O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

e g iza k   m uskullar;  5 -  
tashqi  yopg'ich  muskul; 
6 -  sonni  yaqinlashtiruvchi 
kalta  muskul;  7 -  lateral 
tomondagi  serbar  muskul; 
8 -   m e d ia l  to m o n d a g i 
serbar  muskul;  9 -  sonni 
yaq in lash tiru vch i  katta 
muskul;  10 -  dumbaning 
katta  muskuli  (kesilgan).
www.ziyouz.com kutubxonasi

1)  to'g'ri  boshchasi  yonbosh  suyagining  oldingi  pastki  o 'sig'idan ;
2)  medial  tomondagi  serbar  muskul  son  suyagi  g'adir-budur  chizig'i­
ning  medial  labidan;
3)  lateral  tomondagi  serbar  muskul  sonning  katta  ko'stidan  va  son 
suyagi  g'adir-budur  chizig'ining  lateral  labidan;
4)  o'rtadagi  serbar  muskul  son  suyagining  oldingi  yuzasidan  boshla­
nadi.  Bu  to'rtta  muskul  boshchalari  son  suyagining  pastki  qism ida  bitta 
kuchli  payga  birlashib,  tizza  qopqog'i  suyagini  o'raydi  va  boldir  tomon 
borib,  katta  boldir  suyagining  g'adir-budur  do'm bog'iga  yopishadi.
Funksiyasi.  Boldimi  tizza  b o'g 'im ig a  yozadi.
M a s h i n a c h i l a r   m u s k u l i .   Yonbosh  suyagining  oldingi  yuqori 
o'sig'idan  boshlanib,  katta  boldir  suyagining  g'adir-budur  d o'm bog'iga 
yopishadi.
Funksiyasi.  Tizza  bo'g'im ida  boldirni  bukadi,  chanoq  bo 'g 'im id a  son­
ni  bukib,  ichkariga  buradi.
M e d i a l   g u r u h .   T a r o q s i m o n   m u s к u 1  qov  suyagining  o'tkir 
qirrasidan  boshlanib,  shu  suyakning  qirrali  chizig'iga  yopishadi.
Funksiyasi.  Sonni  bir-biriga  yaqinlashtiradi.
S o n n i   y a q i n l a s h t i r u v c h i   u z u n  
m u s k u l   qov  suyagidan 
boshlanib,  son  suyagining  g'adir-budur  chizig'iga  yopishadi.
Funksiyasi.  Sonni  bir-biriga  yaqinlashtiradi.
S o n n i   y a q i n l a s h t i r u v c h i   k a t t a   m u s k u l   qov-quymich 
suyaklaridan  boshlanib,  son  suyagi  g'adir-budur  chizig'ining  boshidan 
oxirgi  qismigacha  yopishadi.
Funksiyasi.  Sonni  bir-biriga  yaqinlashtiradi.  Kuchli  muskul.
S o n n i   y a q i n l a s h t i r u v c h i   k a l t a   m u s k u l  
qov  suyagi­
ning  tashqi  yuzasidan  boshlanib,  son  suyagi  g'adir-budur  chizig'ining 
tepa  qismiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Sonni  bir-biriga  yaqinlashtiradi.
N o z i k   ( i n g i c h k a )   m u s k u l .   Sonning  medial  tomonida,  teri 
ostida  joylashib,  qov  suyagidan  boshlanadi  va  boldir  suyagining  g'adir- 
budur  do'm bog'iga  yopishadi.
Funksiyasi.  Sonni  bir-biriga  yaqinlashtiradi.
O r q a   g u r u h .   S o n n i n g   i k k i   b o s h c h a l i   m u s k u l i   uzun 
boshchasi  quymich  suyagining  shu  nomli  do'm bog'idan,  kalta  boshchasi 
son  suyagining  g'adir-budur  chizig'i  medial  labidan  boshlanib,  kichik 
boldir  suyagining  boshchasiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Sonni  yozadi,  boldimi  bukib  tashqariga  buradi.
Y a r i m p a y   m u s k u l .   Muskulning  pastki  qismi  paydan  tuzilgan- 
ligi  uchun  shu  nom  bilan  ataladi.  Muskul  quymich  suyagining  shu  nomli 
o'sig'idan  boshlanib,  katta  boldir  suyagining  g'adir-budur  do'm boqchasi- 
ga  mashinachilar  muskul  payi  bilan  «g‘oz  panjasini»  hosil  qilib  yopishadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Funksiyasi.  Sonni  yozadi,  boldimi  bukadi.
Y a r i m p a r d a   m u s k u l   yarimpay  muskulining  ostida  joylashib, 
deyarli  yarmi  pardadan  iborat.  Muskul  quymich  suyagining  shu  nomli 
o'sig'idan  boshlanib,  katta boldir suyagining  medial  do'ngiga  uchta  payga 
ajralib  («chuqur  g 'o z   panjasini»  hosil  qilib)  yopishadi.
Funksiyasi.  Sonni  yozadi,  boldimi  bukadi.
Boldir  muskullari
Boldir  muskullari  uch  guruh  (oldingi,  lateral  va  orqa)ga  bo'linib  jo y ­
lashgan  (90,  91-rasmlar).
O l d i n g i   g u r u h .   O l d i n g i   k a t t a   b o l d i r   m u s k u l i   katta 
boldir  suyagining  yuqori  lateral  yuzasidan,  lateral  do 'n g   o 's ig 'id a n  
boshlanib,  birinchi  ponasimon  suyakka  va  birinchi  oyoq  kaft  suyagiga 
yopishadi.
Funksiyasi.  Oyoq  panjasini  yozadi,  panjaning  medial  tomonini  k o 'ta ­
radi.
B a r m o q l a m i  
y o z u v c h i  
u z u n  
m u s k u l  
k atta  b o ld ir 
suyagining  lateral  do'ngidan,  suyaklararo pardadan boshlanib,  to'rtta payga 
ajralib,  II— V  barm oqlar  dorzal  yuzalariga  yopishadi.
Funksiyasi.  Panja  va  barmoqlami  yozadi.
B o s h  
b a r m o q n i  
y o z u v c h i  
u z u n  
m u s k u l   — kichik boldir suyagining  medial  yuza- 
sidan  boshlanib,  bosh  barmoqqa  yopishadi.
Funksiyasi.  Panjani  va  bosh  barmoqni  yozadi.
O r q a  
g u r u h .   Bu 
muskullar  yuza  va  chuqur 
qavat  bo'lib  joylashgan.
Y u z a  
q a v a t .  
B o l d i r n i n g  
u c h  
b o s h l i  
m u s k u l i  
boldir  muskuli  va  kamba- 
lasimon  m uskuldan  tuzil­
gan.
B o l d i r  
m u s k u l i  
ikki  boshli  bo'lib,  ular  kat­
ta boldir suyagining  medial 
va  lateral  do'ng  o'siq lari­
d an  
b o s h la n a d i 
va 
boldirning o'rtalarida kuchli 
payga  aylanib,  kambalasi- 
m on 
m u sk u l 
p a y ig a  
q o'shiladi  va  tanada  eng
90-rasm.  Boldir  va  oyoq 
panjasi  muskullari. 
/- m a s h in a c h ila r   m us­
kulining  payi;  2 -   katta 
boldir  suyagi;  j - b o l d i r  
muskuli;  4 -  kambalasimon 
muskul;  5 -  oldingi  katta 
boldir muskuli; 6 -  bosh bar­
m oqni  y o zu v ch i  uzun 
muskul payi;  7 -  barmoqlar- 
ni  yozuvchi  uzun  muskul 
payi; 
8 -   b arm oqlam i 
yozuvchi  m uskullam ing 
fassiya  lentasi;  9 -k ich ik  
boldirning  kalta  muskuli; 
10 -  kichik  boldirning  uzun 
muskuli;  11 -  tizva qopqog'i 
boylami;  12 -  son  serbar 
fassiyasining  taranglashgan 
qismi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

kuchli  pay-tovon  payi  nomi  bilan  tovon 
suyagi  o 'sig 'ig a   yopishadi.
K a m b a l a s i m o n   m u s k u l   boldir 
m uskulining  ostida  joylashgan  b o 'lib , 
kichik  boldir  suyagining  tepa  qismidan 
boshlanadi.  Uning muskul qismi boldirning 
o'rtalarida  payga  aylanib,  tovon  payiga 
qo'shiladi  va  tovon  suyagining  o'sig'iga 
yopishadi.
Funksiyasi.  Oyoq  panjasini  bukadi.
T o v o n   ( o y o q   k a f t i )   m u s k u -
1 i .  Son  suyagining  taqim   yuzasidan 
boshlanib,  tovon  suyagining  d o 'm b o g 'i­
ga  yopishadi.  Bu  muskul  b a’zan  uchra­
maydi.
Funksiyasi.  Tizza  b o 'g 'im i  bukilgan- 
da  b o 'g 'im   kapsulasini  tortadi.
C h u q u r   q a v a t .   B a r m o q l a r -  
ni   b u k u v c h i   u z u n   m u s k u l   kat­
ta  b o ld ir  suyagin ing   orqa  yuzasid an  
boshlanib,  boldirning pastki qismida to'rtta 
payga  bo'linadi  va  II— V  barm oqlarga 
yopishadi.
Funksiyasi.  Oyoq  panjasini  va  II— V 
barmoqlami  bukadi.
K a t t a   b o l d i r   o r q a   m u s k u -
1 
i — b o ld ir  suyaklararo  m em branadan 
boshlanib,  qayiqsimon  va  medial  ponasimon  suyaklarga  yopishadi.
Funksiyasi.  Oyoq  panjasini  bukadi.
B o s h   b a r m o q n i   b u k u v c h i   u z u n   m u s k u l .   Kichik  boldir 
suyagi  orqa yuzasining pastki qismidan boshlanib, bosh  barmoqning  tirnoq 
falangiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Bosh  barmoqni  bukadi.
L a t e r a l   g u r u h .   K i c h i k   b o l d i r n i n g   u z u n   m u s k u l i .  
Kichik  boldir  suyagining  boshchasidan  va  yuqori  qism idan  boshlanib, 
uning  payi  medial  to'piq  orqasidan  o'tadi,  oyoq  panjasining kaft yuzasidan 
yo'nalib,  bosh  barmoq  ikkinchi  falangining  kaft  yuzasiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Oyoq  gumbazini  mustahkamlaydi,  oyoq  panjasini  va  bosh 
barmoqni  bukadi.
K i c h i k   b o l d i r n i n g   k a l t a   m u s k u l i   kichik boldir suyagining 
pastki  qismidan  boshlanib,  kaft  suyagiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Oyoq  panjasining  lateral  chetini  ko'taradi.
91-rasm.  Boldir  va  oyoq  panjasi 
muskullari.
I  -   barm oq lam i  y o z u v c h i  uzun 
muskul;  2 -  barmoqlami  yozuvchi 
kalta  muskul;  3 -  lateral  to'piq;  4 -  
kichik  boldirning  kalta  muskuli;  5  -  
kichik  boldirning  uzun  muskuli;  6 -  
kambalasimon  muskul;  7 -b o ld ir  
muskuli;  8 -   sonning  ikki  boshli 
muskuli;  9 -  son  serbar  fassiyasining 
taranglashgan  qismi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Oyoq  panjasining  ust  tomonidagi  barmoqlami  yozuvchi  kalta  muskul 
va  bosh  barmoqni  yozuvchi  kalta  muskullar  bo'lib,  tovon  suyagining  late­
ral  yuzasidan  boshlanadi  hamda  barmoqlaming  ustki  yuzasiga  yopishadi. 
Funksiyasi.  Barmoqlami  yozadi  (92-rasm).
O y o q   p a n j a s i n i n g   k a f t   t o m o n d a g i   m u s k u l l a r i   bosh 
barmoq  va  jimjiloq  tomondagi  tepaliklami  hosil  qiladi.  Bular  oralig'ida 
o 'rta   guruh  muskullari  joylashgan.
B o s h   b a r m o q   t o m o n d a g i   m u s ­
k u l l a r :  
u z o q l a s h t i r u v c h i   m u s k u l  
tovon  suyagining  medial  o'sig'idan   boshlanib, 
bosh  barmoqning  birinchi  falangiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Bosh  barmoqni  boshqa  barmoq- 
lardan  uzoqlashtiradi.
B o s h   b a r m o q n i   b u k u v c h i   k a l t a  
m u s k u l   medial  ponasimon  suyakdan  boshla­
nib ,  b o sh   b arm o q n in g   b irin c h i  fa la n g ig a  
yopishadi.
Funksiyasi.  Bosh  barmoqni  bukadi.
B o s h   b a r m o q n i   y a q i n l a s h t i r u v ­
c h i   m u s k u l   kubsimon  suyak,  II— V  kaft 
suyaklaridan  boshlanib,  bosh  barmoqning  bi­
rinchi  falangiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Bosh  barmoqni  boshqa  barmoq­
larga  yaqinlashtiradi.
J i m j i l o q n i  
u z o q l a s h t i r u v c h i  
m u s k u l   tovon  suyagidan  boshlanib, jimjiloq- 
ning  birinchi  falangiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Jimjiloqni  boshqa  barmoqlardan 
tortadi.
J i m j i l o q n i  
b u k u v c h i  
k a l t a  
m u s k u l .   Beshinchi  kaft  suyagidan  boshlanib, 
jimjiloqning  birinchi  falangiga  yopishadi. 
Funksiyasi.  Jimjiloqni  bukadi. 
B a r m o q l a m i  
b u k u v c h i  
k a l t a  
m u s k u l   tovon  suyagidan  boshlanib,  II— V 
barmoqlaming  ikkinchi  falangiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Oyoq gumbazini  mustahkamlay- 
di,  barmoqlami  bukadi.
O y o q   k a f t i n i n g   k v a d r a t   muskuli 
tovon suyagidan boshlanib, barmoqlami bukuvchi 
uzun  muskul  payiga  yopishadi.
Funksiyasi.  Barmoqlami  bukadi.
92-rasm.  Oyoq  panjasi 
muskullari.
1  -  bosh  barmoqni  yozuvchi 
kalta  muskul;  2 -  panjalaming 
yozuvchi  kalta  muskuli;  3 -  
ust  tomondagi  suyaklararo 
muskullar;  4 -  barmoqlami 
y o z u v c h i  uzun  m uskullar 
p a y la r i;  5  -   b a r m o q la m i 
y o z u v c h i  uzun  m uskullar 
paylarining  sinovial  qinlari; 
6 -  bosh  barmoqni  yozuvchi 
uzun  muskul  payining  sinovi­
al  qini;  7 -  oldingi  katta boldir 
muskul  payining  sinovial  qini; 
8 -   kichik  boldir  muskullari 
payining 
sinovial 
qini.
www.ziyouz.com kutubxonasi

O y o q   p a n j a s i n i n g   c h u v a l c h a n g s i m o n   m u s k u l l a r i  
II— V  barmoqlar  birinchi  falanglari  oralig'ida  joylashgan.
S u y a k l a r a r o   m u s k u l l a r .   Oyoq  kaft  suyaklari  oralig'ida jo y ­
lashadi.
Funksiyasi.  Kaft  suyaklarini  o'zaro  yaqinlashtiradi.
Oyoq  fassiyalari
Oyoqda  yuza  va  chuqur  fassiya  tafovut  qilinadi.  Oyoqning  yuza  fassiyasi 
gavdaning  boshqa  qismlaridagi  yuza  fassiyalar  kabi  teri  ostida  joylashgan. 
Sonning  chuqur  fassiyasi  (chin  son  fassiyasi) —   sonning  serbar  fassiyasi  qalin 
va  pishiq  bo'lib,  tepada  dumba  sohasiga,  pastda  esa  boldirga  o'tib  ketadi.
Sonning  serbar  fassiyasi  sonning  lateral  tomonida  yanada  qalinlashib, 
yonbosh  suyagi  bilan sonning  lateral  ko'st o'sig'i oralig'ida tarang joylashadi. 
Son  serbar  fassiyasining  medial  va  lateral  tomonidan  muskullararo  to'siq 
chiqib,  son  suyagining  ikki  tomoniga  yopishadi.  Shunday  qilib,  sonning 
serbar  fassiyasi  sonni  oldingi,  medial  va  orqa  guruh  muskullarini  alohida- 
alohida  hosil  qilib  o'raydi.
Sonning  yuza  fassiyasi  bilan  chuqur  fassiyasi  oralig'ida  vena  tomirlari 
va  nerv  tolalari  joylashgan.
Boldir fassiyasi  son  serbar fassiyasining davomi  bo'lib,  boldir sohasida 
oldingi,  orqa  va  lateral  guruh  muskullarini  qin  hosil  qilib  o'raydi.
Boldir  fassiyasi  to'piq  sohasida  qalinlashib,  ko'ndalang  joylashgan 
oldingi  varaq  lenta  (tasma)ni  hosil  qiladi.  Bu  lentalar  ostidan  oyoq 
panjalariga  boruvchi  muskul  paylari  qinlarga  o'ralib  o'tadi.  Bu  pay  qinlar 
m uskul  p aylarini  ish q alan ish d an  
saqlab  turadi.  Oyoq  panjasini  ustida 
fassiya  juda  yupqa  bo'lib  joylashsa, 
aksincha,  ostki  (kaft)  sohasidagi 
fassiya  qalinlashib,  kaft  aponevrozi- 
ni  hosil  qiladi.
Oyoq  topografiyasi
Chanoq  sohasida  katta  quymich 
teshigidan  o'tgan  noksimon  muskul 
teshikni  butunlay qoplamasdan,  uning 
ustki  va pastki qismida teshiklar hosil 
q ila d i.  Bu  te s h ik la rd a n   d u m b a  
muskullariga  boruvchi  qon  tomirlar 
va  nervlar  o'tadi  (93-rasm).
Y o n b o sh   s u y a g in in g   o ld in g i 
yuqori  o 'sig 'i  bilan  qov  suyagining 
o'sim tasi  oralig'ida joylashgan  chov 
boylami  ostidagi  bo'shliq  yonbosh-
93-rasm.  Medial  va  lateral  kovaklar.
I -  chov  boylami; 2 -  yonbosh-qov yoysimon 
boylami;  3 -  son  arteriyasi;  4 -  son  venasi; 
J -  son kovagi;  6 -  kovak boylami;  7 -  urug' 
tizimchasi; 
8 -  taroqsimon 
muskul;  9 -  
yonbosh-bel  muskuli;  1 0 -  son  nervi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

qov  boylami  vositasida  ikkita  kovakka  bo'linadi.  Medial  kovakdan  son 
arteriyasi  bilan  son  venasi,  ikkinchi  lateral  kovakdan  esa  yonbosh-bel 
muskuli  bilan  son  nervi  o'tadi.
Son  kanali chov  sohasida  bo'lib,  uning  ichki  teshigi  tomir  kovagining 
medial  burchagida joylashgan.  Uning  medial tomonini chov boylami  davomi
—   kovaksimon  boylam,  lateral  tomonini  son  venasi,  oldingi  tomonini 
chov  boylami  tashkil  etsa,  orqadan  chov  suyagining  taroqsimon  qirrali 
boylami  bilan  chegaralangan.  Son  kanalining  ichki  teshigi  sog'lom   odam- 
larda  biriktiruvchi  to'qim a-parda,  limfa  tugunlari  va  limfa  tomirlari  bilan 
qoplangan  bo'ladi.  Chov  kanalining  tashqi  teshigi  son  serbar  pardasining 
ovalsimon  chuqurchasi  hisoblanadi.  Bu  chuqurcha,  odatda,  g'alvirsim on 
parda  va  limfa  tugunlari  hamda  limfa  tomirlari  bilan  yopishib  turadi. 
Bundan  tashqari,  ovalsimon  chuqurcha  orqali  sonning  yuza  teri  osti  vena­
si  o'tib,  son  venasiga  qo'shilib  ketadi.
Son  kanalining  uchta  devori  bo'lib,  lateral  devorini  son  venasi,  oldingi 
va  orqa  devorlarini  esa  son  serbar  fassiyasining  yuza  va  chuqur  varaqlari 
hosil  qiladi.
Sog'lom   kishilarda  son  kanali  va  uning  ichki  hamda  tashqi  teshiklari 
biriktiruvchi to'qim a,  limfa bezlari  va limfa tomirlari  bilan qoplanib turadi. 
Odamda  son  churrasi  bo'lganda  son  kanalining  ichki  teshigi  kengayib, 
qorin  pardasi,  ichak  yoki  charvining  bir  qismi  kanaldan  o'tib  tashqi  te­
shikdan  teri  ostiga  chiqadi.  Bu  hodisa  ko'proq  qorin  bosimi  ortib  ketgan- 
da  (og'ir  yuk  ko'tarish  yoki  ayollarda  dard  tutgan  paytda)  bo'ladi.  Son 
churrasi  ko'proq 
ayollarda  uchraydi,  chunki  ayollar  chanog'i  erkaklar 
chanog'iga  nisbatan  keng,  binobarin,  son  kanalining  ichki  teshigi  ham 
kattaroq  bo'ladi.
Son  uchburchagi  sonning  oldingi  yuzasida  bo'lib,  tepa  tomondan 
chov  boylami,  lateral  tomondan  mashinachilar  muskuli  va  medial  to ­
mondan  oyoqni  yaqinlashtiruvchi  katta  muskul  bilan  chegaralanib  jo y ­
lashgan.  Uchburchakning  tubini  yonbosh-bel  va  taroqsim on  m uskullar 
tashkil  etadi.  Kovak  teshik  orqali  qorin  bo'shlig'idan  chiqqan qon tomirlar 
va  teri  osti  nervi  sonning  uchburchak  sohasi  orqali  yo'nalib,  pastki  bur­
chagiga  kelganda  taqim-boldir  kanaliga  o'tib  ketadi.
Taqim-boldir  kanalining  kirish  teshigi  son  uchburchagining  pastki 
burchagida  bo'lib,  sonni  yaqinlashtiruvchi  katta  muskul  bilan  sonning 
medial  tom onidagi  serbar  muskuli  orasida  joylashgan.  Taqim -boldir 
kanalining 
medial  chegarasini  sonni  yaqinlashtiruvchi  katta  muskuli, 
lateral  chegarasini  esa  sonning  medial  tomondagi  serbar  muskuli  hosil 
qiladi.  Kanalni old  tomondan ana shu  ikki muskul orasida tortilgan  paysimon 
plastinka chegaralab  turadi.  Kanalning chiqish  teshigi  taqim osti  rombsimon 
chuqurligining  yuqori  burchagida  bo'ladi.  Bu  kanal  orqali  sonda  son 
arteriyasi,  teri  osti  nervi,  taqim  osti  sohasiga  esa  son  venasi  o'tadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Taqim osti chuqurligi rombsimon shaklda bo'lib,  uning  yuqori  burchagi 
lateral  tomondan  ikki  boshli  muskul  bilan,  medial  tomondan  esa  yarim 
parda  va  yarim   pay  m uskullari  bilan  ch egaralangan.  R om bsim on 
chuqurlikning pastki  burchagi  boldir muskulining medial va lateral boshlari 
bilan  chegaralangan.  Rombsimon  chuqurcha  teri  osti  yog'  to'qim asi,  limfa 
tugunlari  bilan  to'lib  turadi.  Bu chuqurchadan  taqim  osti  arteriyasi,  venasi, 
quymich  nervi  (yoki  uning  shoxlari,  katta  va kichik  boldir nervlari)  o'tadi.
Taqim  osti  chuqurchasidan  taqim-boldir  kanali  boshlanadi.  Bu  kanal 
boldirning  orqa  tomonidagi  yuza  va  chuqur  muskullar  orasida joylashgan 
bo'lib,  kanaldan  nerv  va  qon  tomirlari  chiqib,  medial  to'piqning  orqa 
tomonidan  aylanib,  oyoq  kafti  tomonga  o'tadi.
T O ‘Q IM A L A R N IN G   Q O ‘Z G ‘A L U V C H A N L IG I  T O ‘G ‘R ISID A  
Q IS Q A C H A   M A ’L U M O T
Tirik  organizmning  barcha  to'qim alari  qo'zg'aluvchanlik  xususiyatiga 
ega.  Shulardan  nerv,  bez  va  muskul  to'qim alarining  qo'zg'aluvchanlik 
xususiyati  ortiqroq  va  ta’sirchanroqdir.  Q o'zg'aluvchanlik  vaqtida  bu 
to'qim alarda  moddalar  almashinuvi jarayoni  o'zgaradigan  bo'lsa,  q o 'zg'a- 
lish  vaqtida moddalar almashinuvi  bilan  bir qatorda energiya almashinuvi- 
ning  o'zgarishi  ham  kuzatiladi.  Organizmda  tashqi  (mexanik,  harorat  va 
h.k.)  va  ichki  (kimyoviy,  gormonlar  va  h.k.)  muhitning  yetarlicha  ta’siri 
orqaligina  qo'zg'alish  paydo  bo'ladi.  Bu  vaqtda  to'qim alarda  kislorod 
ko'proq  sarflanib,  karbonat  angidrid  va  issiqlik  chiqishi  ortadi.  Natijada 
bez  sekreti  oshadi,  nerv  to'qim asida  esa  biotik  impulslar  hosil  bo'lib, 
a’zolar  funksiyasini  o'zgartiradi,  muskullar qisqaradi.  To'qim alam ing  ta’- 
sirotga  qo'zg'alish  bilan  javob  berish  xususiyati  qo'zg'aluvchanlik  deb 
ataladi.
To'qimalardagi  bioelektr  hodisalarida  va  hujayraning  tashqi  yuzasi 
bilan  ichki  qism  (sitoplazmasi)  oralig'ida  (70— 90  millivolt)  potensial 
farq  bo'ladi.  Shuning  uchun  hujayra  yuzasi  sitoplazmaga  nisbatan  musbat 
elektr  zaryadli  bo'ladi.  Bunga  membrana  yoki  tinchlik  potensiali  deyiladi. 
Hujayra  membranasida  mayda  teshikchalar  bo'lib,  ular  orqali  moddalar 
hujayra  ichiga  yoki  ichkaridan  tashqariga  chiqadi.  Bu  hodisalar  tirik 
h u jay ra la r  ichidagi  io n la r  m iqdori  m em brana  a tro fid a g i  to 'q im a  
suyuqligidagi  ionlar  miqdori  bilan  har  xil  bo'lgandagina  vujudga  keladi. 
Hujayra  ichidagi  К  ionlari,  tashqari  (to'qim alar)  dagi  ionlarga  nisbatan 
30— 50  marta  k o'p  bo'lsa,  Na  ionlari  hujayra  ichida,  aksincha 
8
— 10 
marta  kam  bo'ladi.  Demak,  hujayra  ichida  К  ionlari,  tashqarisida  esa  Na 
ionlari  ko'p  bo'ladi.  Kationlar  odatda  musbat,  anionlar  esa  manfiy  za- 
ryadlidir.  Bu  holat  ion  asimmetriyasi  deb  ataladi.  Shuning  uchun  ham  К 
va  Na  ionlari  doimo  hujayra  tashqarisi  va  ichkarisiga  membrana  teshik- 
chalari  orqali  kirib  turadi  va  ionlarning  harakati  organizmdagi  ATF  (ade-
www.ziyouz.com kutubxonasi

nozintrifosfat  kislota)ning  parchalanishidan  vujudga  kelgan  energiya  orq­
ali  ta’minlanadi.
Hujayra  membranasidan  o 'ta   olmaydigan  yirik  anionlar  membrana 
ichkarisida  to'planib,  manfiy  zaryad  hosil  qiladi.  Bunday  zaryadlar  mem­
brana  teshiklaridan  chiqqan  musbat  К  ionlarini  elektrostatik  kuch  bilan 
ushlab  turadi.
Shunday  qilib,  hujayradan  tashqarida  musbat  zaryadli  К  ionlaridan, 
sitoplazmada  manfiy  zaryadlangan  anionlardan  k o ‘p  elektr  zaryadi  vu­
judga  keladi.  Hayot  to'xtaganda  ionlar  konsentratsiyasi  baravarlashib, 
moddalar  almashinuvi  to'xtaydi.  To'qim alar,  jumladan  muskul  to'qim asi 
ta’sirlanganda  hujayra membranasining  o'tkazuvchanligi  o'zgaradi.  M em­
brana  tashqarisidagi  natriy  ionlarining  konsentratsiyasi,  uning  ichkarisi- 
dagiga  qaraganda  taxminan 
8— 10
  baravar  ortiq  bo'lgani  uchun,  ular 
ichkariga intiladi.  Natijada  musbat  zaryadlangan  natriy  ionlari  membranani 
qayta  zaryadlaydi.  Shunday  qilib,  membrananing  tashqi  yuzasi  manfiy 
zaryadli,  ichki  yuzasi  esa  musbat  zaryadli,  ya’ni  membrananing  natriy 
ionlari  o'tkazuvchan  bo'ladi.  Ammo  membrananing  o'tkazuvchanligi  tez 
pasayib,  К  ionlari  tez  ortadi,  oxiri  musbat  zaryadli  ionlar  membranadan 
tashqariga  o'tadi,  ya’ni  uning  qutblanishi  tiklanib,  tashqi  yuzasi  tag'in 
musbat  zaryadga,  ichki  yuzasi  esa  manfiy  zaryadga  ega  bo'lib   qoladi. 
Shu  tariqa,  membrananing  q o 'zg 'alish   jarayonida  hosil  bo'lgan  elektr 
o'zgarishlari  harakat  potensiali  deb  ataladi.  Q o'zg'alish  odatda  sekund- 
ning  mingdan  bir  bo'lagida  sodir  bo'ladi.  Harakat  potensiali  q o'zg'alish- 
ning  asosiy  qismi  bo'lib,  u  qo'zg'algan joyda  paydo  bo'lib,  muskul  tolasi­
ning  qo'zg'alm ay  qolgan  qismlariga  tarqaladi  va  o'tkazilishni  ta’minlaydi.
Barcha  to'qim alar  ichki  va  tashqi  muhitdan  ta’sirlanish  xususiyatiga 
ega.  Shulardan  nerv,  muskul  va  bez  to'qim alari  ta’sirlanish  bilan  birga 
qo'zg'aluvchanlik  xususiyatiga  ham  ega.
Q o'zg'alish  vaqtida  harakat  qilishdan  tashqari,  moddalar  va  energiya 
almashinuvi  jarayonlari  ham  o'zgaradi.  Jumladan,  muskullar  qisqaradi, 
nerv  hujayralarida  biotok  (elektr  impulslar)  hosil  bo'ladi,  bezlarda  esa 
shira  (sekret)  ajralishi  oshadi.  Binobarin,  to'qim alar  qo'zg'alganida  kis- 
lorod  ( 0 2)  ko 'p   sarf  bo'lib,  karbonat  angidrid  (C 0 2)  va  issiqlik  ajralishi 
oshadi.  Natijada  to'qim a  tinchlik  holatidan  o'ziga  xos  faol  fiziologik 
holatga  o'tadi.  Shunday  qilib,  qo'zg'aluvchanlik  to'qim alarning  xossasi 
bo'lsa,  q o'zg'alish  ichki  yoki  tashqi  ta’sirotlarga  javoban  yuzaga  kelgan 
mahsulot  (reaksiya)  dir.  Q o'zg'alish  bir  joyda  qolmasdan,  q o 'zg 'aluv - 
chan  to'qim alar  bo'ylab  tarqaladi  yoki  o'tkaziladi.