Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu

Deşmə, burğulama – bütöv materialda burğu ilə deşikaçma əməliyyatı; burğu 
öz oxu boyu fırlanmaqla irəliləmə hərəkəti edir. dəqiqlik dərəcəsi yüksək olmadığı 
üçün  deşmədən  çox  vaxt  sonrakı  içyonma,  rayberləmə,  dartma  prosesləri  üçün 
hazırlıq əməliyyatı kimi istifadə olunur. Deşmə daxili yivlərin açılması üçün də ilk 
prosesdir.  Deşmə,  burğu,  torna,  içyonma,  revolver  və  s.  dəzgahlarda,  habelə  əl 
burğu alətləri ilə yerinə yetirilir. 
Detal  –  bir  növ  materialdan  hazırlanmış  məmulatın  ayrılmaz  hissəsidir. 
Yaxud da heç bir quraşdırma əməliyyatı aparılmamış məmulat hissəsidir. 
Dəmirağac  –  dəmirağac  fəsiləsindən  yarpağı  tökülən  ağacdır.  Hündürlüyü 
14–25  m,  yarpaqları  yumurtavarı  və  ya  ellipsşəkillidir.  Ləçəksiz  çiçəkləri  (2–5 
ədəd)  qısa  zoğların  ucunda  yaşayır.  Azərbaycanda  ikidivarlı  qutucuqdur. 
Yarpaqlarmadan əvvəl çiçək açır, 200 ilə qədər yaşayır. Azərbaycanda enliyarpaqlı 
meşələrdə  (Talış)  və  Xəzərin  cənub  sahillərində  yayılmışdır.  Oduncağı  çox 
möhkəm, ağır  və davamlı, azacıq elastik olduğu  üçün ondan bəzi  maşın  hissələri, 
bədii məmulat və dekorativ faner hazırlanır. 
Dəmir-beton  –  konstruksiyada  birgə  istifadə  olunan  betonlar  armatur 
poladının  monolit  birləşməsidir.  Xassələrinə  görə  bir-birindən  xeyli  fərqlənən  iki 
materialın  dəmir-betonda  birləşmə  ideyası  betonun  dartılmada  möhkəmliyinin 
sıxılmada möhkəmliyinə nisbətən az (10–20 dəfə), poladın isə, əksinə, dartılmada 
möhkəmliyinin  xeyli  çox  olmasına  əsaslanır.  Dəmir-beton  konstruksiyada  beton 
sıxıcı  qüvvələri,  polad  isə,  əsasən,  dartıcı  qüvvələri  qəbul  edir.  Bu  iki  materialın 
birgə  işlədilməsi  böyük  effekt  verir.  Bərkimə  nəticəsində  beton  polad  armatura 
möhkəm  yapışır  və  onu  korroziyadan  qoruyur.  Yığma  dəmir-betonun  tətbiqi 
inşaatın  sənayeləşmə  səviyyəsini  xeyli  yüksəltməklə,  bina  və  qurğuların  tikilişini 
sürətləndirməyə, əmək və vəsait sərfinə qənaət etməyə imkan verir. 
 
Dəmir işləri – nişanlama, kəsmə, qatlama, nazik təbəqə metalı (0,6–0,8 mm) 
qatlama tikişi ilə birləşdirmə. 
Dərman  bitkiləri  –  müxtəlif  xəstəliklərin  müalicəsi  və  profilaktikasında 
istifadə olunan  geniş bitki qrupudur. Eramızdan 3000 il əvvəl Qədim  Assuriyada, 
Misirdə, Hindistanda, Çində, Tibetdə və s. ölkələrdə, o cümlədən Cənubi Qafqazda 
işlənmişdir.  Müalicəvi  xassəsi  bu  bitkilərin  tərkibindəki  fizioloji  təsiredici  fəal 
maddələrin  (alkaoidlər, qlikozidlər, vitaminlər, aşı  maddələri, efir  yağları, bir sıra 
turşular, mikroelementlər, fermentlər və s.) olması ilə əlaqədardır. Qurudulmuş və 
standarta  uyğunlaşdırılmış  dərman  bitkilərindən  aptek  təcrübəsində,  kimya-
əczaçılıq  sənayesində  (təmiz  kimyəvi  maddələr  almaq  üçün)  istifadə  olunur. 
Tədarük edərkən bitkinin növünü, hansı hissələrini yığmağı, toplanma vaxtını və s. 
bilmək  vacibdir.  Azərbaycanda  farmokopeyaya  daxil  edilən  100-ədək  növdən 
əlavə,  xalq  təbabətində  işlənən  800-ə  qədər  dərman  bitkisi  aşkar  edilmişdir. 

 
 
110 
 
Çoxişlənən  dərman  bitkilərindən,  məsələn,  dazı,  itburnu,  bağayarpağı,  gicitkan, 
yemişan, çay tikanı, qatırquyruğu və s. göstərmək olar. 
Dəyişən  cərəyan  –  qiyməti  və  istiqaməti  periodik  dəyişən  elektrik 
cərəyanıdır.  praktikada  çoxfazalı  dəyişən  cərəyanlar  geniş  tətbiq  edilir.  Üçfazalı 
dəyişən  cərəyanların bir  sıra  texniki  üstünlükləri  var.  Bunlardan  ən  əhəmiyyətlisi 
asinxron elektrik maşınlarının tətbiqidir. Dəyişən cərəyanın aktiv gücü cərəyan və 
gərginliyin  (yaxud  e.h.q.-nin)  effektiv  qiymətləri  və  onların  arasındakı  fəzalar 
fərqinin kosinusunun hasili ilə müəyyən edilir. Praktikada ümumi hesabda dəyişən 
cərəyan  və  gərginlik  periodik  olmaya  da  bilər.  Müasir  aparatlarda  cərəyan  və 
gərginlik  impulsları  geniş  tətbiq  olunur.  Bu  halda  xətti  dövrələrin  hesablanması 
üçün dövrənin differensial tənliklərin inteqralannması həm adi metodlarla, həm də 
Furye inteqralını tətbiq etməklə aparılır. 
Dəzgah  (texnikada) –  müxtəlif  materialları emal edən  maşındır; bəzən bu  və 
ya başqa istehsalatda tətbiq edilən tutucu (saxlayıcı) qurğu. Metalkəsən, daş emalı 
və s. dəzgahları var, toxuculuqda toxuma dəzgahları tətbiq edilir. İdarə olunmasına 
görə dəzgahları tətbiq edilir. İdarə olunmasına görə dəzgahlar 4 qrupa ayrılır: adi, 
yarımavtomat,  avtomat  və  proqramla  işlədilən.  Yarımavtomat  və  proqramla  idarə 
olunan dəzgahlarda fəhlə ancaq prosesin əvvəlində və axırında iştirak edir, avtomat 
dəzgahlara isə o yalnız nəzarət edir. 
Dırmıq – 
1) əmək alətidir – bu alət ləklərdə torpağın hamarlanmasında, bağ-bostanların 
ot,  alaq  və  kəsəkdən  təmizlənməsində,  biçilmiş  ot  və  taxılın  dırmıqlanıb 
yığılmasında tətbiq edilir. Dırmıq ağac sapdan, dişağacı və dişlərdən ibarətdir. 
2) traktorda – təzə biçilmiş, yaxud  qurudulmuş otu cərgələr (tirələr) şəklində 
yığan, yağışdan nəmləşdikdə qarışdıran və çevirən kənd təsərrüfatı maşınıdır. Taxıl 
yığıldıqdan sonra küləşi və sünbülləri dırmıqlamaq üçün də istifadə olunur. Dırmıq 
hər cür traktora birləşdirilə bilər. 
Diametr  (yun.  diametros  –  eninə  kəsən)  –  oblastın  və  ya  cismən  ən  uzaq  iki 
nöqtəsi  arasındakı  məsafə.  Çevrənin  diametri  onun  mərkəzindən  keçən  vətərdir. 
İkitərtibli  əyrinin  diametri  bir-birinə  paralel  vətərlərin  ortalarının  həndəsi  yeridir. 
Ellips və hiperbolanın diametri onların mərkəzindən keçən, parabolanınkı isə onun 
oxlarına paralel düz xətlərdir. 
Dirsəkli  val  –  bir  və  ya  bir  neçə  dirsəkdən  və  bir  neçə  eynioxlu  əsas 
boyundan  ibarət  olan  və  yataqlara  söykənən  valdır.  Çarxqolu  mexanizminin 
fırlanan hissəsidir. Düzxətli hərəkəti fırlanma hərəkətinə və əksinə çevirmək üçün 
işlədilir.  Sürgüqolu  boynu  oxları  dirsəkli  valın  fırlanma  oxuna  nəzərən  aralı 
yerləşdirilir.  Porşenli  mühərriklərdə,  kompressor,  nasos,  dəmirçi-presləmə 
maşınlarında və s. də istifadə edilir. Çarxqolunu sadə dirsəkli val hesab etmək olar. 
Dişli  çarx  –  dişli  ötürmə  mexanizminin  əsas  detalı.  Üzərində  dişlər  açılmış 
silindrik və ya konusvarı disk şəklində olur. Ötürücü mexanizmində bir dişli çarxın 
dişləri o biri dişli çarxın dişlərinə ilişməklə işləyir. Dişlər çarxın pəstahı üzərində, 
əsasən, frez dəzgahında frezlə və ya iskənə dəzgahında isəkən ilə düzəldilir. Dişlər 
formasına  görə  düz,  çəp,  vintvarı,  qoşa,  yaxud  əyrixətli  olur.  Dişli  çarxların 

 
 
111 
 
hazırlanmasında polad, çuqun, əlvan metalların ərintiləri və plastik kütlədən istifaə 
edilir. 
Dişli  çarx  ötürməsi  –  bir-birinə  ilişən  dişli  çarxlar  vasitəsilə,  adətən,  bucaq 
sürəti  və  burucu  momenti  dəyişməklə,  fırlanma  hərəkətini  ötürən  mexanizmdir. 
Dişli çarxlar, əsasən, termiki,  yaxud kimyəvi-termiki emaldan keçmiş  legirlənmiş 
poladdan  hazırlanır.  Bu  ötürmə  ən  çox  reduktorlarda  bucaq  sürətini  azaltmaq  və 
burucu momenti artırmaq üçün işlədilir. 
Dizayn  (ing.  design  –  layihələndirmək,  çəkmək;  plan,  layihə,  rəsm, 
kompozisiya)  –  əşyaların  layihələşdirilməsində  insanın  əmək,  məişət  və  istirahət 
şəraitinin  əlverişliliyini  nəzərə  almaqla  onların  estetik  cəhətdən  harmonikliyini 
təmin edən fəaliyyət sahəsidir. 
Dizayner – sənaye dizaynı, məhsulun görünüşü və formasını müəyyən etmək 
üzrə  mütəxəssisdir.  Dizayn  son  zamanlar  daha  sürətlə  inkişaf  edir.  Dizaynerlər 
məhsulun təkcə görünüşü və forması üzrə cavabdehlik daşımırlar. Onlar keyfiyyətə 
görə  də  məsuliyyət  daşıyırlar.  Sənaye  dizaynerləri  yeni  məhsulun 
konstruksiyasının  işlənib  hazırlanmasında,  qablaşdırılmasında,  satış  qiymətinin 
müəyyən olunmasında və s. kimi marketinq xüsusiyyətlərinə də təsir edirlər. 
Döymə – metalların təzyiqlə emalı üsullarından biridir. Döymədə pəstaha alət 
vasitəsilə lazımi formalar və ölçülər verilir. Döymə qədimdir. Hələ Tunc dövründə 
insanlar  misdən  alət  hazırlamaq  üçün  döymədən  istifadə  edirdilər.  Döymədə 
metalın  plastikliyini  artırmaq  və  deformasiya  müqavimətini  azaltmaq  məqsədilə 
pəstahlar əvvəlcə sobalarda  döymə temperaturuna qədər (polad üçün 700–1300°C, 
mis  üçün  600–900°C)  qızdırılır,  sonra  isə  metaldöyən  alətlə  istənilən  formaya 
salınır.  Əsas  döymə  əməliyyatları:  oturtma,  uzatma,  genəltmə,  çapma,  əymə, 
dəlmədir.  Döymə  maşınlarla  da  aparılır  (üfüqi,  şaquli,  ratasion  və  s.  döymə 
maşınları vardır). 
Drel  (alm.  drell)  –  metal,  ağac  və  s.  materiallarda  deşik  açmaq  üçün  əl  ilə 
işlədilən maşındır, elektriklə işləyən və pnevmatik olur. 
Dulusçuluq –  gil  məmulatlarının  hazırlanması  və bişirilməsi  ilə  məşğul olan 
sənət  sahəsidir.  Dulus  çarxı  və  kürəsinin  ixtirası  (çox  qədimidir)  dulusçuluq 
məmulatlarının hazırlanması prosesinin sürətləndirilməsinə və təkmilləşdirilməsinə 
səbəb oldu. Dulusçuluq sənət sahəsi kimi formalaşdı; tikinti materialları və yüksək 
keyfiyyətli şirli məişət qabları istehsalı başlandı.  
Dülgərlik  işləri  –  ağac  məmulatların  hazırlanması  və  onların 
quraşdırılmasından  ibarət  inşaat  işləridir.  Tikintidə  görülən  dülgərlik  işləri  ağac 
bünövrələrin,  divar,  arakəsmə,  döşəmə  və  pilləkənlərin  qurulmasından, 
betonlanacaq yerlərdə qəliblərin, mühəndis qurğularında (körpü, bənd, estakada və 
s.)  ağac  konstruksiyaların  hazırlanmasından  ibarətdir.  Xarratlıq  işlərindən  fərqli 
olaraq,  dülgərlik  işlərində  yüksək  dərəcədə  dəqiq  emal  tələb  edilmir.  Əsas 
konstruksiya  və  məmulatların  tədarükü  ağac  emalı  zavodlarında  mexaniki  üsulla, 
kiçik  həcmli  işlər  isə  elektrik  və  ya  əl  alətləri  ilə  (mişar,  balta,  rəngə  və  s.  ilə) 
yerinə  yetirilir. Dülgərlik  məmulatları, əsasən, suyadavamlı  yapışqanla, çiv ilə  və 
yarıb keçirmə (çalaq) üsulu ilə birləşdirilir. 
 

 
 
112 
 
 
 
E 
Elektrik (lat. electrum – elektrik, kəhrabayaoxşar; yun. electron – kəhrəba) – 
elektrik  yükləri,  onların  hərəkəti  və  qarşılıqlı  təsili  ilə  əlaqədar  olan  müxtəlif 
hadisələr toplusu. «Elektrik» sözü fizika və texnikanın inkişafı prsoseində bir çox 
dəyişikliyə  uğramışdır.  Sadə  elektrik  və  maqnit  hadisələri,  bəzi  cisimlərin  (məs., 
kəhrəbanın)  sürtünmə  nəticəisndə  yüngül  cisimləri  özünə  çəkməsi,  yəni 
elektriklənmə xassəsi və s. hələ qədimdən insanlara məlum olub. 
Elektrik  açarı  –  elektrik  avadanlığı  və  qurğuların  (elektrik  çilçıraqları, 
elektrik  mühərrikləri, qızdırıcı sobalar, transformatorlar və s.) dövrəyə qoşmaq və 
açmaq  üçün  aparatdır.  Alçaq  (1000  vatta  qədər)  və  yüksək  (1000  vatdan  yuxarı) 
gərginlik  açarları  olur.  Açarın  əsas  konstruktiv  elementləri:  tərpənən  v 
ətərpənməyən  kontaktlardan  ibarət  kontakt  sistemi,  intiqal  (əl  ilə  işlədilən,  yaylı, 
elektromaqnit, pnevmatik) və birləşdirici sıxaclardır. 
Elektrik  akkumulyatoru  –  istifadə  məqsədilə  elektrik  enerjisinin  yığılması 
üçün cihaz. 
Elektrik  alətləri  –  elektrik  mühərriki  ilə  hərəkətə  gəirilən  əl  maşınlarıdır. 
Əsas növləri:  drel, cilalama aləti,  mişar, qayçı, qaykabağlayan,  naxış açmaq  üçün 
nazik  mişar,  iskənə,  metal  və  ağac  emalında  istifadə  edilir.  Elektrik  alətləri 
quraşdırma, bəzək və başqa tikinti işlərində də tətbiq edilir. 
Elektrik batareyası – bir dövrəyə qoşulmuş bir neçə halvanik elementlərdən 
və ya akkumulyatorlardan ibarətdir. 
Elektrik  cərəyanı  –  elektrik  yüklərinin  nizamlı  hərəkətidir.  Elektrik 
cərəyanının  istiqaməti  kimi  müsbət  yüklü  hissəciklərin  hərəkət  istiqaməti  qəbul 
edilir.  Elektrik  cərəyanı  qiymətcə  iki  kəmiyyətlə  xarakterizə  olunur:  cərəyan 
şiddəti  və  cərəyan  sıxlığı.  Hər  hansı  naqilin  en  kəsiyindən  vahid  zamanda  keçən 
yükün miqdarı ilə ölçülən kəmiyyətə cərəyan şiddəti deyilir. Cərəyanın sıxlığı, ona 
perpendikulyar  kəsiyin  vahid sahəisndən  vahid zamanda  keçən  yükün  miqdarı ilə 
təyin edilir. 
Elektrik  dövrəsi  –  naqillər  vasitəsilə  bir-birinə  birləşdirilmiş  mənbə  və 
işlədicidən ibarət qapalı kontur. Elektrik dövrəsi bir  və çoxkonturlu olur. Elektrik 
dövrəsi  aktiv  (qalvanik  element,  akkumulyator)  və  passiv  (xətlərin  Omik 
müqavimətləri,  elektrik  qəbulediciləri)  elementlərdən  ibarətdir.  Elektrik  dövrəsi 
xətti  və  qeyri-xətti  olur.  Xətti  elektrik  dövrəsində  çıxış  və  giriş  kəmiyyətləri 
arasındakı  əlaqə  xətti  qanunlara  tabe  olur.  Bu,  Om  qanunu  şəklində  ifadə  olunur. 
Qeyri-xətti  dövrələrdə  isə  giriş  və  çıxış  kəmiyyətləri  arasındakı  əlaqə  müəyyən 
qeyri-xətti  qanun  üzrə  olur.  Elektrik  dövrəsinin  giriş  və  çıxış  kəmiyyətləri  təsir 
edən EHQ (gərginlik) və dövrədən keçən cərəyandan ibarətdir. 
Elektrik  enerjisinin  ötürülməsi  –  elektrik  enerjisinin  elektrik 
stansiyalarından  işlədicilərə  verilməsidir.  Ötürmə  üçün  dəyişən  cərəyan 
havaötürmə  xətləri,  habelə  kabel  xətləri  və  sabit  cərəyan  xətləri  tətbiq  edilir. 
Elektrik  enerjisi  güclü  aqreqatları  olan  elektrik  stansiyalarında  hasil  olunur. 

 
 
113 
 
Enerjinin  isə  geniş  ərazilərdə  paylanmış,  nisbətən  az  güclü  elektrik  qəbulediciləri 
işlədir. Bu səbəbdən elektrik enerjisinin uzaq məsafələrə ötürülməsi zəruridir. 
Elektrik generatoru – mexaniki enerjini elektrik enerjisinə çevirməyə xidmət 
edən maşındır. 
Elektrik intiqalı – mexanizm və maşınları hərəkətə gətirən, elektrik enerjisini 
mexaniki enerjiyə çevirən elektromexaniki qurğudur. Elektrik intiqalı bir və ya bir 
neçə  elektrik  mühərrikindən,  ötürücü  qurğudan  və  idarəetmə  aparatlarından 
ibarətdir.  Bu  qurğu  avtomatik  idarəetmə  və  tənzimləmə  sistemi  ilə  birlikdə 
avtomatlaşdırılmış  elektrik  intiqalı  sistemini  təşkil  edir.  Elektrik  intiqalı  müasir 
avtomatikanın  mühüm  bir  vasitəsidir.  Hazırda  xalq  təsərrüfatında  işləyən 
avtomatik elektrik intiqalının idarə olunması üçün çoxlu idarəetmə sistemləri var. 
Elektrik izolyasiyası – elektrotexniki qurğunun müxtəlif elektrik potensialları 
təsiri altında olan hissələri arasında elektrik kontaktının (qısaqapanmanın) qarşısını 
almaq  üçündür.  Elektrik  izolyasiyası  elektrik  möhkəmliyi  həcmi  və  səthi elektrik 
müqavimətləri, dielektrik itkiləri, tac boşalmasına dözümlülük, qızmaya və şaxtaya 
davamlılıq, mexaniki möhkəmlik və s. ilə xarakterizə olunur. 
Elektrik  kontaktı  –  elektrik  ötürücülərində  metal  lövhələrin  bir-birinə 
toxunduğu yerdir. Aparatların, cihaz və  maşınların detalları da, həmçinin, elektrik 
kontaktı adlandırılır. Onların köməyi ilə bu qurğular elektrik şəbəkəsinə qoşulur. 
Elektrik  qaynağı  –  qaynaq  olunan  hissələri  elektrik  cərəyanı  ilə  qızdırılan 
qaynaq  növüdür.  Elektrik  qövs  qaynağı  və  elektrik-kontakt  qaynaı  növlərinə 
ayrılır.  Bu  qaynaq  digər  qaynaq  növlərinə  nisbətən  maşınqayırmada  geniş  tətbiq 
edilir.  Elektrik  qaynağı  ilə  hazırlanmış  məmulatlar  çox  möhkəm  olur.  Elektrik 
qaynağı  ilə,  polad  və  başqa  dəmir  əsaslı  ərintilərlə  yanaşı,  yüngül ərintilər,  əlvan 
metallar,  ağır və nadir metallar, plastik kütlələr də yaxşı qaynaq olunur. 
Elektrik mühərriki – elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən maşındır. 
Bu  maşın  qaldırıcı  nəqliyyat  maşınlarını,  gəmilərin,  təyyarələrin  müxtəlif 
mexanizmlərini  və s.  hərəkətə  gətirmək  üçün  və  məişətdə  işlədilən əsas  mühərrik 
növüdür. Dəyişən və sabit cərəyanla işləyir. 
Elektrik  naqili  –  metal  ötürücüdür.  Elektrik  enerjisini  ötürməyə  və 
paylaşdırmağa xidmət edir. 
Elektrik  sayğacı  –  dəyişən  və  ya  sabit  cərəyanın  elektrik  enerjisi  sərfini 
hesablayan  elektrik  ölçü  cihazıdır.  Elektrik  sayğacının  mütəhərrik  hissəsinin 
dövrlər  sayına  mütənasib  olan  elektrik  enerjisinin  miqdarı  hesablama  mexanizmi 
ilə  qeydə  alınır.  Birfazalı  indeksion  yardımçı  stansiyalar,  sənaye  müəssisələri  və 
başqa yerlərdə elektrik enerjisinin hesablanması üçün istifadə edilir. 
Elektrik  stansiyası  –  təbii  enerjini  elektrik  enerjisinə  çevirən  energetika 
qurğusudur.  Elektrik  stansiyasının  tipi  birinci  qövbədə  enerji  ilə  təyin  olunur; 
istilik  elektrik  stansiyasına,  su-elektrik  stansiyasına  və  maqnitohidrodinamik 
generatora ayrılır. 
Elektromaqnit  –  dolağından  keçən  elektrik  cərəyanı  ilə  maqnitlənən  dəmir 
içkili  sarğacdır.  Elektromaqnit  elektrik  maşınlarında  maqnit  seli  yaratmaq,  dartı 
qüvvəsi  əmələ  gətirmək,  avtomatikada,  telefonda  və  elektrik  ölçü  cihazlarında 
istifadə edilən müxtəlif elektrik qurğularında elektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə 

 
 
114 
 
çevirmək,  güclü  maqnit  sahəsi  yaratmaq  və  s.  üçündür.  Üç  növü  var:  sabit 
cərəyanla  işləyən  neytral  elektromaqnit,  polyarlaşmış  elektromaqnit,  dəyişən 
cərəyanla işləyən elektromaqnit. 
Elektromontaj işləri – 
1)  yardımçı  elektrik  stansiyalarında,  elektrik  stansiyalarının  maşın 
salonlarında və başqa sənaye binalarında elektrik avadanlığı və konstruksiyalarının 
quraşdırılması,  yerləşdirilməsi,  həmçinin  kabel  və  hava  elektrikötürmə  xətlərinin 
çəkilməsi üçün görülən işlərdir. 
2)  tikinti  obyektlərində  görülən  elektromontaj  işləri,  əsasən,  qovşaqların, 
blokların  elektrik  avadanlığının  bərkidilməsi  və  elektrikötürmə  xətlərinə 
qoşulmasından  ibarətdir.  Digər  sahələrindəki  montaj  işləri  də  buraya  aid  edilə 
bilər. 
Elektron-hesablama  texnikası  –  bu  texnikanın  əsas  işi  hesablama  aparmaq, 
informasiyaları saxlamaq  və emal etmək,  istehsalı avtomatlaşdırmaqdan  ibarətdir. 
Hesablama  işlərinin  həcmindən,  mürəkkəbliyindən  asılı  olaraq  istehsalatda 
müxtəlif hesablama maşınları: fəaliyyət sürəti bir neçə milyard əməliyyatdan ibarət 
olan super elektron texnikası, fərdi kompüterlər, mikro hesablama maşınları tətbiq 
edilir.  Elektron  texnikasının  eyni  zamanda  hesablama  və  informasiya 
funksiyalarını yerinə yetirməsi böyük texniki nailiyyətdir. 
Elektrotexnika – 
1) elektrik enerjisinin alınması, paylaşdırılması  və  istifadə edilməsi  haqqında 
elmdir. 
2)  elektrik  hadisələrinin  praktik  tətbiqi  ilə  bağlı  olan  proseslər  haqqında 
elmdir;  elektrik  və  maqnit  hadisələrinin  qanunauyğunluqlarını  öyrənən,  elektrik 
enerjisinin  hasilatı,  ötürülməsi  və  tətbiqini  tədqiq  edən  elm  bölməsidir;  elektrik 
enerjisinin  xalq  təsərrüfatının  bütün  sahələrində,  hərbi  işdə,  məişətdə  bilavasitə 
tətbiqi  ilə  əlaqədar  texnika  sahəsidir.  Azərbaycanda  elektrotexnikanın  bir  çox 
sahələrini təmsil edən  müasir sənaye  müəssisələri və elmi-tədqiqat elektrotexnika 
institutu vardır. 
Elektrotexniki  armatura  –  elektrik  ötürmələri  üçün  letallar  dəsti 
(paylaşdırıcı  lövhələr,  qoruyucular,  istehsal  birləşdiriciləri,  lapma  patronları, 
çevirgəclər və s.) 
Enerji  (yun.  enerdeia  –  iş,  fəaliyyət)  –  təbiətdəki  müxtəlif  proseslərin  və 
qarşılıqlı  təsirlərin  ümumi  ölçüsü.  Enerji  materiyanın  bütün  hərəkət  növlərinə 
xasdır və müxtəlif hərəkət növlərini vahid ölçüyə götürməyə imkan verir. Hərəkət 
növlərini kəmiyyətcə xarakterizə etmək üçün müxtəlif enerji növləri var. Məsələn, 
mexaniki, istilik, kimyəvi, elektromaqnit, nüvə və s. 
Eskiz –  
1)  əl  ilə  çəkilmiş  gözəyarı,  təxmini  rəsmdir  (şəkildir).  Orada  təsvir  edilən 
əşyanın əsas ölçüləri və digər məlumatlar göstərilir. 
2) miqyassız çəkilən təsvir eskizdir. Bu zaman hissələr arasında nisbət təxmini 
də  olsa  göstərilir,  çertyoju,  eskizi,  texniki  rəsmi  oxumaq,  məmulatın  adını, 
miqyasını,  görünüş  təsvirinə  əsasən  ölçülərini,  detalların  adını  və  sayını, 
yerləşməsini, materialın birləşmə növünü təyin etmək deməkdir. 

 
 
115 
 
 
 
 
 
Ə 
Əlvan  metallar  –  dəmirdən  başqa  bütün  metalların  texniki  adıdır.  Bunlara 
qeyri-dəmir  metallar  da  deyirlər.  Aşağıdakı  qruplara  ayrılır:  yüngül  metallar 
(alüminium,  maqnezium,  titan  və  s.);  ağır  metallar  (mis,  nikel,  kobalt,  qurğuşun, 
qalay, sink  və s.); çətinəriyən  metallar (volfram,  molibiden,  xrom  və s.); qiymətli 
metallar (qızıl, gümüş və platin); nadir metallar, radiaktik metall və s. 
Əmək – insanın məqsədəuyğun fəaliyyətidir. Bu prosesdə insan əmək alətinin 
köməyi  ilə  təbiətə  təsir  göstərir  və  ondan  öz  tələbatını  ödəmək  üçün  zəruri  olan 
istehlak  dəyərləri  yaratmaq  məqsədilə  istifadə  edir.  Əmək  insan  həyatının  əbədi 
təbii  şərtidir.  Əmək  insanın  özünün  formalaşmasında  həlledici  rol  oynamışdır. 
Məhz əmək sayəsində insan yüksək şüur səviyyəsinə yüksələ bilmişdir. Əməyin ən 
sadə və vacib cəhətləri bunlardır: məqsədəuyğun fəaliyyət, yaxud özü üçün əmək; 
əmək  predmeti  və  əmək  vasitələri.  Əmək  predmeti  ilə  əmək  vasitələri  birlikdə 
istehsal  vasitələrini  təşkil  edir.  Əmək  prosesi  insanların  təbiətə  təsiri  ilə 
məhdudlaşmır.  İnsanlar  maddi  nemətlər  yaratmaqdan  ötrü  öz  aralarında  əlaqə  və 
münasibətlərə – istehsal münasibətlərinə başlayırlar. 
Əmək alətləri – istehsal vasitələrinin başlıca hissəsidir. Buraya maşın, cihaz, 
mühərrik və s. daxildir. Bunların köməyi ilə istehsal prosesində əmək əşyaları emal 
olunur,  məhsul  hazırlanır.  Əmək  alətləri  məhsuldar  qüvvələrin  mühüm  tərkib 
hissəsidir.  
Əmək  bölgüsü  –  cəmiyyətin  inkişafı  prosesində  əmək  fəaliyyətinin 
keyfiyyətcə  differensiasiyasıdır.  Əmək  bölgüsü  məhsuldar  qüvvələrin  inkişaf 
səviyyəsinə  və  istehsal  münasibətlərinin  xarakterinə  uyğun  olaraq  müxtəlif 
formalarda mövcuddur. Əmək bölgüsünün təzahürü fəaliyyət mübadiləsidir. Əmək 
bölgüsü  həm  cəmiyyət,  həm  də  müəssisə  daxilində  mövcud  olub,  bir-birilə 
əlaqədardır və bir-birindən asılıdır. 
Əmək gigiyenası – gigiyena elminin bir bölməsidir. Əmək proseslərini, insanı 
əhatə edən istehsalat mühitini və onun təsirini öyrənir, istehsalatda sağlam iş şəraiti 
yaradır, peşə xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün əməli tədbirlər hazırlayır. Əmək 
gigiyenası  əməyin  elmi  təşkili  ilə  sıx  bağladır.  İş  şəraiti  temperatur,  rütubət, 
müxtəlif şüa növləri, vibrasiya, səs, sənaye zəhərləri, toz və s.-nin insan və heyvan 
orqanizminə  təsiri  öyrənildikdə  eksperimental  fiziologiya  və  patologiya 
üsullarından, o cümlədən mərkəzi sinir sisteminin funksional vəziyyəti və ali sinir 
fəaliyyətinin  öyrənilmə  üsullarından  geniş  istifadə  olunur.  Azərbaycanda  əmək 
gigiyenası məsələlərini Əmək Gigiyenası və Peşə Xəstəlikləri İnstitutu öyrənir.