O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

 -  to'rt  tepalik; 
1 4 -
 miya  oyoqchalari;  / 5 - s u v   yo'li; 
16 -
 miyaning pastki  ortig'i; 
17 -
 ko'ruv 
nervi  kesishmasi; 
18 -
 oldingi qo'shilma;
19 -
 gumbaz; 
20 -
 qadoq  tana.
Yarimsharning  ostki  yuzasi  old  qismida  hid  bilish  egati  bo'lib,  uning 
tashqarisida bir qancha mayda egat  va pushtalar joylashgan.  Yarimshaming 
chakka  va  ensa  qismlariga  taalluqli  yuzalarda  ana  shu  bo'laklar  egat  va 
pushtalarining  davomi  ko'rinadi.
Shuni  aytib  o'tish  kerakki,  miya  yarimsharidagi  egat  va  pushtalar 
miyaning  rivojlanishi  davrida  vujudga  kelgan  eng  keyingi  qismi  bo'lib, 
ular  har  xil  shaklda joylashgan  va  hamma  vaqt  ham  bir  xilda  bo'lmasligi 
mumkin.
MIYA  YARIMSHARLARINING  ICHKI  TUZILISHI
Miya  po'stlog'i  (kulrang  modda)  ostida  juda  ko'p  nerv  tolalaridan 
tuzilgan  oq  modda  joylashgan.  Bu  tolalar  uch  xil.
1. 
Assosiatsion  tolalar  kalta  va  uzun  tolalar  bo'lib,  faqat  bitta  yarim- 
shardagi  pushta  yoki  bo'laklarni  bir-biriga  qo'shadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2.  Komissural  tolalar  har  ikkala  yarimshaming  bir  xil  pushta  yoki 
bo‘lagini  qo'shib  turadi.  Bunday  tolalar  to'plangan  joyga  qadoq  tana  deb 
nom  berilgan.
Qadoq  tana  ikkita  yarimsharni  uzunasiga  ajratib  turuvchi  chuqur  yoriq 
tubida  joylashgan  bo'lib,  unda  tana,  old  tomonida  tizza,  orqa  tomonida 
esa  qadoq  tana  qayishi  ko'rinadi.  Bu  qismlar  orqali  ikkita  yarimsharga 
nerv  tolalari  nur  kabi  tarqalgan.
3.  Proyeksion tolalar miya po'stlog'ini  ulardan pastda joylashgan  bo'Iak- 
lar  bilan  qo'shib  turadi.
Ichki  xalta  oq  moddadan  tuzilgan  bo'lib,  yasmiqsimon  yadroni  dumli 
yadro bilan  ko'rish  tepaligi  yadrosidan  ajratib  turadi.  Ichki  xaltada  oldingi 
va  orqa  oyoqchalar,  ular  o'rtasida  tizza  qismlari  tafovut  etiladi.  Xaltaning 
tizza  qismidan  miya  po'stlog'i  bilan  orqa  miya  o'rtasidagi  yo'l,  miya 
po'stlog'i  bilan  miya  yadrolari  o'rtasidagi  yo'l  va  miya  po'stlog'i  bilan 
ko'prikdagi  yadrolar o'rtasidagi  yoilam ing tolalari  o'tadi  (o'tkazuv  yo'lla­
riga  qaralsin)  (186-rasm).
Gumbaz oq  moddadan  tuzilgan  bo'lib,  qadoq  tananing  tagida joylashgan. 
Gumbazning  o'rtasi  —  tanasi  orqa  tomondan  ikkita  oyoqchaga  ajralib,  yon 
qorinchaning  pastki  shoxi  ichidagi  gajimga  borib  tugaydi.
Gumbaz tanasining oldin­
gi  qismi  ham  ikki  pog'ona- 
ga  ajralgan.  Bular  pastga 
qayrilib,  so'rg'ichsimon  ta- 
nalarga  boradi.  Gumbazni 
hosil  qilgan  nerv  tolalari 
y a rim s h a m in g  
chakka 
bo'lagini  oraliq  miya  bilan 
qo'shadi.
Yarimsharlar  yadrolari
Miya  yarimsharlarining 
oq  moddasi  orasida joylash­
gan  ku l r a n g   mo d d a d a n  
tuzilgan  yadrolari  bo'ladi. 
Bu  yadrolarga  quyidagilar 
kiradi.
1. 
Targ'il  tana  dumli  va 
yasmiqsimon  yadrolardan 
tashkil  topgan.
Dumli  yadroning  old  to­
monidagi  kengaygan  bosh 
qismi yarimshaming peshona
186-rasm.  Miya  yarimsharlarining  ichki  tuzilishi.
1 -
 qadoq  tana;  2 -  dumli  tananing  bosh  qismi; 
3, 
1 0 -
  ichki  xalta; 
4 -
 tashqi  xalta;  5 - i x o t a   (to’siq); 
6 -
 eng chetdagi  xalta;  7 -  orolcha; 
8 -
 yadro qovug'i; 
9 -r a n g p a r   yadro; 
I I -
 ko'rish  do'm bog'i; 
12 -  
kapillarlar 
chigali; 
13 -
 yon  qorinchaning  orqa 
shoxi; 
14 -
 yarimshaming  ensa qismi; 
15 -
 miyacha; 
16 -
 qadoq  tananing  bir  qismi; 
17,  19,  21
  -c h a p  
yarimshaming  ichki  xaltasi; 
18,  2 0
-c h a p   yarim­
shaming  rangpar  yadrosi;  2 2 -d u m li  tana.
www.ziyouz.com kutubxonasi

qismida  joylashgan  va  yon  tomondan  yon  qorinchaning  oldingi  shoxiga 
kirib  turadi.  Yadro  tanasi  yarimshaming  tepa  bo'lagi  sohasida  bo'lib,  yon 
qorincha  markaziy  qismining  pastki  devorini  hosil  qiladi.  Orqadagi  dum 
qismi  esa  toraya  borib,  yon  qorincha  pastki  shoxning  ustki  devoriga  boradi.
Yasmiqsimon  yadro  dumli  yadrodan  ichki  xalta  bilan  ajralgan.  Bu 
yadroning  ichki  yuzasi  ichki  xaltaga,  old  tomoni  dumli  yadroga  parallel 
bo'lib,  orqa  tomoni  ko'rish  tepaligiga,  tashqi  yuzasi  orolchaga  qaragan. 
Yasmiqsimon  yadro  oq  parda  bilan  (yadro  qobig'i,  ikkita  rangpar  sharlar) 
uchta  bo'lakka  ajraladi.
2.  Ixota  (to'siq)  —  orolcha  bilan  yasmiqsimon  yadro  orasidagi  yupqa 
kulrang  moddadan  iborat  yadro.
3.  Bodomsimon  yadro  yon  qorinchaning  pastki  (yakka  bo'lagidagi) 
shoxi  oldida  joylashgan.  Bu  yadro  targ'il  tanaga  yaqin  va  unga  aloqador.
Yon  qorinchalar
Yon  qorinchalar  (187-rasm)  ham  ikkala  yarimshcharning  ichida  joy­
lashgan  bo'lib,  birlamchi  miya  pufakchalarining  rivojlanish  jarayonida 
qolgan  bo'shliqdir.
Qorinchaning  markaziy  qismi,  oldingi,  orqadagi  va  pastki  shoxlari 
farqlanadi.
Oldingi  shoxning  ichki  devori  tiniq  pardadan,  ustki  devori  qadoq 
tanadan,  tashqi  va  pastki  devorlari  esa  dumli  yadrodan  tuzilgan.  Marka­
ziy  qismning  ustki  devorini  qadoq  tana,  pastki  devorini  dumli  yadro 
bilan  ko'rish  tepaligi  hosil  qiladi.
Orqa  shoxning  medial  devorini  miyaning  ensa  qismidan  yon  qorin­
chaga  turtib  chiqqan  qush  panjasini  eslatuvchi  do'ng  chegaralab  tursa, 
qolgan  devorlari  qadoq  tana  nerv  tolalaridan  tuzilgan.
187-rasm.  Yon  qorinchalar.
I  -
 qadoq  tana kesilgan;  2 -  tiniq  par­
da; 
3
 -  yonbosh  qorinchaning  oldingi 
shohi; 
4 -
  dumli  tana  boshi; 
5 -  
gumbaz  (kesilgan);  6 -  dumli  tana 
bilan  ko'ruv  do'm bog'i  orasidagi 
chegara  chiziq;  7 -tis h li  pushta; 
8 -  
dengiz  oti;  9 -  dengiz  oti  tuklari;
1 0 -  
ko'ruv  do'm bog'ining  yostiq 
qismi;  / / - y o n b o s h   qorinchaning 
orqa  shoxi; 
12,  13 -
 yarimshaming 
ensa  bo'lagi  va  egati; 
14 -
 miyacha;
15 -
 to'rt  tepalik; 
16 -
 miyaning  ustki 
ortig'i; 
17 -
 kapillarlar  chigali; 
1 8 - 
yon  qorinchaning  pastki  shoxi; 
1 9 - 
ko'ruv  do'mbog'i; 
20
 -o ld in g i 
bitishma.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Pastki  shoxning  ustki  va  tashqi  devorlarini  miyaning  oq  modda  tola­
lari  chegaralab  tursa,  ichki  devorini  dumli  yadroning  dumi  hosil  qiladi.
Yon  qorinchaning  markaziy  qismi  bilan  pastki  shoxida  juda  ko‘p 
mayda  tomirlardan  tuzilgan  chigal  joylashgan.  Yon  qorinchalarda  miya- 
orqa  miya  suyuqligi  bo'ladi.  Suyuqlik  yon  qorinchaning  oraliq  teshigi 
orqali  uchinchi  qorinchaga  o'tadi.
MIYA  PO‘STLOG‘INING  TUZILISHI
Miya  po'stlog'i  —  kulrang  modda  murakkab  tuzilgan,  olti  qavatli 
nerv  hujayralaridan  iborat.  Hujayralar turli  shaklli  bo'lishi  bilan  bir-biridan 
farq  qiladi  (188-rasm).
1. 
Molekular  qavat.  Bu  qavatda  joylashgan  hujayralar  dendritlarining 
uchlari  to'r  kabi  bir-biriga  qo'shilib  ketgan.
2.  Tashqi  donachali  qavat  yumshoq  va 
uchburchak  shaklidagi  hujayralar  alohida 
donachalar  kabi  joylashgan.
3.  Piramida  qavati  —  piramida  shakli­
dagi  hujayralardan  iborat.
4.  Ichki  donali  qavat  —  ikkinchi  qavat- 
ga  o'xshab  hujayralardan  tuzilgan.
5.  Tugunchali  qavat  —  kichik  va  katta 
hajmdagi  hujayralardan  tashkil  topgan.
6.  Duksimon  hujayralar  qavati  —  duk 
singari  tikkasiga  cho'zilgan  hujayralardan 
iborat.
Miyaning  olti  qavatli  po'stloq  qavati  14
—  15  milliard  hujayralardan  tashkil  topgan 
bo'lib,  hamma  joyda  ham  bir  xil  qalinlik- 
da  emas.
Bosh  miya  p o 'stlo g 'id a   joylashgan 
hujayralar  odam  organizmida  bo'layotgan 
hamma  ta’sirotni,  tashqi  muhitning  orga­
nizm  bilan  munosabatini  qabul  qiladi, 
o'rganadi  va  kerakli  javobni  beradi.  Bino­
barin,  bosh  miya  po'stlog'i  organizmning  bir  butunligini  ta’minlaydi  va 
ularda  bo'layotgan  o'zgarishlarni,  ularning  vazifalarini  boshqarib,  bir 
tartibga  solib  turadi.  I.  P.  Pavlov  aniqlashicha,  miya  po'stlog'ining 
hammasi  analizatorlar  bo'lib,  ta’sirni  markazga  olib  boruvchi  va javobni 
olib  ketuvchi  tolalar  hujayralarining  yig'indisidan  tashkil  topgan  bir 
butun  yuzadir.  Miya  po'stlog'ida  turli  ta’sirlarni  qabul  qiluvchi  zona 
(analizatorlar)  bo'lib,  ular  vazifalarini  o'zaro  hamkorlikda  bajarishi 
aniqlangan.  Bular  quyidagilar:
188-rasm.  Miya  po'stlog'ining 
tuzilishi. 
/-m o le k u la r   qavati;  2 -  tashqi 
donachali  qavat; 
3
 -   piramida 
qavati; 
4
 -  ichki  donachali  qavat; 
5 -  tugunchali  qavat; 
6 -
 duksi­
mon 
hujayralar 
qavati; 
7 -  
miyaning  oq  moddasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1.  Ixtiyoriy  harakatlantiruvchi  analizatorlar  (bo'g'imlar,  skelet  mus­
kullarining  ixtiyoriy  harakati)  —  markaz  oldi  pushtasida  va  markaz 
yaqinidagi  bo'lakda  joylashgan  bahaybat  hujayralardan  tashkil  topgan. 
O 'ng  tomondagi  analizatorlar  chap  qo'l  va  oyoqni,  chap  tomondagi 
analizatorlar  o'ng  qo'l  va  oyoqni  idora  qiladi.
2.  Toq  qism  (tana,  halqum,  hiqildoq)dagi  muskullami  har  ikkala 
yarimshar  baravar  idora  qiladi.
3.  Bosh  bilan  ko'zni  bir  vaqtda  qarama-qarshi  tomonga  harakatlanti­
ruvchi  analizatorlar  peshona  qismidagi  o'rta  pushtada  joylashgan.
4.  Bosh harakati va holati bilan bog'liq bo'lgan analizatoming hujayralari 
miyaning  chakka  bo'lagida  joylashgan.
5.  Ichki  a’zolar  va  tomirlar  silliq  muskullarini  harakatga  keltiruvchi 
analizatorlar  oldingi  markaziy  pushtaning  old  tomonida  joylashgan.
6.  Eshituv  analizatorlarining  markaziy  hujayralari  ustki  chakka 
pushtasining  o'rtasida  joylashgan.
7.  Ko'rish analizatorlarining  markaziy hujayralari  ensa qismining  ichkari 
qismida  joylashgan.
8.  Hid  bilish  analizatorlarining  hujayralari  chakka  bo'lagining  ichki 
yuzasida  joylashgan.
9.  Maza  bilish  analizatorlarining  markaziy  hujayralari  hid  bilish 
markazida joylashgan.  Bu  markaz  miya  yarimsharining  medial  tomonida­
gi  gumbaz  pushta-dengiz  otining  oyog'i  (yon  qorinchaning  pastki  shoxi) 
ichida  joylashgan.
10.  Teri  sezgilarining  analizator  hujayralari  orqa  markaziy  pushtada 
joylashgan.
Miya  yarimsharlari  po'stlog'ida  joylashgan  (ko'rish,  eshitish,  ta’m 
bilish,  og'riqni  sezish  va  h.k.)  analizatorlar,  I.  P.  Pavlovning  iborasi 
bilan  aytganda,  birinchi  signal  sistemasi  deb  ataladi.  Lekin  odamlar 
hayvonlardan  farqli  o'laroq  fikr  yuritish,  ijod  qilish,  o'z  fikrini  til  orqali 
ifodalash,  tushuntirish  (yozish)  qobiliyatiga  egadir.  Shu  bois  taraqqiyot 
davrida  paydo  bo'lgan  fikrlash,  so'zlashni  ikkinchi  signal  sistemasi  nomi 
bilan  ataladi.  Shuning  uchun  odamlarda  oldin  birinchi  signal  sistemasi, 
keyinroq  asta-sekin  fikrlash,  so'zlash  (ikkinchi  signal  sistemasi)  vujudga 
keladi.  Bu  sistemaning  rivojlanishida  turmush  sharoiti,  atrof-muhitning 
ahamiyati  katta  ekanligini  unutmaslik  lozim.  Demak,  ikkinchi  signal  siste­
masi  faqat  odamlargagina  xos  xususiyat.  So'z  analizatorining  hujayralari 
pastki  peshona  pushtasida  joylashgan.  Agar  bu  analizator  ishdan  chiqsa, 
odamning tili,  labi, hiqildoq  muskullari harakat qilgani  bilan tovushni  so'zga 
aylantirish  qobiliyati  yo'qoladi.
So'zni  yozish  harakat  analizatorlarining  hujayralari  o 'rta  peshona 
pushtasida joylashgan.  Yozma  so'zni  ko'rish  analizatorlari  —  hujayralari 
miya  tepa  qismining  pastki  bo'lagida  joylashgan.  So'zlash,  o'qish  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

yozish xususiyatlari, yuqorida ko'rsatilgan analizator hujayralaridan tashqari, 
miya  po‘stlog‘ining  hammasi,  ya’ni  po‘stloqda  joylashgan  14— 15  milli­
ard  hujayralaming  roli  ham  katta.
Odam  bosh  miyasining  og‘irligi
Yangi  tug'ilgan  chaqaloqlarda  miyaning  og'irligi  360— 450  g  gacha 
bo'lsa,  bir  yoshdan  so'ng  ikki  baravar,  olti-yetti  yoshdan  keyin  esa  uch 
baravar  ko'payadi.  Miya  massasining  kattalashishi  10  yoshdan  20— 25 
yoshgacha  bo'lgan  davrda  sezilarli  darajada  sekinlashadi.
Miya  og'irligi  katta  yoshdagi  odamlarda  o'rtacha  1360— 1500  g  ga 
teng.  Lekin  ba’zida  miyaning  og'irligi  o'zgarishi  mumkin.  Jumladan,  I.
S.  Turgenyev  miyasining  og'irligi  2012  g  bo'lgan,  fransuz  yozuvchisi 
Anatol  Frans  miyasining  og'irligi  esa  aksincha  1017  g  kelgan.  Lekin  har 
ikkala  yozuvchi  asarlarining  qiymati  dunyoda  bir-biridan  qolishmasligi 
ma’lum.  Binobarin,  odam  aql-idrokini  uning  miyasi  hajmiga  qarab  emas, 
balki  yashab  turgan  ijtimoiy jamiyat hamda atrof-muhitning  ta’siriga qarab 
baholash  lozim.
Odam  miyasining  po'stloq  qismi  uning  mehnat  va  ijod  qilish  jarayo­
nida,  aql,  zehn,  so'zlash,  fikr  yuritish  va  h.k.larning  vujudga  kelishi 
natijasida  takomillashib  boradi.  Miya  po'stlog'ida  yangi  qavatlar  paydo 
bo'ladi.  Bosh  miyaning  po'stloq  qismi  (Dalgerg  ma’lumotiga  ko'ra)  miya 
umumiy  hajmining  53—54%ini,  po'stloq  osti  yadrolari  esa  3—4%  ini 
tashkil  etadi.  Hech  qaysi  hayvonda  odam  miyasidagiga  o'xshash  juda 
ko'p  chuqur  egat  va  pushtalar  bo'lmaydi.
Bosh  miya  pardalari
Bosh  miyani  ham  orqa  miya  singari  ustma-ust joylashgan  uchta  parda 
o'rab  turadi  (189-rasm).
I.  Q a t t i q   p a r d a .   Biriktiruv­
chi  to'qimadan  tuzilgan  qattiq  parda 
orqa  miya  qattiq  pardasining  davomi 
b o 'lib ,  bosh  suyaklarining  ichki 
yuzalariga  yopishib  turadi  va  tomir- 
larga  boy.  Qattiq  parda  o'zidan  bir 
necha  o'simtalar  chiqaradi.
1.  Miya  o'rog'i  o'simtasi  tepa  su­
yaklarining  birlashgan  joyidagi  o'q- 
yoysimon  egatning  ikki  chetidan 
boshlanib,  miya  yarimsharlarining 
orasiga  kirib  turadi.
2.  Bosh  miyaning  ensa  qismini 
miyachadan  ajratib  turadigan  miya­
cha  o'rog'i  o'simtasi  ko'rinadi.
2
 
1
5 
4  3
189-rasm.  Bosh  miya  pardalari.
I  -
 vena;  2 -  sagittal  sinus; 
3
 -  to'r  parda 
osti  qavati; 
4 -
 qon  tomir;  5 -  qon  tomir 
pardasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

3.  Miyacha  chodiri  miyacha  o'rog'ining  ikki  yon  tomonida  (kallaning 
orqa  chuquri  ustida)  tortilgan.
4.  Egar  to'sig'i  (diafragma)  ponasimon  suyak  tanasi  ustidagi  turk 
egari  ustida  tortilib  turadi.  Buning  o'rtasida  miya  ortig'i  bezining  oyog'i 
o'tadigan  teshik  bor.
Qattiq parda varaqlari  suyak egatlari  ustida ajralib, bo'shliqlar (kovaklar) 
hosil  qiladi.  Bu  bo'shliqlardan  kalla  ichida  to'plangan  vena  qoni  oqadi. 
Bu  kovaklarga  quyidagilar  kiradi:
1.  Ko'ndalang  kovak  ensa  suyagining  ichki  yuzasidagi  keng  egat  bi­
lan  qattiq  parda  varag'i  oralig'ida  paydo  bo'ladi.
2.  «S»  simon  kovak,  ko'ndalang  kovak  chakka  suyagining  piramida 
qismidan  burilib,  pastga  (so'rg'ichsimon  qismga)  tushib,  «S»  simon  kovak 
nomini  oladi.
3.  O'q-yoysimon  ustki  kovak  miya  o'rog'ining  ustki  chetini  ikkiga 
ajratib,  tepa  suyaklarining  o'q-yoysimon  egatlari  chetiga  yopishishidan 
vujudga  keladi.  Bu  kovak  orqa  tomondan  ko'ndalang  kovakka  qo'shiladi.
4.  Pastki  o'q-yoysimon  kovak  qattiq  parda  miya  o'rog'i  o'simtasi- 
ning  pastki  qirg'og'i  oralig'ida  paydo  bo'ladi.  Bu  kovak  ham  ko'ndalang 
kovakka  qo'shilib  turadi.
5.  Turk  egari  atrofida  va  chakka  suyagining  piramida  qismi  ustida 
ham  kovaklar joylashgan.  Kovaklaming  hammasi  ko'ndalang  kovak orqali 
«S»  simon  kovakka  qo'shiladi.  Bu  kovak  esa  bo'yinturuq  teshik  orqali 
ichki  bo'yinturuq  venasiga  qo'shilib  ketadi.  Qattiq  parda  bilan  to'r  parda 
o'rtasida  torgina  bo'shliq  bo'lib,  unda  ozroq  miqdorda  miya  suyuqligi 
bo'ladi.
II.  T o ' r   p a r d a   yupqa  bo'lib,  egatlar  ustini  qoplab  turadi.  Ustida 
juda  ko'p  mayda  teshikchalari  bo'lgani  uchun  to'r  parda  deb  ataladi.  T o'r 
parda  egatlar  ustidan  ko'prik  singari  o'tib,  miyani  qoplab  turadi.  Natijada 
parda  bilan  egatlar  oralig'ida  bo'shliqlar  paydo  bo'ladi.  Bo'shliqlar  ba’zi 
joylarda  (miyacha  bilan  uzunchoq  miya  o'rtasida,  miya  ko'prigi  sohasi­
da,  miya  oyoqchalari  orasida)  kattalashib,  havzalar  hosil  qiladi.  T o'r 
parda  ostidagi  bo'shliqlarda,  havzalarda  tiniq  miya  suyuqligi  bo'lib,  ular 
faqat  bir-biri  bilan emas,  balki orqa miyaning  to'r pardasi  ostidagi  bo'shliq 
va  miya  qorinchalari  bilan  ham  (IV  qorinchaning  burchaklarida  joylash­
gan teshiklar orqali)  qo'shilib  turadi.  T o 'r pardada qon  tomirlar bo'lmaydi.
III.  T o m i r l i   p a r d a   qon  tomirlar  va  nervlarga  boy  yupqa  parda 
bo'lib,  po'stloq  egatlarining  orasiga  aylanib  kirib  joylashadi.  Bu  parda 
qon  tomir  chigallarini,  burmalarini  hosil  qilib,  miya  qorinchalari  ichiga 
kirib  joylashadi  va  miya  suyuqligini  chiqarishda  qatnashadi.
Miya  suyuqligi  bir  me’yorda  (150— 200  g)  bo'lib,  bosh  miya  qorin­
chalari  hamda orqa miya  markaziy  kanalida va to'r parda ostidagi  bo'shliq­
larda  aylanib  yuradi.  Miya  suyuqligi  miya  qorinchalaridagi  qon  tomir 
chigallari  va  burmalaridan  ajralsa,  to 'r  pardada  joylashgan  juda  mayda
www.ziyouz.com kutubxonasi

teshikchalar  vositasida  limfa  tomirlari  va  vena  qon  tomirlariga  shimilib 
turadi.
Miya  suyuqligi  orqa  va  bosh  miyalami  tashqi  mexanik  ta’sirlardan 
saqlashdan  tashqari,  miyada  moddalar  almashinuvi  jarayonida  va  kalla 
bo'shlig'idagi  bosimni  bir  me’yorda  ushlab  turishda  ham  ishtirok  etadi.
Orqa  va  bosh  miyaning  o‘tkazuvchi  yo‘llari
Miya po'stlog'ida joylashgan analizator (hujayra)  laming tolalari  ma’lum 
bir  ta’sirotni  markazdan  ishchi  a’zolarga  yoki,  aksincha,  periferiyadan 
miya po'stlog'iga yetkazuvchi  nerv  tolalaridan  tuzilgan  o'tkazuvchi  yo'llar- 
dan  iborat.  O'tkazuvchi  yo'llar  o'z  vazifalariga  ko'ra  kam  va  ko'p  ney- 
ronlardan  tuzilgan,  ulaming  hujayralari  orqa  va  bosh  miyaning  kulrang 
moddasida,  nerv  tolalari  esa  ularning  oq  moddasida  joylashgan  (190- 
rasm).
1. 
Miya  po'stlog'i  bilan  orqa  miya  o'rtasidagi  yo'l -  harakatlantiruv­
chi  yo'l  ta’sirotlarni  efferent  tolalar  orqali  bosh  miya  po'stlog'idan  orqa 
miya  kulrang  moddasiga  va  u  yerdan  nerv  tolalari  orqali  ishchi  a’zolarga
190-rasm.  Orqa  miya  va  bosh  miyaning 
o'tkazuvchi  yo'llari.
A -
 bosh  miya  yarimsharlarining  qo'shilish 
y o 'li;  
/ - n e r v   to la la r in in g   u ch lari 
(retseptorlar);  2  -   orqa  miya  tuguni; 
3 -  
u zunchoq  m iya  yadrolari; 
4
  - k o ' r u v
5  
do'mbog'i;  J -  markaziy  orqa  pushta; 
6 -  
markaziy  old  pushta;  7 -  orqa  miya  kulrang 
m oddasining  oldingi  shoxidagi  harakat 
nervlari; 
8
 -  harakat  nervining  muskuldagi 
retseptori.  В
 
-  miyachaning bosh miya va orqa 
miya o'rtasidagi  o'tkazuvchi  yo'llari;  /  -  nerv 
oxirlari  (retseptorlar);  2 -  orqa  miya  tuguni; 
3 -
 orqa  miya  kulrang  moddasining  orqa  sho­
xidagi sezuv nervlarining yadrolari; 
4 -
 miyaga 
boruvchi  sezuv  yo'li;  5 -  miyachadan  qizil 
yadroga  boruvchi  sezuv  y o 'li;  6 - q i z i l  
yadrodan orqa miyaga tushuvchi  (harakatchan) 
yo'l;  7 - harakat  nervining  muskulda  tugashi 
(retseptor); 
8
 -  bosh  miyaning  po'stloq  qava­
tidan  miyachaga  boruvchi  yo'l.
yuboradi.  Bunday  o'tkazuvchi  (erkin  harakatni)  yo'l  ikki neyrondan  iborat. 
Birinchi  neyron  bosh  miyaning  oldingi  markaziy  pushtasidan  boshlanib, 
ichki  kapsulaning  orqa  2/3  qismidan,  miya  oyoqlari,  ko'prik  va  uzunchoq 
miyadan  o'tib,  orqa  miyaga  o'tishda  tolalaming  bir  qismi  kesishib,  o'ng 
tomondagi  tolalar  chap  tomonga,  chap  tomondagi  tolalar  esa  o'ng  tomonga 
o'tadi.  Tolalaming  kesishmagan  qismi  to'g'ridan-to'g'ri  orqa  miyaga borib, 
ulaming segmentlarida kesishib, kulrang moddaning oldingi shoxida tugaydi.
P  5
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ikkinchi  neyron  orqa  miyaning  kulrang  moddasi  oldingi  shoxlaridan  bosh­
lanib,  orqa  miya  nervlari  bo'lib  muskullarga  tarqaladi.
2.  Miya  po'stlog'i  bilan  miya  yadrolari  o'rtasidagi  yo'l  ham  ikki 
neyronli  bo'lib,  birinchi  neyron  miya  po'stlog'idan  boshlanadi,  ichki 
kapsuladan o'tib, bosh  miya nervlarining (III,  IV,  VI  va VII juft)  yadrolarida 
tugaydi.  Ikkinchi  neyron  esa  shu  nerv  yadrolaridan  III,  IV,  VI  va  VII juft 
bosh  miya  nervlari  bo'lib  chiqadi.
3.  Qizil  yadro  bilan  orqa miya o'rtasidagi  yo'l  olti  neyronli  o'tkazuvchi 
yo'lning  bir  qismi  bo'lib,  ikki  neyronli  harakatlantiruvchi  yo'ldir.  Bu 
yo'l  tana  muskullarining  avtomatik  ishlashini  boshqaradi.  Birinchi  neyron 
miya  oyoqchalari  tarkibidagi  qizil  yadrodan  boshlanib,  ko'prik  oldida 
tolalar  kesishib,  o'ng  tomondagi  tolalar  chapga,  chap  tomondagi  tolalar 
o'ng  tomonga  o'tadi  va  uzunchoq  miya  orqali  orqa  miyaning  har  bir 
segmentidagi  kulrang  moddaning  oldingi  shoxlarida  tugaydi.  Ikkinchi 
neyron  kulrang  moddaning  oldingi  shoxlaridan  orqa  miyani  harakatlanti­
ruvchi  nervlar  sifatida  chiqib,  ishchi  a’zolar  (muskullar)ga  boradi.
4.  Orqa  miya  bilan  bosh  miya  po'stlog'i  o'rtasidagi  og'riq  va  harorat­
ni  o'tkazuvchi  yo'l  uch  neyrondan  iborat  bo'lib,  birinchi  neyron  orqa 
miyaning  orqa  shoxidagi  tugunchalarda  va  bosh  miya  nervi  tugunchalari- 
da joylashadi,  ular periferik o'simtalar,  retseptorlar (sezuvchi  nerv oxirlari) 
hosil  qilib,  terida  tugallanadi.  Markaziy  neyronlar  esa  orqa  miyaning 
orqa shoxlari  sohasida ikkinchi  neyron  bilan  qo'shilib tugallanadi.  Ikkinchi 
neyron  orqa  miya  shoxlarining  xususiy  yadrosida  joylashadi,  ulaming 
tolalari  orqa  miyaning  oq  moddasi  oldingi  qo'shuvchi  tarkibida  kesishib, 
qarama-qarshi tomonning yon tizimchalar sohasiga o'tib,  ko'rish do'mbog'i- 
da  tugallanadi.
Uchinchi neyron  tanasi ko'rish do'mbog'idan ko'rish do'mbog'i-po'stloq 
o'tkazuv  yo'li  orqali  miya  po'stlog'ining  orqa  markaziy  pushtasida  tugal­
lanadi.
5.  Orqa  miya  bilan  bosh  miya  po'stlog'i  orasidagi  chuqur  —   sezgilar­
ni  o'tkazuvchi  yo'l  muskullar  va  bo'g'imlardan  nerv  tolalarining  oxirgi 
tolalari orqali  sezgilarni qabul qiluvchi  uch neyronli yo'ldir.  Uning  birinchi 
neyroni  muskullar  va  bo'g'imlardan  boshlanib,  orqa  miyaning  orqa  shox- 
chalaridagi  tugunchada  tugaydi.  Ikkinchi  neyron  tugunchadan  boshlanib, 
orqa  miyaning  qovuzloq  kesishmasi  orqali  medial  qovuzloqni  hosil  qilib, 
so'ngra ko'rish do'mbog'ining chetki yadrolarida tugaydi.  Uchinchi neyron 
ko'rish do'mbog'idan  boshlanib,  bosh  miyaning  po'stloq ostida joylashgan 
ichki  kapsula  tolalari  tarkibida  bosh  miya  po'stlog'ining  oldingi  markaziy 
pushtasiga  borib  tugallanadi.
6.  Miyachaning  harakatini  tartibga  soluvchi  murakkab  yo'l  —  6  ney­
ronli  sezuvchi  murakkab  yo'l  (qizil  yadro  bilan  orqa  miya  oralig'idagi 
yo'l)ning  qolgan  4  neyronidan  iborat.  Bu  yo'l  orqali  muskullar  ishini,
www.ziyouz.com kutubxonasi

muvozanatini,  muskullar  tonusini  saqlashni  avtomatik  ravishda  tartibga 
solib  turadi.  Bu  yo'lning  I,  II,  III  neyronlari  orqa  miya  bilan  miyacha 
o'rtasidagi  oldingi  va  orqa  yo'llardan  tashkil  topgan.  Ulaming  birinchi 
neyronlari orqa miya nervlarining ildizidagi sezgi tugunchalaridan boshlanib, 
orqa  miya  kulrang  moddasining  orqa  shoxlari  segmentlarida  tugaydi. 
Ikkinchi  neyron  orqa  shoxlar  hujayralaridan  chiqib,  oldingi  yo‘l  tolalari 
bilan  kesishib,  so‘ngra  miya  ko'prigidan  o ‘tib  (qo'shuvchi  yelka  orqali), 
miyachaning  ustki chuvalchang po'stlog'iga borib tugaydi.  Uchinchi  neyron 
bu  yerdagi  hujayralardan  boshlanib,  miyachaning  tishli  yadrosida  tugaydi. 
To'rtinchi  neyron  bu  yerdan  boshlanib,  miyachani  ustki  oyoqchalari  orqali 
miya  oyoqchalari  tarkibidagi  qizil  yadroga  borib  tugaydi.
7.  Fleksig-orqa  miya-miyacha  orqasidagi  yo'l.  Bu  yo'lning  birinchi 
neyroni  orqa  miyaning  ildizdagi  sezgi  tugunchalaridan  boshlanib,  orqa 
miya  kulrang  moddasining  orqa  shoxlarida  tugaydi.  Ikkinchi  neyron  bu 
yerdan  boshlanib,  kesishmay  o'z  tomonidan  uzunchoq  miyaga,  undan 
miyachaning  pastki  oyoqchasi  orqali  miyacha  ostki  chuvalchang  po'stlo­
g'iga  borib,  o'zaro  kesishib  tugaydi.  Uchinchi  neyron  ostki  chuvalchang 
po'stlog'idan  boshlanib,  tishli  yadroda  tugaydi.  To'rtinchi  neyron  miya­
cha harakatini  tartibga soluvchi  murakkab yo'l  neyron  sifatida miyachaning 
tishli  yadrosidan  boshlanib,  ustki  oyoqchalari  orqali  miya  oyoqchalari 
bag'ridagi  qizil  yadrolarga  borib  tugaydi.
Orqa  miya-miyacha  orqa  va  oldingi  yo'llarining  beshinchi  va  oltinchi 
neyronlari  qizil  yadro  bilan  orqa  miya  o'rtasidagi  yo'l  orqali  (3-yo'lga 
qaralsin)  orqa  miya  kulrang  moddasining  oldingi  shoxiga  va  undan  orqa 
miya  nervlari  tarkibida  skelet  muskullariga  boradi.
8.  Eshitish  yo'li  to 'rt  neyrondan  tuzilgan.  Birinchi  neyron  quloq 
chig'anog'i  ichidagi  Korti  a’zosi  yaqinidagi  burama  tugundan  boshlanib 
(tugun  hujayralaridan  ta’sirot  Korti  a’zosi  orqali  keladi),  chig'anoq  nervlari 
sifatida  miya  ko'prigi  yadrolarida  tugaydi.  Ikkinchi  neyron  ko'prikdan 
rombsim on  chuqurchaga  borib,  eshituv  nervlari  b o 'lib   kesishib, 
trapetsiyasimon  tana  orqali  yuqori  olivada  tugaydi.  Uchinchi  neyron  ustki 
olivadan  boshlanib,  ichkarida  tizzadan  va  to'rt  tepalikning  pastki  tepacha- 
si  (po'stloq  osti  eshitish  markazi)da  tugaydi.  To'rtinchi  neyron  ana  shu 
markazdan  boshlanib,  bosh  miyaning  ustki  chakka  pushtasida  tugaydi.
Dahliz  nervi  muvozanat  saqlashni  avtomatik  ravishda  boshqaradi. 
Ulaming  birinchi  neyroni  dahliz  nerv  tugunidan  boshlanib,  rombsimon 
chuqurdagi  eshitish  tepasida,  ikkinchi  neyron  miyacha  chuvalchangiga  va 
miyachadagi  cho'qqi  yadrolarga  borib  tugaydi.
9.  Ko'rish  yo'li  4  neyronli  bo'lib,  birinchi  neyroni  ko'zning  to'r 
qavatidagi  tayoqchasimon  va kolbachasimon  hujayralardan boshlanib, yarim 
qutbli (bipolyar)  hujayralarda tugaydi.  Ikkinchi neyron ana shu hujayralardan 
boshlanib,  tugunsimon  (ganglioz)  hujayralarga  boradi.  Uchinchi  neyron
www.ziyouz.com kutubxonasi

ganglioz  hujayralardan  ko'rish  nervi  sifatida  boshlanib,  ko'z  kosasining 
shu  nomli  kanalidan  kalla  bo'shlig'iga  kirib,  qisman  kesishadi.  Natijada 
o'ng  tomonga  kesishib  o'tgan  tolalar  chap  ko'zning  medial  yarmidan, 
o'ng  ko'zning  tashqi  yarmidan,  chap  tomonga  o'tgan  tolalar  esa,  aksin­
cha,  o'ng  ko'zning  ichkari  yarmidan  va  chap  ko'zning  tashqi  yarmidan 
kelgan  bo'ladi.  Shundan  so'ng  kesishgan  va  kesishmagan  nerv  tolalari 
alohida ikkita tepachalar, tashqi  tizzali tana  va ko'rish tepaligining yostig'ida 
tugaydi.
To'rtinchi  neyron  ana  shu  yadrolardan  boshlanib,  bosh  miya  ensa 
bo'lagining  medial  yuzasida  joylashgan  qush  pixi  atrofidagi  po'stloqda 
tugaydi.