O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Fiziologiyasi.  Uzunchoq  miya  yadrolarida  nafas  olish,  yurak  va  tomir 
qon harakatlarini bajaradigan nerv  hujayralari joylashgan.  Bulardan  tashqari, 
muskullar  tonusini  idora  etib,  odam  muvozanatini  ta’minlaydi.  So'lak 
ajratish,  ovqatni  yutish,  ichaklardagi  bezlardan  ichak  suyuqligini  ajratish, 
yo'talish,  aksirish  va  qayt  qilish,  yosh  oqishi  kabi  funksiyalar  ham 
rombsimon  chuqurchada  joylashgan  yadrolarga  bog'liq.  Agar 
bu 
chuqurchada  qon  aylanishining  buzilishi  yoki  qon  tomirlari  yorilib,  qon 
quyilishi  sodir  bo'lsa,  nafas  olish  va  qon  aylanishi  buziladi.
Uzunchoq  miyaning  oq  moddasi  uzun  va  qisqa  o'tkazish  yo'llaridan 
iborat.  Uzun  tolalar  bosh  yoki  orqa  miyadan  keladi  va  turlicha  o'tkazish 
yo'llarini hosil qiladi.  Kalta tolalar esa uzunchoq  miyaning  ichida joylashgan 
yadrolami  bir-biri  bilan  bog'laydi.
ORTQI  MIYA
Ortqi  miya  miya  ko'prigi  va  miyachadan  iborat.  Ko'prik  ko'nda­
lang joylashgan  tolalardan  tuzilgan  bo'lib,  miya  tubining  orqa  tomonida 
joylashgan.  Ko'prik  old  tomondan  miya  oyoqchalariga,  orqa  tomondan 
uzunchoq  miyaga  qo'shilib  turadi  va  qo'shni  a’zolar  bilan  ko'ndalang 
joylashgan  egatchalar  orqali  chegaralanib  turadi.  Orqadagi  ko'ndalang 
egatdan  VI,  VII,  VIII  juft  bosh  miya  nervlari  chiqadi.  Ko'prik  pastki 
yuzasining  o'rtasida  uzunasiga  joylashgan  egatdan  asosiy  arteriya  o'tadi.
Ko'prikning  pastki  yuzasidan  V  juft  nerv  chiqadi.  Ko'prikning  uch 
shoxli  nerv  chiqqan  yeri  bilan  miyacha  o'rtasidagi  qismidan  miyachaga 
boradigan  nerv  tolalari  miyachaning  o'rta  oyoqchalarini 
hosil  qiladi. 
Ko'prikning  orqa  tomoni  rombsimon  chuqurchaning  yuqori  qismini  hosil 
qiladi.  Ko'prikni  ko'ndalangiga  kesib  qaralganda  eshitish  yo'lining  nerv 
tolalaridan  hosil  bo'lgan  trapetsiyasimon  tana  kuzatiladi.  Ko'prikning  old 
tomoni  ko'proq  oq  moddadan  iborat  bo'lib,  kulrang  modda  alohida 
y ad ro c h a lar  ta rz id a   jo y lash g an .  Bu  y ad ro ch a larg a  bosh  mi ya 
yarimsharlaridan  kelgan po'stloq-ko'prik o'tkazish  yo'lining tolalari  keladi. 
Yadrochalardan  esa  miyachaga  boradigan  ko'prik  —  miyacha  o'tkazish 
yo'lining  nerv  tolalari  boshlanadi.  Ko'prikning  orqa  qismida  kulrang 
moddadan  tuzi’gan  yadrochalar  ko'proq  bo'lib,  ular  uch  shoxli  (V  juft) 
nerv,  uzoqlashtiruvchi  nerv  (VI  juft),  yuz  nervi  (VII  juft)  va  dahliz- 
chig'anoq  nerv  (VIII  juft)larining  yadrolaridir.
Ortqi  miya  oq  moddalarida  joylashgan  afferent  va  efferent  nervlar 
orqali  periferiyani  bosh  miya  po'stloq  qavati  bilan  bog'laydi  —  haqiqiy 
ko'prik  vazifasini  bajaradi.  Milk,  chaynov  muskullari  faoliyatini  ta’min­
laydi.  Burun  va  og'iz  bo'shlig'i  shilliq  qavatida  joylashgan  retseptor 
orqali  sezgi  impulslarini  qabul  qiladi  va  idora  etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Miyacha  (kichik  miya)  bosh  miyaning  katta  bo'laklaridan  biri  bo'lib, 
og'irligi  120— 150  g  gacha.  Miyacha  bosh  miya  ensa  qismining  ostida, 
bosh  skeletining  ichki  yuzasidagi  maxsus  orqa  chuqurchada  joylashgan. 
Miyachaning  ostida  miyacha  ko'prigi  bilan  uzunchoq  miya  turadi.  Miya- 
chani  ikki  yon  tomonidagi  miyacha  yarimsharlari  o'rtasida  joylashgan 
miyacha  chuvalchangi  birlashtirib  turadi.  Odatda,  ustki  va  pastki  chuval- 
changlar  tafovut  etiladi.  Miyachaning  yuzalari  2— 3  mm  qalinlikdagi  kul­
rang  modda  (po'stloq)  bilan  qoplangan  bo'lib,  undagi  yupqa  pushtalar 
chuqur  egatlarni  kitob  varaqlari  singari  bir-biridan  ajratib  turadi.  Yupqa 
pushtalar  yig'ilib,  alohida  bo'lakchalami  hosil  qiladi.  Bu  bo'lakchalar  esa 
chuvalchangdagi  bo'lakchalarga  mos  keladi.
Miyacha  bosh  miyaning  boshqa  qismlari  bilan  uch  juft  oyoqchalar 
orqali  tutashib  turadi.
1.  Ustki  oyoqchalar  —  miyachaning  tishli  yadrosini  to'rt  tepalik  bilan 
birlashtirib  turuvchi  nerv  tolalaridan  iborat.
2.  O'rta  oyoqchalar  —  eng  yo'g'oni  bo'lib,  miyachani  ko'prikka  bir- 
lashtiradigan  nerv  tolalaridan  iborat.
3.  Pastki  oyoqchalar  —  miyachadan  uzunchoq  miyaga  boruvchi  nerv 
tolalaridan  iborat.  Ana  shu  oyoqchalar  vositasida  miyacha  miyaning  bo­
shqa  qismlari  bilan  birlashib  turadi.
Miyachani  o'rtasidan  ko'ndalangiga kesilganda,  o'rta  miyacha po'stloq 
qavatining  oq  modda  ichida  archa  daraxtiga  o'xshab  joylashganini  ko'ra­
miz.  Shuning  uchun  unga  hayot  daraxti  deb  nom  berilgan.
Oq  moddaning  markazida  qator joylashgan  kulrang  modda  yadrolarini 
ko'rish  mumkin.  Ularning  eng  yirigi  ikki  chetdagi  tishli  yadrolar  bo'lib, 
uning  ichkari  tomonida uchburchak  shaklidagi bir juft probkasimon yadroni, 
bulardan  yuqorida  uchinchi  juft  sharsimon  yadroni  ko'ramiz.  Sharsimon 
yadrolar  bir  qancha  mayda  va  yumaloq  yadrochalardan  to'plangan.  Yad- 
rochalarning  o'rtasida  cho'qqi  (tom)  yadrolari  joylashgan  (182-rasm).
Fiziologiyasi.  Yadrolar  odam 
yurishini,  tana  muvozanatini  tik 
ravishda  boshqarib  turish  uchun 
xizmat  qiladi.  Miyacha  shikastlan- 
sa  yoki  ensaga  qattiq  modda  tegsa, 
odam  muvozanati  yo'qolib,  tikka 
tura  olmaydi.  Skelet  muskullari  tar- 
tibsiz  qisqarib,  tebranma  yoki  poy- 
ma-poy  harakatlar qiladi.  Bu  vaqtda 
muskullardan  borgan  impulslarni 
to'g'ri  tahlil  qilish  qobiliyati  miya- 
chada  yo'qoladi.  Bunday  sharoitda 
vegetativ  funksiyalar  (qon  tomirlar
182-rasm.  Miyacha  yadrolari.
I -
 cho'qqi  (tom) yadro;  2 -  sharsimon yadro; 
3 -
 po'kaksimon  yadro; 
4
 -  tishli  yadro.
www.ziyouz.com kutubxonasi

tonusi,  harorat  va  ovqatlanish  jarayonlari)  ham  izdan  chiqadi.  L.A.Orbe- 
lining  tasdiqlashicha,  «miyacha -  skelet 
muskulaturasini  va  vegetativ 
a’zolar  faoliyatini  boshqarishda  bosh  miya  po‘stlog‘ining  yordamchisi- 
dir».  Miyacha  faoliyati  izdan  chiqqanda  odam  ko'zini  yumib  tik  tura 
olmaydi, ko'rsatkich barmog'ini burniga to'g'ri  tegizish qobiliyati yo'qoladi. 
Odam  nutqi  buzilib,  bo'lib-bo'lib  so'zlaydi.
Rombsimon  miya  bo‘yni
Rivojlanish  davrida  rombsimon  miya  bilan  o'rta  miyani  birlashtirib 
turgan  siqiq  —  bo'yin  paydo  bo'ladi.  Bu  bo'yin  miyachaning  ustki 
oyoqchalari,  miyachaning  oldingi  chodiri  va  qovuzloq  uchburchagidan 
iborat.  Bo'yinning  ikki  tomonida joylashgan  ushbu  uchburchak  eshitish 
yo'li  nerv  tolalaridan  tuzilgan.  Xuddi  shu bo'yin sohasida IV  qorinchaning 
oldingi  cheti  turadi.  Miyachaning  ustki  oyoqchalari  oralig'ida  tortilgan 
chodir  esa  miyachadan  to'rt  tepalikka  qadar  boradi.
To'rtinchi  qorincha
To'rtinchi  qorincha  old  tomondan  miya  ko'prigi  va  uzunchoq  miya­
ning  rombsimon  yuzasi  bilan  orqa  tomondan  miyacha  oralig'ida  hosil 
bo'lgan  bo'shliq,  oldindan  suv  yo'li  orqali  III  qorincha  bilan,  orqadan 
esa  orqa  miyaning  markaziy  kanali  bilan  qo'shilib  turadi.  IV  qorincha­
ning  tubini  rombsimon  chuqurcha,  old  tomondan  miyachaning  old  chodi­
ri,  orqa  tomondan  miyachaning  orqa  chodiri  hosil  qiladi.  Chodirning 
ichki  yuzasida  qorinchaning  tomir  pardasi  bor.  Orqa  chodirda joylashgan 
uchta  teshik  orqali  qorincha  miyaning  tomirli  parda  ostidagi  bo'shliq 
bilan  qo'shiladi.  Teshiklardan  biri  rombsimon  chuqurchaning  pastki  bur­
chagida,  ikkitasi  ikki  yon  burchaklarida  joylashgan.  Ana  shu  teshiklar 
orqali  qorinchalar  ichidagi  suyuqlik  miya  pardalari  orasidagi  suyuqlik 
bilan  qo'shilib  aylanib  yuradi.
Qorinchaning  old  chodiri  orqa  chodir  bilan  o'tkir  cho'qqi  hosil  qilib, 
miyacha  ichiga  botib  kirib  qo'shiladi.
Rombsimon  chuqurcha  to'rt  burchakli  romb  shaklida  bo'lib,  miya 
bo'yni  ko'prik  va  uzunchoq  miyalaming  qo'shilishidan  vujudga  kelgan. 
Rombsimon  chuqurcha  qoq  o'rtasidan  o'tgan  egat  orqali  o'ng  va  chap 
bo'laklarga  bo'linadi.  Egat  old  tomondan  suv  yo'liga,  orqa  tomondan 
orqa  miyaning  markaziy  kanaliga  tutashib  ketadi.  Egatning  ikki  yonbo­
shida  kulrang  moddadan  hosil  bo'lgan  tepalikda  yuz  nervi  bilan  uzoq­
lashtiruvchi  nervning  yadrolari  joylashgan.  Bundan  tashqari,  eshituv 
maydoni,  undan  chiqqan  eshituv  nervi  tolalarining  ko'ndalang  yo'nalishi, 
VIII  juft  nervning  yadrosi  ko'rinadi.  Rombsimon  chuqurchaning  pastki 
qismida  XII  juft  nerv  yadrosining  uchburchagi  joylashgan.  Shunday
www.ziyouz.com kutubxonasi

qilib,  rombsimon  chuqurchada,  yuqorida  aytilganidek,  bosh  miyaning 
V,VI,VII,VIII,IX,X,XI  va  XII  juft  nerv  yadrolari  joylashgan.  Shuning 
uchun  rombsimon  chuqurcha  odam  organizmidagi  muhim  vazifani  baja­
radi.  Jumladan,  yurak  va  qon  tomir,  nafas  a’zolari,  ovqat  hazm  qilish 
sistemasi,  siydik  chiqarish  va  tanosil  a’zolari  faoliyatini  avtomatik  ra­
vishda  tartibga  soladi  va  ulami  bir  butun  sistemaga  qo‘shadi.
0 ‘RTA  MIYA
0 ‘rta miya  miya oyoqchalari,  to'rt tepalik plastinkasi,  ulaming yelkalari 
orasida  joylashgan  miya  suv  yo'lidan  iborat  (183-rasm).
To'rt  tepalik  yoki  orqa  miya  tomi  oldingi  miya  chodiri  bilan  shishsi- 
mon  tana  orasida  (qadoq  tana  orqasida)  joylashgan.  Bu  plastinkada  to'rt 
tepalik  bo'lib,  ulaming  ustki  ikkita  tepaligi  ko'rish  yo'lining  po'stloq  osti 
markazi,  pastki  ikkita  tepaligi  esa  eshituv  yo'lining  po'stloq  osti  markazi 
hisoblanadi.  Ustki  ikkita  tepalik  oralig'ida  shishsimon  tana  joylashgan. 
Pastki  ikkita  tepalikdan  chiqqan  yelkalar  oraliq  miyaga  qarashli  ichki 
tizzasimon  tanada  tutashsa,  ustki  tepaliklar- 
ning  yelkalari  ko'rish  do'mbog'ining  yos- 
tiqchasi  orqali  tashqi  tizzasimon  tanaga 
boradi.
Miya  oyoqchalari  miya  yarimsharlariga 
va  miya  po'stlog'iga  boradigan  nerv  tolala­
ridan  iborat  bo'lib,  miya  ko'prigining  old 
tomonidan  boshlanib,  miya  sharlarining 
ichiga  kirib  tarqaladi.  Oyoqchalar  oralig'i­
dagi  chuqurcha tubi  ilma-teshik  modda bilan 
qoplangan.  Shu  joydan  ko'zni  harakatlanti­
ruvchi  nerv  (III juft)  boshlanadi.  To'rt  tepa­
lik  ostida  joylashgan  miya  suv  yo'li  (o'rta 
miya  pufagi  bo'shlig'i  qoldig'i)  III  qorin- 
chani  IV  qorinchaga  qo'shib  turadi.  Miya 
oyoqchasi  tarkibida  joylashgan  qoramtir 
modda  oyoqchani  ikkiga  ajratib  turadi.
Qoramtir  moddaning  orqa  tomoni  oyoqcha 
tomi,  oldingi  qismi  oyoqchaning  oldingi 
qismi  bo'lib,  bunda  dumaloq  shaklli  qizil  yadro  joylashgan.  Oyoqchada
III  va  IV  juft  bosh  miya  nervlarining  yadrolari  va  parasimpatik  nerv 
yadrosi  joylashgan.
Fiziologiyasi.  Muskullar  tonusini  tartibga  solib,  odam  muvozanatini 
saqlash  va  yurishda  faol  qatnashadi.  O 'rta  miya  jarohatlanganda  yoki 
kasallikka  duchor  bo'lganda  muskullar  kuchli  qisqarib,  oyoq-qo'llar 
bukilmaydi.
1
183-rasm.  Oraliq  va  o'rta 
miyalarning  ust  tomondan 
ko'rinishi.
I
  -  qadoq  tana;  2 -  dumli  yadro; 
3 -
 uchinchi  qorincha; 
4
 -  ko'ruv 
do'mbog'i;  5 -to 'r t  tepalik;  6 -  
ortiqsimon bez;  7 -  orqa bitishma.
www.ziyouz.com kutubxonasi

To'rt  tepalikning  ustki  do'mboqchalari  yadrosi  ko'zning  to 'r  pardasi- 
dan  impulslarni  qabul  qilib,  kerakli  javob  yuboradi,  ya’ni  yorug'likka 
qarab,  boshni  burishda  qatnashadi.  Ko'zga  nur  yo'nalishiga  qarab  ko'z 
qorachig'ining kengayishi  yoki  torayishini,  ko'z gavharining  holatini  atrof- 
muhitni  aniq  ko'rishga  moslashtiradi  (akkomodatsiya).
To'rt  tepalikning  pastki  do‘mboqchalarida joylashgan  yadrolar quloqni 
tovushga  nisbatan  moslash,  boshni  tovush  kelgan  tomonga  burishni  idora 
qiladi.
ORALIQ  MIYA
Oraliq  miya  oxirgi  miya  bilan  o'rta  miya  oralig'ida joylashgan  bo'lib, 
ko'rish  do'mbog'i,  do'mboq  osti  sohasi  va  qorinchadan  iborat.
Ko'rish  do'mbog'i  tuxum  shaklidagi  kulrang  moddadan  tuzilgan  te­
palik bo'lib,  ular ikki  yarimshaming  bag‘rida joylashgan.  Tepalikni  ko'rish 
uchun  miya  yarimsharlarini  o'rtadagi  yoriqdan  ikkiga  ajratish  lozim. 
Tepalikning  ichkari  (medial)  yuzalari  III  qorincha  bo'shlig'iga  qarasa, 
oldingi  uchi  ingichkalashib  tugaydi,  orqa  uchi  esa  yostiqsimon  tepalikni 
hosil  qiladi.  Tepalikni  past  tomondan  tepalik  egati  chegaralaydi.  Bu  egat 
yon  qorinchalar  orasidagi  teshikdan  miya  suv  yo'ligacha  borgan.  Ko'rish 
tepaliklarining  ichki  yuzalari  bir-biri  bilan  kulrang  bitishma  orqali 
qo'shilgan.  Tepalikning  tashqi  tomoni  ichki  kapsula  bilan  chegaralangan. 
Ko'rish  tepaligi  oldingi,  ichki  va  tashqi  yadrolardan  tashkil  topgan.  Bu 
tepalikning  vazifasi  juda  murakkab,  bu  yerda  bosh  miya  po'stlog'iga 
boradigan  hamma  sezgi  yo'llari  almashinadi,  ya’ni  sezgini  olib  keladigan 
nerv  tolasi  (neyron)  shu  yerda  tugab,  oxirgi  neyronga  o'tkazib  beradi 
(orqa  miya bilan  miya  po'stlog'i  o'rtasidagi  yo'lga qaralsin).  Uning  yostiq 
qismi  po'stlog'i  osti  ko'rish  markazi  hisoblanadi.  Ko'rish  tepaligining 
oldingi yadrosi  so'rg'ichsimon  tanalar bilan  birgalikda hid  bilish  sistemasini 
hosil  qiladi.  Shunday  qilib,  ko'rish  tepaligi  sezuvchi  yo'Ilaming  po'stloq 
osti  markazi  bo'lib  xizmat  qiladi.
T e p a l i k   u s t i   s o h a s i :   Ortiqsimon  tana  miyaning  ustki  ortig'i- 
dan  iborat  bo'lib,  to'rt  tepalikning  ustki  ikkita  tepachasi  o'rtasida  osilib 
joylashgan.  Tanacha  katakcha  bitishmasi  va  III 
qorinchaning  orqa 
bitishmasiga  qo'shilgan.  Shishsimon  tana  boshqa  ichki  sekretsiya  bezlari 
bilan  birga tanosil  a’zolarining bir me’yorda rivojlanishini  ta’minlab  turadi.
Tepalik  orqasi  ichki  va  tashqi  tizzali  tanalardan  iborat.  O 'ng  va  chap 
tomondagi  ichki  tizzali  tana  to'rt  tepalikning  pastki  tepachalari  bilan 
ularning  oyoqchalari  orqali  qo'shiladi  va  ular  bilan  birga  po'stloq  osti 
eshitish  markazi  vazifasini  bajaradi.
O'ng  va  chap  tomondagi  tashqi  tizzali  tana  ko'rish  tepaligining  yos- 
tig'i  ostida  joylashgan  bo'lib,  ular  to'rt  tepalikning  ustki  ikkita  do'm bo­
g'iga  ularning  oyoqchalari  orqali  qo'shiladi  va  ular  ko'rish  do'mbog'i- 
ning  yostig'i  bilan  birga  po'stloq  osti  ko'rish  markazi  vazifasini  bajaradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

D o ' m b o q   o s t i   s o h a s i   kulrang  do'mboqcha,  miyaning  ostki 
ortig'i,  ko'rish  nervi  va  uning  kesishmasi  bilan  so'rg'ichsimon  tepalardan 
tuzilgan.  Kulrang  do'mboqcha  gipofiz  bezi,  ko'rish  nervi  kesishmasi  bilan 
so'rg'ichsimon  tanalar oralig'ida maxsus  voronkasimon  bo'shliqqa osilgan 
holda,  bosh  suyagi  oldidagi  ponasimon  suyakning  shu  nomli  chuqurcha- 
siga joylashgan.  Kulrang  do'mboqcha  oliy  vegetativ  markaz  bo'lib,  mod­
dalar  almashinuvi  va  issiq-sovuqni  tartibga  solib  turadi  (ichki  sekretsiya 
bezlariga  qaralsin).
So'rg'ichsimon  tanalar  bir-biridan  egatcha  bilan  ajralib  turadi,  ular 
tarkibidagi  kulrang  moddalar  hid  bilish  vazifasini  o'taydi.
Uchinchi  qorincha  ikkita  ko'rish  tepaligining  oralig'ida joylashgan  tor 
bo'shliq  bo'lib,  do'mboqchalar  qorinchaning  ikki  yonbosh  devori  ham 
hisoblanadi. Qorinchaning oldingi devorini  gumbaz ustunchalar bilan oldingi 
bitishma  hosil  qilsa,  orqa  devorini  orqa  bitishma  chegaralab  turadi.  Pastki 
devori  do'mboq  osti  sohasidan  tuzilgan  bo'lsa,  ustki  devori  qon  tomir 
epiteliy  plastinkasidan,  uning  ustida joylashgan  miya  gumbazi  bilan  qadoq 
tanalardan  tuzilgan.  Uchinchi  qorincha  old  tomonda  qorinchalar  oraliq 
teshiklar  orqali  yon  qorinchalarga  qo'shilsa,  orqa  tomonda 
miya  suv 
yo'li  bilan  IV  qorinchaga  davom  etib  tutashadi.
Fiziologiyasi.  Ko'rish  do'mbog'i  po'stloq  osti  sezgi  yadrosi  bo'lib, 
barcha  sezgi  impulslari,  afferent  nervlar  ana  shu  yadroga  keladi.  Odam 
organizmining  barcha sohasidan  sezgilar ko'rish do'mbog'iga kelib,  analiz- 
sintez  qilinadi.  Natijada  ko'rish  do'm bog'ida  ba’zi  sezgilar  yumshab, 
boshqalari esa kuchaytirilib,  miya po'stlog'iga uzatiladi.  Ko'rish do'mbog'i 
kasallangan  yoki jarohatlanganda organizmdan  ko'rish do'mbog'iga kelgan 
sezgilar  zo'rayib,  oshib  miya  po'stlog'iga  boradi-da,  odamning  g'azabini 
oshiradi.Odam  arzimagan  gapga  kuladigan  yoki  sababsiz  yig'laydigan 
bo'ladi.  Odamda  mimika  o'zgaradi,  ichki  a’zolarda  og'riq  kuchayadi.  Bu 
vaqtda  yurak  urishi,  nafas  tezlashib,  qon  bosimi  ko'tariladi.  Bosh  og'rib, 
uyqu  buziladi,  odam  g'ayriixtiyoriy  harakatlar  qiladi.
Ko'rish  tanasi  o'zidan  pastda joylashgan  uzunchoq  va  orqa  miya  yad­
rolari  bilan  miya  yarimshari  bag'rida  joylashgan  barcha  po'stloq  osti 
harakatlanuvchi  yadrolari  bilan  nervlar  orqali  bog'liqdir.
Po'stloq  osti  sohasi  barcha  vegetativ  funksiyalarni  tartibga  soladigan 
po'stloq  osti  yadrosi  bo'lib,  organizm  ichki  muhitining  doimo  bir  xilda 
bo'lishini  idora  etadi.  Yog'lar,  oqsillar,  uglevodlar  va  suv-tuz  almashinu­
vi  jarayoni,  gavda  haroratining  bir  xilda  bo'lishini  ta’minlaydi.
Po'stloq  osti  sohasi  jarohatlanganda  gavda  harorati  o'zgaradi.  Jumla­
dan,  odam  harorati  sovuq  xonada  pasaysa,  issiq  xonada  ko'tariladi.
Simpatik  va  parasimpatik  nervlarning 
po'stloq  osti  markazi  ham 
gipotalamusda  joylashgan.  Jumladan,  gipotalamusning  oldingi  qismida 
parasimpatik  nerv  sistemasining  yadrosi joylashgan  bo'lib,  uni qitiqlaganda
www.ziyouz.com kutubxonasi

ichak  peristaltikasi  kuchayadi,  shiraning  chiqishi  oshadi,  yurak  urishi 
pasayadi.
Gipotalamusning  orqa  qismida  simpatik  nerv  sistemasining  yadrolari 
bo'lgani  uchun  ulami  qitiqlaganda  yurak  urishi  tezlashadi,  qon  tomirlar 
devori  torayib,  qon  bosimi  ko'tariladi.  Gipotalamus  qon  haroratini,  qon 
tarkibini  bir  xilda  saqlashda  muhim  rol  o'ynaydi.  Ovqatlanish  va  suyuqlik 
shimilish jarayonlari ham gipotalamus tomonidan ta’minlanadi.  Gipotalamus 
kasalligida  haddan  tashqari  ko'p  suv  ichish,  ko'p  ovqat  iste’mol  qilish 
kuzatiladi,  suv-tuz  almashinuvi  jarayoni  buzilib,  ko'p  miqdorda  siydik 
ajraladi,  bunga  qand  kasalligi  deyiladi.  Gipotalamus  gipofiz  faoliyatini 
ham  boshqaradi  (ichki  sekretsiya  bezlariga  qaralsin).
OXIRGI  MIYA
Oxirgi  miya  plashch  (yopg'ich),  hid  bilish  miyasi,  kulrang  yadrolar  va 
yon  qorinchalardan  tuzilgan.
Plashch  miya yarimsharlarini  2—4  mm  qalinlikda qoplagan  (eng  keyin 
rivojlangan)  kulrang  po'stloqdan  iborat  bo'lib,  unda  tashqi,  ichki  va  ostki 
yuzalar  tafovut  etiladi.  Har  qaysi  plashch  peshona,  tepa,  ensa,  chakka  va 
chuqurlikda  joylashgan  orolcha  bo'laklardan  tashkil  topgan.  Orolchani 
ko'rish  uchun  peshona,  chakka  va  tepa  bo'laklar  oralig'ida  joylashgan 
yoriqni  kengaytirish  yoki orolchani qoplab turgan  bo'laklami  kesish  lozim. 
Plashchning  tashqi  yuzasida peshona bo'lakni  tepa bo'lakdan  ajratib  turgan 
markaziy  egat  bor.  Bu  egat  pastda  ko'ndalangiga  joylashgan  botiqqa 
borib  taqaladi.
Tepa  bo'Iak  bilan ensa  bo'Iak  oralig'ida  ulami  ajratib  turuvchi  yoriqni 
ko'rish  mumkin.  Chakka  bo'lakni  boshqa  bo'laklardan  miyaning  yon 
tomonidagi  egat  ajratib  turadi.
Peshona  bo'lagini  markaz  oldi  egati  va  uning  oldida joylashgan  oldin­
gi  markaziy  pushta  ajratadi.  Markaz  oldi  egatidan  ko'ndalangiga  ketgan 
ikki  peshona  egati  uni  ustki,  o'rta  va  pastki  peshona  pushtalariga  ajratib 
turadi.
Tepa  bo'Iak  esa  markaziy  egat  orqasida joylashgan  markaz  orqa  egati 
va  unga  ko'ndalang  ketgan  ustki,  ostki  egatlar  vositasida  orqa  markaziy 
pushta,  ostki,  ustki  tepa  pushtalarga  bo'linadi.  Ensa  bo'lagi  ko'ndalang 
joylashgan  egat  va  boshqa  mayda  egatlar  bilan  alohida  pushtalarga  ajralib 
turadi.
Chakka  bo'lagida  parallel  joylashgan  ustki  va  ostki  egatlar  ularni 
uchta  (ustki,  o'rta  va  ostki-chakka)  pushtalarga  ajratadi.
Yarimshaming  ichki  yuzasida  (184,185-rasmlar)  qadoq  tana  ustidagi 
chuqur  egat  orqa  tomonda  qadoq  tananing  uchidan  pastki  dengiz  osti 
egati  nomi  bilan  davom  etadi.  Bu  egat  ustida  esa  belbog'  egat joylashgan. 
Egatlar  oralig'ida  har  xil  shakl  va  hajmli  pushta  hamda  bo'lakchalar 
ko'rinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

184-rasm.  Miya  yarimsharining 
tashqi  yuzasi.
/ 
-
 oldingi  markaziy  pushta; 
2 -  
markaz  oldi  egati; 
3 -
 peshona 
pushtasi; 
4,  6 -
 peshona  egatlari;
5,  7, 
8,  10 -
 peshona  pushtalari;
9 - k o ‘ruv  qismi;  / / - y o n b o s h  
egati; 
12,  14,
  / 6 -ch a k k a   push­
talari; 
13,  15 -
 chakka  egatlari; 
/ 7 - m i y a c h a ;  
18,
  / 9 - e n s a  
pushtalari; 
20,  21,  23  -
  tepa 
pushtalari;  22 -  tepa  egatlari; 
24 -  
markaziy  orqa  egat;  25 -  marka­
ziy orqa pushta;  26 -markaziy egat.
185-rasm.  Miya  yarimsharlarining 
ichki  yuzasi.
/   -   markaziy  egatning  boshlanish  qis­
mi;  2 -  tepa  sohasi; 
3 -
 markaz  yaqini- 
dagi  bo'Iak; 
4 -
 ensa  bo'lagi;  5 -  ensa 
pushtalari;  6 -  ensa-chakka  oraliq  egat; 
7 -  chakka  bo'lagining  bir  qismi; 
8 -  
ortiqsim on  bez;  9 -m iy a c h a ; 
1 0 -  
u zu n ch o q   m iya;  / / - t o ' r t i n c h i  
qorincha; 
12 -
 ko'prik; 
13