O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

14.  Uzunchoq  miyaning  tuzilishi.
15.  Uzunchoq  miya  miyaning  qaysi  qismlariga  qo'shilgan?
16.  Uzunchoq  miyada  kulrang  modda  bilan  oq  moddalar  qanday  tartibda  jo y ­
lashgan?
17.  Uzunchoq  miyada  joylashgan  nerv  yadrolari.
18.  Ko'prikning  tuzilishi,  yuzalari.
19.  Ko'prikda  joylashgan  nerv  yadrolari.
20.  Rombsimon  chuqurcha  hosil  bo'lishida  miyaning  qaysi  qismlari  qatnashadi?
21.  Rombsimon  chuqurchada  qaysi  nervlarning  yadrolari  joylashgan?
22.  Miyacha,  joylashgan  o'm i,  uning  tuzilishi.
23.  Miyachada  necha  juft  oyoqchalar  bo'ladi?  Ular  orqali  miyacha  miyaning  qaysi 
qismlariga  qo'shilgan?
24.  Miyacha  yadrolari.
25.  Miyacha  fiziologiyasi.
26.  To'rtinchi  qorinchaning  tuzilishi  va  uning  chegaralari.
www.ziyouz.com kutubxonasi

27.  Miya  oyoqchalarining  tuzilishi,  tarkibida  joylashgan  yadrolar.
28.  To'rt  tepalikning  tuzilishi,  to'rt  tepalik  yelkalari  funksiyasi.
29.  Suv  yo'lining  tuzilishi.
30.  Ko'rish  tepaligi  sohalari  fiziologiyasi.
31.  Ko'rish  tepaligining  tuzilishi,  joylashgan  o'rni  va  chegarasi.
32.  Ko'rish  nervining  kesishmasi.
33.  So'rg'ichsimon  tanalar  tuzilishi  va  funksiyasi.
34.  Kulrang  do'mboqcha.
35.  Uchinchi  qorincha  miyaning  qaysi  qismida  joylashgan?
36.  Qorincha  ichidagi  qon  tomir  chigalining  funksiyasi.
37.  Yarimshar  yuzalari.
38.  Yarimshaming  tashqi  yuzasidagi  egatlar,  yoriq  va  pushtalar,  ulaming  vazifasi.
39.  Yarimshar  ichki  yuzasining  tuzilishi.
40.  Yarimshar  orolchasi.
41.  Miya  po'stlog'ining  tuzilishi  va  funksiyasi.
42.  Yarimshar  oq  moddasining  tuzilishi,  tarkibidagi  yadrolar.
43.  Qadoq  tana  tuzilishi.
44.  Gumbaz.
45.  Targ'il  tananing  tuzilishi.
46.  Dumli  o'zakning  tuzilishi  va  vazifasi.
47.  Yasmiqsimon  yadro.
48.  Bodomsimon  tana.
49.  Yon  qorinchaning  joylashgan  o'rni,  tuzilishi.  Yon  qorincha  ichidagi  qon  tomir 
chigalining  tuzilishi  va  vazifasi.
50.  Orqa  va  bosh  miya  suyuqligi  vazifasi.
51.  Bosh  miya  pardalari.
52.  Refleks  nima?
B o s h   m i y a   n e r v l a r i   v a   p e r i f e r i k   n e r v   s i s t e m a s i
53.  Bosh  miya  nervlari  nechta  juft  va  ularning  nomlari?
54.  Hid  bilish  nervining  tuzilishi,  tarqalish  joyi  va  vazifasi.
55.  Ko'rish  nervi.
56.  Ko'zni  harakatlantiruvchi  nerv.
57.  G'altak  nervi.
58.  Uch  shoxli  nerv.
59.  Uch  shoxli  nerv  qanday  ildizlardan  paydo  bo'lgan?
60.  Yuz  nervining  joylashgan  o'rni.  Tolalaming  tarqalgan  zonalari.
61.  Ustki  jag'  nervi.  Joylashgan  o'm i,  yo'nalishi  va  tolalaming  tarqalgan  zonalari.
62.  Pastki  jag'  nervi.  Joylashgan  o'm i,  yo'nalishi  va  tolalarining  tarqalgan  zonalari.
63.  Uzoqlashtiruvchi  nervning  yo'nalishi  va  tarqalgan  zonasi.
64.  Yuz  nervining  tashkil  bo'lishi.  Uning  tarmoqlari,  yo'nalishi  va  tarqalgan  zonalari.
65.  Oraliqdagi  nerv.
66.  Dahliz-chig'anoq  nervining  tuzilishi,  yo'nalishi  va  tarqalgan  zonalari.
67.  Adashgan  nervning  tuzilishi,  yo'nalishi  va  tarqalgan  zonalari.
68.  Qo'shimcha  nerv.
69.  Til  osti  nervi.
O r q a   m i y a   n e r v l a r i
70.  Orqa  miya  nervlarining  tuzilishi  va  ular  soni.
71.  Orqa  miya  nervlarining  orqa  shoxlari  yo'nalishi  va  ulaming  tarmoqlanish  sohasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

72.  Orqa  miya  nervlarining  oldingi  shoxlari  qanday  chigallarni  hosil  qiladi?
73.  Bo'yin  chigalining  hosil  bo'lishi  va  tarmoqlari.
74.  Yelka  chigalining  hosil  bo'lishi.
75.  Yelka  chigalining  kalta  nerv  tolalari.
76.  Yelka  chigalining  uzun  nerv  tolalari.
77.  Ko'krak  nervlarining  joylashgan  o'm i,  yo'nalishi  va  tarqalgan  joylari.
78.  Bel  chigalining  hosil  bo'lishi.  Uning  joylashgan  o'rni  va  tarmoqlari.
79.  Dumg'aza  nervining  hosil  bo'lishi.
80.  Dumg'aza  chigalining  kalta  tarmoqlari.
81.  Dumg'aza  chigalining  uzun  tarmoqlari.
82.  Quymich  nervining joylashgan  o'rni,  tarmoqlari,  yo'nalishi  va  tarqalgan  zonasi.
83.  Uyatli  chigalning  tuzilishi  va  tarmoqlari.
84.  Periferik  nervlar  fiziologiyasi.
VEGETATIV  (AVTONOM)  NERV  SISTEMASI
Vegetativ  nerv  sistemasi  (200-rasm)  nerv  sistemasining  bir  qismi 
hisoblanadi.  Vegetativ  nerv  sistemasiga  1801-yilda  Bish  tomonidan 
«avtonom»  nerv  sistemasi deb nom berilgan.  Chunki  vegetativ  nerv  tolalari 
hamma  ichki  a’zolar  silliq  muskullariga  tarqalib,  ularning  vazifasini  odam 
ixtiyorisiz  (avtomatik,  avtonom  ravishda)  bajarib  turadi.  Ammo  periferik 
(animal)  nervlar  ham,  vegetativ 
nervlar  ham  miya  p o 's tlo g 'i 
boshqaruvida  ishlaydi.  Vegetativ 
nerv  sistemasi  joylanishi  va  va­
zi fasi   j i ha t i da n 
p e rife rik  
nervlardan  birm uncha  ajralib 
turadi.
1.  Periferik nervlar faqat skelet 
muskullarini  va  sezgi  a’zolarini 
idora qiladi.  Vegetativ  nervlar esa 
hamma  hujayra,  to'qimalar,  sil­
liq  muskullami  ta’minlaydi.
2.  Periferik  nervlar  miya 
poyasi  va  orqa  miyadan  bir  te- 
kisda  chiqadi,  vegetativ  nervlar 
esa  ma’lum  qismlardan  (o'rta, 
cho'zinchoq  miyadan,  orqa  mi­
yaning  ko'krak  va  bel  qismidan) 
chiqadi.
3.  P eriferik  nervlar  orqa 
miyadan  chiqqandan  so'ng  hech 
qayerda  uzilm asdan,  to 'p p a - 
to 'g 'ri  ishchi  a’zolarga  boradi.
Vegetativ  nervlar  yuqorida  ay-
200-rasm.  Yurakka  boruvchi  vegetativ 
nervlar  sxemasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

tilgan  miya  sohalaridan  chiqqandan  so‘ng  yo‘l-yo‘lakay  vegetativ  nerv 
tugunlarida  to'xtab,  so‘ngra  ishchi  a’zolarga  boradi.
4. 
Vegetativ  nervlar  miyelinli  pardalar  bilan  o'ralgan.  Shuning  uchun 
ular  ingichka  bo'ladi.  Periferik  nervlar  miyelinli  bo'lib,  ancha  yo'g'on, 
katta  diametrlidir.
Shunday  qilib,  vegetativ  nerv  sistemasiga  yagona  nerv  sistemasining 
moddalar  almashinuvi  funksiyasi  va  ichki  a’zolaming  trofik  vazifalarini 
idora  qiladigan  qismlari  kiradi.
Vegetativ  nerv  sistemasi  ularning  joylanish  o'rni  va  vazifasiga  qarab 
ikkita  (simpatik  va  parasimpatik)  qismga  ajratilgan.  Simpatik  qism 
funksiyasi jihatidan  parasimpatik  qismga  qarama-qarshi  turadi.  Jumladan, 
simpatik  nervlar  biror  ishni  tezlashtirsa,  parasimpatik  nervlar  sekinlashti- 
radi  yoki  aksincha  bo'ladi.
Endi  simpatik  va  parasimpatik  nervlarga  alohida  to'xtalamiz.
SIMPATIK  QISM
Vegetativ  nerv  sistemasining  simpatik  qismi  markazi  orqa  miyaning 
birinchi  ko'krak  segmenti  bilan  uchinchi  bel  segmenti  orasidagi  kulrang 
moddaning  yonbosh  shoxlarida joyJashgan.  Yonbosh  shoxlarida joylashgan 
hujayralardan  boshlangan  nerv  tolalari  orqa  miyaning  oldingi  nerv  ildizi 
bilan  umurtqa  teshiklaridan  o'tadi.  Bu  yerda  simpatik  nerv  tolalari  oldingi 
nerv  ildizidan  (oldingi  nerv  ildizining  orqa  nerv  ildizi  bilan  qo'shilishi 
oldida)  ajralib,  umurtqa pog'onasi  yonboshida joylashgan  simpatik  tugunlar 
zanjiriga  oq  qo'shuvchi  tolalar  nomi  bilan  qo'shiladi.
Kulrang  qo'shuvchi  tola  umurtqa  pog'onasi  yonida joylashgan  simpa­
tik  tugunlardan  boshlanib,  o'z  yaqinidagi  orqa  miya  nerviga  qo'shilib, 
ishchi  a’zolar  (tomir,  bez  va  muskullar)ga  tarqaladi.
Simpatik  poya  umurtqa  pog'onasining  ikki  yonboshida  (umurtqa 
tanalari  yonida)  joylashgan  alohida  nerv  tugunlarining  o'zaro  tolalari  bilan 
qo'shilib joylashgan  tugunlar  zanjiridan  iborat.  Simpatik  poya joylashgan 
o'rniga  qarab  bo'yin,  ko'krak,  bel  va  chanoq  qismlariga  bo'linadi.
Bo'yin  qismi  umurtqa  pog'onasining  ikki  yonboshida joylashgan  uchta 
(ustki,  o'rta  va  pastki)  tugunlardan  iborat  bo'lib,  ular  tugunlararo  tolalar 
bilan  qo'shilgan.  Bo'yin  tugunlaridan  shu  yerda joylashgan  qon  tomirlar 
devori bo'ylab tarqaluvchi, bo'yinda joylashgan  a’zolar va bezlarga,  yurakka 
boruvchi  nerv  tolalari  chiqadi.  Bu  tolalar  qon  tomiri  devorida  a ’zolarga 
borib,  nerv  chigalini  hosil  qilib  tarqaladi.
Umurtqa  pog'onasi  ko'krak  qismining  ikki  yonboshida  11— 12-juft 
tugunlar  turadi.  Bundan  tashqari,  har  bir  tugun  oq  qo'shuvchi  tolalar 
orqali  miya  kulrang  moddasi  bilan  qo'shilsa,  kulrang  qo'shuvchi  tola 
orqali  esa  har  bir  tugun  nervlar  bilan  qo'shilib,  ishchi  a’zolarga  boradi. 
Shu  bilan  birga  tugunchalardan  chiqqan  nerv  tolalari  yig'ilib,  ichki  a’zo-
www.ziyouz.com kutubxonasi

larga  boruvchi  katta  va  kichik  qorin  nervlarini  hosil 
qiladi.  Bu  nervlar 
ko'krak qafasidan diafragma orqali qorin  bo'shlig'iga o'tib, quyosh chigalini 
hosil  qilishda  qatnashadi.  Bu  nervlardan  juda  ko'p  mayda  tolalar  chiqadi. 
Ular  aorta,  traxeya,  bronx  va  o'pkalarga  borib,  nerv  chigallarini  tashkil 
qiladi.  Bu  chigallarga joylashgan  o'rniga  qarab  nom  beriladi  (aorta,  o'pka 
chigali  va  h.k.).
Yuqorida  aytganimizdek,  quyosh  chigali  ichki  a’zolarga  boruvchi  katta 
va  kichik  qorin  nervlari  (tugun  oldi  —  preganglionar  tolalar)dan  tashqari, 
o'ng  va  chap  adashgan  nervlar,  uch  shoxli  arteriya  poyasi  atrofida 
joylashgan  ikkita yarim oy  shaklli tugunlardan  tashkil  topgan.  Tugunlardan 
chiqqan  (postganglionar)  tolalar qorin  aortasidan  chiquvchi  arteriya devori 
atrofida  chigallar  hosil  qilib  (chigallar  ana  shu  arteriyalar  nomi  bilan 
ataladi),  so'ngra  a’zolarga  tarqaladi.  Har  bir  a’zoga  borib,  ularning  devori 
ichida  joylashgan  chigalni  hosil  qilib,  keyin  tarqaladi.  Ular  me’da,  jigar 
ichidagi  (a’zolar  devorining  tarkibidagi)  intramural  nerv  chigallari  deb 
ataladi  va  h.k.  Postganglionar  tolalar  qon  tomirlarni  siqib,  toraytirish, 
me’da-ichaklar  harakatini  esa  sekinlashtirish  vazifasini  o'taydi.  Shuning 
uchun  ham  bu  chigal  «qorin  miyasi»  deb  ataladi.
Bel  qismida  4— 5  ta  tugun  bo'lib,  ular  umurtqa  pog'onasining  ikki 
yonboshida  joylashib,  nerv  tolalari  bilan  o'zaro  qo'shilishdan  tashqari, 
ko'ndalang  tolalar  orqali  qarama-qarshi  tomondagi  bel  tugunlari  bilan 
ham  birlashadi.
Chanoq  qismida  bir-biriga  yaqin  joylashgan  4— 5  juft  tugundan  faqat 
bir  jufti  dum  qismiga  to'g'ri  keladi,  qolgan  4  jufti  dumg'aza  sohasida. 
Tugunlar  o'zaro  va  qarama-qarshi  joylashgan  tugunlar  bilan  qo'shilgan.
Bel  tugunlaridan  chiqqan  postganglionar  tolalar  qorin  bo'shlig'ida 
joylashgan  qon  tomir,  ichki  a’zolarni  innervatsiya  qilishda  qalnashsa, 
dumg'aza  qismidan  chiqqan  nervlar  chanoq  bo'shlig'idagi  qon  tomir  va 
a’zolarga  alohida  chigallar  hosil  qilib  tarqaladi.
PARASIMPATIK  QISM
Parasimpatik  nervlar  bosh  miyaning  o'rta  va  uzunchoq  miya  bo'lagi- 
dan  va  orqa  miyaning  dumg'aza  qismidan  chiqadi.  Parasimpatik  tugun 
oldi  (preganglionar)  nervlar  ko'zni  harakatlantiruvchi  nervlar  (III  juft), 
yuz  nervi  (VII  juft),  til-yutqin  nervlari  (IX  juft)  tarkibida  tarqaladi. 
Jumladan,  ko'zni  harakatlantiruvchi  nerv  tolalari  tarkibidagi  parasimpatik 
preganglionar  tolalar  ko'z  soqqasining  orqasida joylashgan  kiprik  tuguni- 
ga  borib  tugaydi.  Tugundan  chiqqan  postganglionar  tolalar  kiprik  mus­
kullari  va  ko'z  qorachig'ini  toraytiruvchi  muskullarga  borib,  ko'z  qora- 
chig'ini  toraytiradi  va  kiprik  muskullari  orqali  ko'zni  moslashtiradi 
(akkomodatsiya).  Yuz  nervi  tarkibida  boruvchi  preganglionar  parasimpa­
tik  tolalar  a’zolarga  yaqin  joylashgan  tugunlarga  boradi.  Ulardan  chiqqan
www.ziyouz.com kutubxonasi

postganglionar  tolalar  esa  ko'z  yoshi  beziga,  pastki  jag'  osti,  til  osti 
bezlariga  borib  tarqaladi.
Til-yutqin  nervi  tarkibidagi  preganglionar  parasimpatik  tolalar  quloq 
oldi  tugunida  tugaydi,  u  yerdan  boshlangan  postganglionar  tolalar  quloq 
oldi  beziga  tarqaladi.
Parasimpatik  nervlar  bezlarning  sekret  chiqarishini  tezlashtiradi.
Adashgan  nerv  tarkibidagi  preganglionar  parasimpatik  tolalar  juda 
ko‘p  a’zolarga  (o‘pka,  yurak,  qizilo'ngach,  me’da,  ingichka  ichaklar, 
yo‘g ‘on  ichakning  ko'p  qismi,  jigar,  buyraklar,  me’da  osti  beziga)  bora 
turib,  ulaming  yaqinidagi  tugunlarda tugaydi.  Postganglionar tolalar mazkur 
tugunlardan  boshlanib,  shu  a’zolarga  boradi.
Orqa  miyadan  chiquvchi  preganglionar  parasimpatik  tolalar  II,  III  va
IV  dumg'aza segmentlaridan  boshlanib,  ulaming oldingi  nerv  ildizlari orqali 
chanoq  bo'shlig'iga  chiqib,  nerv  chigalini  hosil  qiladi.
Postganglionar  tolalar  ana  shu  nerv  chigalidan  boshlanib,  sigmasimon 
va  to'g'ri  ichaklar,  qovuq  va  jinsiy  a’zolar  devori  ichidagi  tugunlarga 
borib  tarqaladi.
Vegetativ  nerv  sistemasi  organizmning  trofik funksiyasiga  va tomirlami 
harakatlantirishga  ta’sir  etadi.  Jumladan,  yurak  va  boshqa  a’zolardagi 
moddalar  almashinuvini  idora  etadi.  Ammo  simpatik  va  parasimpatik 
nervlar  vazifasi  jihatidan  ichki  a’zolaming  ishlariga  qarama-qarshi  ta’sir 
ko'rsatadi.  Jumladan,  simpatik tolalar ko'z qorachig'ini  kengaytiradi,  so'lak 
bezlari  faoliyatini  pasaytiradi.  Yurak  qisqarishini  (urishini)  tezlashtirib, 
qisqarish  kuchini  oshiradi,  me’da  va  ichaklar  harakatini  (peristaltikasini) 
kamaytiradi  va  me’daning  shira  chiqarish  qobiliyatini  pasaytiradi,  o'pka- 
bronxlarni  esa  kengaytiradi.
Parasimpatik  nervlar,  aksincha,  ko'z  qorachig'ini  toraytiradi,  so'lak 
bezlari  ishini  kuchaytiradi,  yurakning qisqarish kuchini pasaytiradi,  qisqarish 
sonini  kamaytiradi.  Me’da shirasining  ajralishini  tezlatadi,  me’da  va ichak - 
larning  qisqarish  (peristaltika)  faoliyatini  oshiradi  va  o'pka  bronxlarini 
toraytiradi.
Olimlarning  ma’lumotlariga  qaraganda,  ko'pgina  qon  tomirlar,  teri 
muskullari  va  ter  bezlari,  skelet  muskullari  va  buyrak  usti  bezlari  faqat 
simpatik  tolalar  bilan  ta’minlangan.
VEGETATIV  NERV  SISTEMASINING  MARKAZIY  YADROLARI
Simpatik  va  parasimpatik  nervlarning  yuqorida  ko'rsatilgan  (orqa, 
uzunchoq  va  o'rta  miya)  markaziy  yadrolardan  tashqari  gipotalamusda 
(ko'rish  tepaligi  sohasida)  joylashgan  yadrolari  ham  bo'ladi.  Jumladan, 
ko'rish tepaligi  sohasining oldingi  yadrolari  ko'proq  parasimpatik  nervlarga 
ta’sir  qilsa,  uning  orqa  tomonida  joylashgan  yadrolar  simpatik  nervlar 
bilan bog'langan.  Bulardan tashqari, gipofiz (miya osti ortig'i) ham  simpatik
www.ziyouz.com kutubxonasi

va  parasimpatik  nervlarga  o'zining  gormonlari  (qon  orqali)  bilan  ta’sir 
qiladi.  Ko'rish tepaligida esa miyacha, targ'il  tana yadrosi  va bosh  miyaning 
boshqa  po'stloq  osti  yadrolari  bilan  o'tkazuvchi  yo'llar  orqali  qo'shilgan. 
Shuning  uchun  gipotalamus  organizmdagi  turli  va  murakkab  faoliyatlarga 
(somatik  vazifalarga)  ham  o'z  ta’sirini  ko'rsatadi.  Jumladan,  miyacha 
organizmdagi  murakkab  harakatlarni,  odam  muvozanatini  avtomatik  ra­
vishda  tartibga  soladi.  Bundan  tashqari,  miyacha  gipotalamus  va  boshqa 
yadrolar  orqali  ichki  a’zolarning  funksiyalarini  ham  tartibga  solishda 
(regulatsiya  qilishda)  faol  qatnashadi.  Ammo  organizmdagi  barcha  ve­
getativ  va  somatik  vazifalar  yuqorida  aytilganidek,  faqat  po'stloq  osti 
yadrolari  orqali  bajarilmaydi.  Chunki  ular  ham  o'z  navbatida  bosh  miya 
po'stlog'iga  bevosita  itoat qiladi.  Binobarin,  bosh  miya po'stlog'i,  so'zsiz, 
organizmdagi  barcha  hayotiy  vazifalarni  idora  etadi  va  tashqi  muhit  bilan 
bog'laydi.
Nazorat  uchun  savollar
1.  Vegetativ  nerv  sistemasining  tuzilishi.
2.  Vegetativ  nerv  sistemasining  simpatik  va  parasimpatik  nerv  sistemasi  qismlariga 
bo'linishi.  Ularni  bir-biridan  farqlaydigan  fiziologik  va  anatomik  belgilar.
3.  Vegetativ  nervlarning  somatik  nervlardan  farqi.
4.  Tugun  oldi  va  tugundan  keyingi  vegetativ  tolalar.
5.  Vegetativ  nerv  tugunlarining  tuzilishi  va  ulaming  vazifalari.
6.  Simpatik  nerv  tugunlarining  tuzilishi  va  ulaming  vazifalari.
7.  Parasimpatik  nerv  sistemasi,  uning  tuzilishi,  joylashgan  o'm i  va  funksiyasi.
8.  Simpatik  nerv  sistemasi  markazining  joylashgan  o'rni.
9.  Parasimpatik  nerv  sistemasining  markaziy  qismi.
10.  Ko'zni  harakatlantiruvchi  nerv  tarkibidagi  parasimpatik  nerv  qaysi  a’zoga boradi?
11.  Yuz  nervi  tarkibidagi  parasimpatik  tolalaming  tarqalgan  joyi.
12.  Adashgan  nerv  tarkibidagi  parasimpatik  nervlarning  tarqalgan  joyi.
13.  Vegetativ  chigallarning  paydo  bo'lishi,  joylashgan  o'rni.
SEZGI  A’ZOLARI  TO‘G‘RISIDA  UMUMIY  MA’LUMOT
Odam  tashqi  ta’sirotlar  (issiq-sovuq,  tovush,  rang,  hid  va  h.k.)ni  sezgi 
a’zolari  orqali  qabul  qiladi.  Sezgi  a’zolari  I.  P.  Pavlov  iborasiga  ko'ra, 
analizatorlar  deb  ataladi.  Analizatorlarning  periferik  uchlari  (retseptorlar) 
turli  shakldagi  nerv  oxirlari  bo'lib,  ular  orqali  tashqi  muhit  ta’sirotlari 
qabul  qilinib,  analizatorlarning  markaziy  qismiga  uzatiladi.
Sezgi  a’zolar  uch  turli  bo'ladi:
1.  Tashqaridan  keladigan  ta’sirotlarni  qabul  qiluvchi  analizatorlar  (teri, 
quloq,  ko'z,  ta’m  va  hid  bilish  retseptorlari)  —  ekstraretseptorlar.
2.  Ichki  a ’zolarda,  qon  tom irlarda  joylashgan  retseptorlar  — 
intraretseptorlar.  Bular  ichki  a’zolarda  bo'ladigan  turli  ta’sirotlarni  qabul 
qiladi.  Ammo  ichki  a’zolardan  keluvchi  ta’sirotlar  ba’zida  unchalik  aniq 
bo'lmay,  hatto  bosh  miyaning  po'stloq  qismigacha  aniq  yetib  bormasligi
www.ziyouz.com kutubxonasi

ham  mumkin.  Shuning  uchun  ichki  a’zolardan  keluvchi  ta’sirotlar  yig'in­
disi  organizmga  «o'zini  qanday  his  qilish»  kabi  umumiy  ta’sir  etadi. 
Ichki  a’zolar  vegetativ  nerv  sistemasi  orqali  idora  qilinadi.
3. 
Muskullardan,  bo'g'im lardan,  suyaklardan  ta’sirotlarni  ularda 
joylashgan  retseptorlar -  proprioretseptorlar  qabul  qiladi.  Bular  I.  P. 
Pavlovning  iborasiga  ko'ra,  harakat  analizatorlarining  periferik  uchlari 
hisoblanadi.  Muskullarda,  bo'g'imlarda joylashgan  proprioretseptorlar  ana 
shu  muskullar qisqarganda,  bo'g'imlar harakat qilganda ta’sirlanib,  ularning 
holati  haqida  markaziy  nerv  sistemasiga  xabar  berib  turadi.
TERI  ANALIZATORI
Teri  odam  haroratini,  atmosfera  bosimini,  og'riqni,  biror  narsa  tegib 
turganini  sezibgina  qolmasdan,  organizmni  tashqi  ta’sirotlardan  ham  saqlab 
turadi.  Odamda  teri  sathi  o'rtacha  1,5—2,0  kv  m  ga  teng.
Odam  terisi  ikki  qavatdan  tuzilgan  (201-rasm).
1 . T e r i   u s t k i   q a v a t i   ko'p  qavatli  epileptiydan  tuzilgan  bo'lib, 
uning  tashqariga  qaragan  qismi  shoxsimon  qavatga  aylanib,  asta-sekin 
ko'chib  yangilanib  turadi.
2.  C h u q u r   q a v a t   (asl  xususiy  teri)  —  elastik  va  silliq  muskul 
tolalari  aralashgan  biriktiruvchi  to'qimadan  tuzilgan.  Shuning  uchun  odam
201-rasm.  Terining  gistologik  tuzilishi.
/,  2  -  teri  ustki  qavati; 
3
 -  asli  teri  qavati; 
4
 -  so'rg'ichsimon  qavat;  5 -   teri  osti 
qavati; 
6 -
 teri  bezi;  7  -   soch  so'rg'ichi: 
H -
 soch  piyozchasi; 
9 -
 soch  ildizi; 
10- 
soch  qopchasi; 
II
  -  teri  bezi  naychasi; 
12
 - y o g '   bezi; 
13 -
  teri  bezi  naychasining
teshigi; 
14
 -   soch.
www.ziyouz.com kutubxonasi

terisi  (ayniqsa,  yoshlarda)  elastiklik  xususiyatiga  ega.  Asl  teri  qavatining 
yuza  tomonidan  epidermis  ichiga  qon  va  limfa  kapillarlari  hamda  nerv 
oxirlari  (retseptor)ga  boy  so'rg'ichlar  kirib  turadi.  Teri  ostida  yog'  qavati 
bo'lib,  tanani  sovuqdan  saqlaydi  va  zaxira  oziq  hisoblanadi.  Teri  osti 
yog'  qavati  gavdaning  hamma  joyida  ham  bir  xil  bo'lmaydi.  Terining 
chuqur  qavatida  teriga  rang  berib  turuvchi  melanin  pigmenti  mavjud. 
Pigment  oz-ko'pligiga  qarab  teri  turli  rangda  bo'ladi.
Terining  ba’zi  qismlari  soch  (tuk)  bilan  qoplangan.  Sochlarning 
teri  osti  qavati  ildizi  yoki  piyozi  deb  ataladi.  Ular  xaltachasimon  tuzilgan 
bo'lib,  ichiga  moy  bezlarining  chiqarish  yo'llari  ochiladi.  Xaltachasiga 
tegib  turgan  silliq  muskullar  qisqarganda  teri  g'adir-budur  (burishgan) 
bo'lib,  g'oz  terisiga  o'xshab  qoladi.  Sochning  rangi  soch  xaltachasidagi 
pigment  va  havo  miqdoriga  bog'liq.  Havo  va  pigment  kamaygach,  soch 
asta-sekin  oqara boshlaydi.  Terida  sochdan tashqari,  timoqlar ham  bo'ladi.
Odam  terisi  bag'rida  uch  xil  (yog‘,  sut  va  ter)  bez  mavjud.
Y o g '   b e z l a r i   oyoq  va qo'l  panjalarining kaftlaridan  tashqari  ham­
ma  yerda  bor.  Ular  alveolar  shaklda  bo'lib,  soch  xaltachalariga  ochiladi 
va  sochlar  bilan  tashqariga  chiqib  terini  yog'laydi.  Shu  bilan  terini  qurib 
qolishidan,  yorilishidan  saqlaydi.  Yog'  bezlari  terining  soch  o'smaydigan 
joyida  alohida  yo'llar  orqali  teri  yuzasiga  ochiladi.
T e r   b e z l a r i   naysimon  shaklda  bo'lib,  asl  teri  qavatida  joylash­
gan.  Ter  bezlari  ter  ishlab  chiqaradi.  Odam  organizmida  ter  bezlarining 
ahamiyati  katta;  ular  tarkibida  har  xil  zararli  chiqindi  moddalar,  tuzlar 
chiqib  ketadi,  terlash  organizm  haroratini  pasaytiradi.  Ter  bezlarining 
normal  ishlashi  buyraklar  faoliyatiga  yordam  beradi.
Terida  sezuvchi  nerv  oxirlari  yaxshi  rivojlangan.  Ularda  sovuqni  se­
zuvchi  retseptorlar  yuzaroq,  issiqni  sezuvchi  retseptorlar  chuqurroq 
joylashadi.  Teri  hamma  yerda  ham  bir  xil  qalinlikda  emas,  eng  qalin joyi 
2,5— 3  mm,  eng  yupqa  yeri  0,3—0,5  mm.