paycıqlar müxtəlif formada və ölçüdə olub, kövşək 

birləşdirici toxuma qatı ilə bir-birindən ayrılır. Paycıqların daxilində piy hüceyrələri bir-birinə çox sıx 

yerləşir və buna görə öz formasını  dəyişərək çoxbucaqlı  şəkil alır. Piy hüceyrələri arasında birləşdirici 

toxumanın digər növ hüceyrələrinə də təsadüf olunur. Bunlara fibroblastlar, limfositlər, tosqun hüceyrələr 

və s. aiddir. Bu hüceyrələr də sıxılaraq şəkillərini dəyişir. Paycıqların daxilində nazik kollagen, elastik və 

retikulyar liflərə rast gəlmək olur. Retikulyar liflər piy hüceyrələri ilə daha sıx rabitədə olur və qan 

kapilyarları ilə birlikdə onlar piy hüceyrələrini səbət kimi əhatə edir. Limfa kapilyarlarına isə paycıqlar 

arasında təsadüf olunur. Belə quruluşa malik olan piy toxuması, adətən, ağ piy toxuması adlanır. İnsanda 

bu toxuma dəri altında, xüsusilə kürək sümükləri arasında və onların altında, qarnın ön divarının 

aşağısında, sağrı və bud nahiyələrində, habelə piylikdə, müsariqədə və periton arxasında toplanır.  

Piy toxumasının digər növü tünd, ya boz (qonur) piy toxuması adlanır. Belə toxuma yenidoğulmuş 

uşaqlarda, habelə gəmiricilərdə və s. olur. Uşaqlarda, adətən o boyun nahiyəsində, kürəkdə, döş arxasında 

və s. yerlərdə təsadüf olunur. Burada piy hüceyrələri nisbətən kiçik olur, sıx qan kapilyarları toru ilə əhatə 

olunur. Bu hüceyrələrin sitoplazmasında piy bütöv damla şəklində deyil, çox miqdarda ayrı-ayrı hissələr 

(əlavələr) kimi olur. Burada mitoxondrilər xeyli çoxdur. Piy hüceyrələrinin boz rəngi onun 

mitoxondrilərındə olan sitoxrom adlı dəmirli piqmentlərdən asılıdır. Mitoxondrilərin burada çox olması 

hüceyrələrin oksidləşdirici fəaliyyətinin artıq olması ilə  əlaqədardır. Nəticədə hüceyrələr  ətraf mühitə 

güclü enerji verir. Beləliklə, boz piy toxuması termogenez (istilik əmələ  gətirmək) prosesində çox 

əhəmiyyətlidir. Burada istiliyin meydana çıxması kimyəvi çevrilmələrin nəticəsidir. Təsadüfi deyildir ki, 

qış yuxusuna yatan heyvanlar üçün belə piy toxuması səciyyəvidir.  

Aclıq zamanı piy toxuması adətən azalır, lakin belə hal ağ piy toxuması üçün daha xarakterikdir. 

Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, ağ piy troxumasının bütün hüceyrələri mübadilə prosesində fəal iştirak 

etmir. Buna görə də bəzi yerlərdə, məsələn, ovucda və ayaqaltında, habelə, gözyuvasında ən güclü aclıq 

zamanı belə piy toxuması itmir. Çox güman ki, bu yerlərdə ağ piy mübadilə funksiyası deyil, daha çox 

mexaniki vəzifə ifa edir. Ağ piy eyni zamanda suyun artığı üçün depo vəzifəsi daşıyır. Bədənin fiziki 

termorequlyasında bu piyin xeyli əhəmiyyəti vardır. Ağ piy habelə amortizator rolunu ifa edir. 

 

Selikli toxuma (textus mucosus) 

 

Selikli, və ya həliməbənzər toxuma yaşlı adamda və  məməlilərdə olmur, ancaq embrional dövrdə 

təsadüf olunur, məsələn, göbək ciyəsinin həliməbənzər toxuması. Bu toxumanın hüceyrə elementləri, 

başlıca olaraq, xüsusi fibroblastlardan və ya selikli hüceyrələrdən (mukositlərdən) ibarətdir, az miqdarda 

makrofaqlara, habelə limfoid elementlərə də təsadüf olunur. 

Hüceyrəarası maddə fiksasiya olunmamış  təzə toxumada həlimə  bənzəyir və homogen olur. 

Fiksasiyadan sonra isə orada çoxlu kiçik dənələrə və fibrillərə rast gəlinir; onlar əsas boyaqlarla rənglənir. 

Histokimyəvi cəhətdən həlimin tərkibində çoxlu qlikozaminoqlikanlar, xüsusilə hialuron turşusu olur ki, 

bu da boyanma zamanı bazofilliyə  səbəb olur. Daha sonralar selikli toxumanın hüceyrəarası maddəsi 

çoxalır və orada kollagen fibrillər meydana çıxır. Selikli birləşdirici toxuma rüşeymi birləşdirici toxuma 

deyildir, əksinə birləşdirici toxumanın yetişmiş formalarından biridir. Toxuma göbək ciyəsi düşənə qədər 

mövcud olur.  

Piqmentli toxuma (textus conjunctivus pegmentosus) 

 

Birləşdirici toxumanın bu növündə çoxlu miqdarda piqment hüceyrələri, yəni melanositlər olur. Bu 

toxumaya süd məməciklərinin, xayalığın və anusun ətrafındakı  dəridə, habelə gözün qüzehli qişasında 

təsadüf olunur.