I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014) II bitik
Yüklə 11,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Metodologiya 18 r əcəsi, bilik s əviyəsi, eridusiyası, m əqsədi, m əsələni hansı tutumda qoyma bacarığı və müxtəlif metodlarla tanışlığı böyük rol oynasa da, mövzunun xarakteri mü əyyən metodların istifadəsini zəruri edir. Bizim mövzu kon- kret bir xalqın tarixilə bağlı olduğundan etnos problemini müxtəlif yönlər- d ən öyrənən etnoqrafiya , tarix , arxeologiya , kulturologiya , antropologiya , genetika , s ənətşünaslıq , filologiya , psixologiya , sosiologiya , demoqrafiya , ekonomika elml ərinin müəyyən bölmələri v ə etnolinqvistika, etnobiologiya, etnoantropologiya, etnogenetika, etnocoğrafiya, etnopsixologiya kimi yeni elml ərarası sahələr və artıq sınaqdan çıxıb formalışmış etnologiya, etnogenez elml ərinin verdiyi bilgiləri nəzərə alaraq, Azər tarixinə müxtəlif elml ərdə istifad ə olunan diaxronik, retrospektiv , deduktiv , tipoloji, tarixi- müqayis əli, qlottogenez, areal metodlarından istifadə etməklə bütövlükdə mövzunun öyr ənilməsinə kompleks metodologiya tətbiq etmək lazım gəlir. Etnos problemi çoxşaxəli olduğu qədər d ə çox mür əkkəb atributlarla gerç əkləşən bir anlamdır. Bu s əbəbdən, etnos termini yarandığı antik dövr- d ən bugünəcən çox müxtəlif mənada işlənmişdir. 25 M əşhur etnoqraf S. M. Şirokoqorov ( 1887-1939 ) etnos terminini eyni dild ə danışan, eyni kökdən yarandığına inanan, yiy ələndikləri adət-vərdiş kompleksini yaşam tərzində saxlayan g ələnəksəl təlim-tərbiyə ilə başqa toplumdan fərqlənən insan toplusu - xalq anlamında işlətmişdir. 26 Onun etnosla bağlı irəli sürdüyü fikirl ərə bu problemlə məşğul olan alimlər tərəfindən yüksək dəyər veril- mişdir. 27 Əgər Avropa alimləri etnos terminini əvvəllər daha çox «etnik qrup» anlamında azsaylı topluma şamil edirdil ərsə, artıq get-gedə bu termi- nin rus elmind əki kimi «xalq» anlamında işləndiyini görmək olur. Biz d ə etnos, xalq, budun terminl ərini sinonim sözlər kimi işlədirik. Lakin etnos termini h əm də tarixi kateqoriya mahiyətli prototürk, protoazər kimi təyin- l ərlə işlənəndə qədimə doğru getdikcə budundan kiçilən boy, uruq, soy q urumlarını da əhatə edir. H ər bir adamın avtobioqrafiyası (kimliyi) onun doğum yeri, doğum ili v ə ailəsinin kimliyindən başladığı kimi, hər hansı bir xalqın etnogenezi d ə onun haçan, harada, hansı etnik soydan yarandığını göstərən bəlgələrlə yazılmalıdır. Kimlik məsələsinin orta yaşdan sonrakı dövrləri yazılanda gerç əklik itir. Azər xalqının da kimliyi ilkin mərhələlər üzrə deyil, yalnız orta çağdan sonra, özü də faktsız-sübutsuz, birdən-birə «türkləşmiş xalq» 25 Бромлей, 1983, 7-19; Этнос, 1982; Арутюнов, 1989. 26 Широкогоров, 1923, 122. 27 Mühlmann, 1964, 58. 19 damğası ilə yazılmışdır. Etnogenez kimi mürəkkəb və ciddi bir sahə bu metodla yazıla bilməz, bir adamın qafasına sığmayacaq qədər tutumu bö- yük olan Az ər tarixi-azər xalqının kimliyi yazılanda üç min il əvvəl türk etnosunun bağrından qopmuş subar , k əngər, saqa, qam ər, azər (xəzər), gög ər, alban kimi onlarla ayrı-ayrı oğuz-qıpçaq boylarının qovuşması ilə ərsəyə g əlmiş bir xalqın etnogenezi xronoloji ardıcıllıqla prototürk çağın- dan üzüb əri qələmə alınmalıdır. Az ər tarixinə «türklərin gəlmə olması», «türkləşmə» konsepsiyaları il ə yanaşanların yazılarındakı ziddiyət v ə məntiqsizlik aydındır, ancaq az ər türkl ərini yerli xalq sayanlardan bir qisminin də «Altay dil ailəsi» görüşün- d ən əl çəkməməsini anlamaq olmur. Buradakı məntiqsizlik daha qabarıqdır, çünki bir əldə iki qarpız tumaqla, protodilin bir-birindən uzaq regionlarda yarandığını iddia etmək ciddi elmd ən uzaqdır. 28 B əzi filoloqlar bir tərəfdən monqolları, dig ər tərəfdən də sumerləri türklərlə qohum sayır. Adi dilçilik elmin ə bələd olan şəxs belə məntiqsiz yanaşma üsuluna yol verə bilməz, çünki tipoloji yaxınlığı genetik bağla qarışıq salmaq qlottogenez elmini inkar etm əkdir. Bunun nəticəsidir ki, hələ də qədim asur dilində yazılmış m ətnləri, q ədim fars dilində yazılmış Avestanı azər-türk dilind ə «oxuyanlar» tapılır. Sumer, asur, monqol dill ərində türk, Avestada az ər sözl ərinin olması t əbiidir , çünki bu dill ərin hamısından daha qədim və daha zəngin olan türk dilind ən alınma sözlər bütöv Avrasiya xalqlarının dilində vardır. Lakin bu əsas vermir ki, dilçilik elminin ən adi qanunlarını tapdayıb türk dil ail ə- sin ə daxil olmayan dilləri türk dili sayaq. Az ərbaycanın arxeoloji kulturu Avropa, Misir, Sumer, Monqolustan kulturundan q ədim olduğu kimi, türk dilinin tarixi də sumer, asur, monqol dill ərindən qədimdir. Başqa dil ailələrindən fərqli olaraq, türk dil ailə- sind ə protodil çağı inkişaf və təkmilləşmə dövrünü tam başa vurandan, dilin quruluşunda yaranan mükəmməl mexanizm tam sistemə oturandan 28 H ər bir protodili formalaşdıran etnos bunu eyni regionda gerçəkləşdirə bilir. Necə ki, protohindavropa etnosu Avropanın mərkəzində, protofinuqor etnosu Uralda, proto- sami etnosu Ərəbistan yaylasında, protomonqol etnosu Mərkəzi Asiyada öz protodil- l ərini yaradıb, eləcə də, prototürk dili Ön Asiyada ərsəyə gəlib. Bir adam eyni və ya müxt əlif anda iki ayrı yerdə doğula bilmədiyi kimi, bir etnosun da özü və yaratdığı pro- todil Monqolustan v ə Azərbaycan kimi bir-birindən uzaq iki müxtəlif regionda yarana bilm əz, lakin doğulan uşaq böyüyüb Ata ocağından başqa yerə köçə bildiyi kimi, bir etnos da etnos kimi formalaşandan sonra Ata yurdundan uzaqlaşa bilər. Əlbəttə, burada etnosaq ədər dövrdəki insanabənzər məxluqdan yox, etnosun yaranma dövründən söhbət gedir. 20 sonra ilk böyük miqrasiyalarla ayrı-ayrı bölgələrə dağılmışdır. Qlottoge- nez metodikası il ə əldə olunan bilgi geologiya elmi il ə də təsdiqini tapır. Sumer ərazisində əvvəllər insan yaşamadığı kimi, Latviyada da ilk insan izinin tarixi 10 min ild ən o yana keçmir. 29 Az ərbaycan arxeoloji kulturu çiç əklənəndə Avropa hələ buzlaşma dövrünü yaşayırdı. Dil ail ələri yetkin çağına çatmamış parçalananda ayrılmış dillərdə ortaq sözl ərin sayı az olur. Bunu müxtəlif dil ailələrinə aid tədqiqatlar ay dın göstərir. Son t ədqiqatını prototürk dilinə həsr edən amerikalı alim D. Gyula ural v ə hindavropa dillərinin yazıöncəsi dövrünü tədqiq edib, bu dil ail ələrinin qədim çağlarına aid ayrı-ayrı kitablar yazmışdır. 30 Onun «Prototürk dili» adlı kitabında göstərilir ki, 5-6 minil əvvəl protohindavro- pa dilind əki 2400, protofinuqor dilindəki 1200 və protoural dilindəki 500 söz ə qarşı prototürk dilində 3400 söz durur və bu sözlər sırasında arpa, üz ərlik, buğday (buğda), qaz, at, öküz, ordu, süngük, ok, temir (d əmir), bakır kimi bitki, heyvan, savaş və metal bildirən onlarla söz- termin türk etnosunun q ədim tarixinin qaranlıq səhifələrinə işıq salır. 31 Başqa dill ərlə türk dilini müqayisə edərkən tipoloji metodun ortaya çıxardığı fərqlər, tarixi-müqayisəli metodun verdiyi nəticələr göstərir ki, 5- 6 əsrdə tanınmaz dərəcədə dəyişən flektiv quruluşlu hindavropa dillərindən f ərqli olaraq, türk dili iltisaqi quruluşundakı daxili mükəmməl mexaniz- mi, sinharmonizmi il ə minillər boyu özəlliyini saxlaya bilib. S.Malovun dediyi kimi, son 25 əsrdə türk dillərində bəlli tərkib və konstruksiyalar d əyişməmişdir. 32 Tarixi-müqayis əli metod mifoloji, etnoqrafik, kultur gələnəklərini t ədqiq etmək üçün də olduqca gərəklidir. Ümumiyətlə, XXI əsrdə oturub İslamaqədərki tarixi araşdırmaq üçün retrologiya elmində istifadə olunan metodlardan yararlanmaq lazım gəlir. Tarixin hər hansı bir zaman kəsiyini sinxron planda araşdırıb, faktları deduktiv metodla sistem halına gətirmək v ə bu sistemi müxtəlif zaman kəsikləri zəncirində davam etdirmək artıq diaxronik metodun öhd əsinə düşür. Əgər sinxron qatlar arasında qaynaq- b əlgə yoxdursa, onda tarixi baxımdan bir-birindən aralı düşən bəlgələri 29 История Латвийской ССР, 5. 30 TD , №594, 619-620. 31 Décsy, 1998. 32 Малов, 1952, 135-136. 21 müqayis ə etmək olar. 33 Sad əcə, bu üsulda anaxronizmə aparan təsadüfi elementl əri istisna edib, xronoloji ardıcıllığın bərpasına yardım edə bilən b əlgələr sistemini ortaya çıxarmaq lazımdır. Ölk ə tarixindən fərqli olaraq, etnos tarixində bir neçə xronoloji zaman ölçüsü olur. Burada il, əsr, era təqvim tarixi ilə yanaşı nağıl, qan v ə nəsil yaddaşı kimi milli etnik xalq yaddaşının təxmini xronologiya ill əri də vardır. Belə ki, ata-oğul əvəzlənməsi soy ilə, baba-nəvə əvəz- l ənməsi nağıl ötürmə ilə, «yeddi arxa» deyiminə köklənən qan yaddaşı ölçüsü d ə yeddi soy əvəzlənməsi ilə hesablanır və bir əsr (yüzil) 3 nəsil- soya, 2 nağıl ötürmə ilinə bərabər tutulur, qan yaddaşı üçün isə 210 il normal sayılır. Beləcə, yüz soy yaddaşına 5 minillik bir dövr sığır. Bəzən mifik sayılan belə zaman ölçüsünə xalq yaddaşı baxımından yanaşanda mü əyyən tarixi gerçəklik görünür. 34 Ay v ə Günəş təqvim illərilə yanaşı, bir çox qədim xalqlarda olduğu kimi, türk etnosu da əkin-biçin və maldarlıqla bağlı ilin fəsillərini bildirən yaz-yay-küz- qış bölgülərini ayırmışdır. Eyni zamanda, oniki aylı təqvim ill əri oniki dövrəli heyvan ( añ ) adları ilə bildirilmişdir.A ñ t əqvimi mon- qollara da XIII əsrdə uyğurlardan keçmişdir. 35 Q ədim Azərbaycanda baş ver ən olayların rəsmi təqvim tarixi astronomiya elminin müəyyən etdiyi m.ö.763-d ə 15 iyun güntutulmasına əsasən dəqiq verilir. Lakin həmin ta- rixd ən q ədimə getdikc ə XV əsrə q ədər ± 10 il f ərq yaranır. Ondan qədimə is ə 64 il fərqilə «orta» və «qısa» xronologiya nəzərə alınır. Tarix elmində daha çox burada istifad ə etdiyimiz orta xronologiya işlənir və bunun üçün çıxış nöqtəsi kimi Hammurapinin hakimiyət illəri (m.ö. 1792-1750) əsas götürülür. 36 Türk dill ərində gün, ay, fəsil adlarının, vaxt-zaman ölçülərini bildi- r ən terminologiyanın etnoqrafik baxımdan öyrənilməsi üçün astroloji dünyagö rüşü araşdırmaq böyük əhəmiyət daşıyır. Məsələn, «Saman yolu» 33 O.N.Trubaçev haqlı olaraq, orta-keçid mərhələyə aid yazılı abidə olmayanda qədim v ə sonrakı bəlgələr arasında müqayisə aparmağı mümkün sayır (Трубачев, 1981,7). 34 M əsələn, Herodot və Siciliyalı Diodora görə, saqa (skit) rəvayətində soybaşı Tarqitay Yunan- İran savaşından (m.ö.512) min il əvvəl Araz yaxasında doğulmuşdur. Deməli, 35 soy yaddaşında qalan m.ö.1500-lərdə yaşamış Tarqitay soyu artıq min il sonra Azaq də- nizi yaxalarında idi və bu tarix orta tunc dövrünün sonlarında arxeoloji qaynaqlara görə Az ərbaycandan quzey və doğu yönlərə başlayan böyük köçlərin tarixi ilə uyğun gəlir. 35 Kotwicz, 1928, 128. 36 ИДМ, I т. 1982, 23-24; Заблоцка, 94-96. 22 ifad əsinin yayılma arealını və hansı dillərdə işlənməsini araşdırmaq bu ifad əni hərfi tərcümə - kalka yolu ilə işlədən başqa dilli boyların türk kultur çevr əsinə daxil olduğunu müəyyən etməyə imkan yaradır. Ümumiy ətlə, ovçu, heyvandar, əkinçi, dəmirçi, dulusçu, xalçaçı və sair peşə-sənət sah ələri, el əcə də, qohumluq terminl əri üzr ə etnoqrafik sözlüyün öyr ənilməsi azər tarixi üçün milli qaynaqlar sisteminin qurul- ma sına yardım edir. T əkcə atçılıq və at kultu ilə bağlı qaynaqlar türk et- nosunun əsl tarixinə aydınlıq gətirən bəlgələrlə doludur. Bu sahələrin araşdırılmasında özünü göstərən pərakəndəlik, ayrı-ayrı sahələr üzrə alı- nan n əticələr arasında dialektik bağın öyr ənilməməsi səbəbindən, bugün arxeoloq yerin d ərin qatlarından tapıb çıxardığı çox qiymətli informasiya tutumlu əşyanın formasını , ilini , hazırlanma yerini v ə texnologiyasını elmi metodlarla d əqiq müəyyən edir, lakin əlində tutduğu bu əşyanın hansı etnik boya m ənsub oldu ğunu, onu yaradanın kimliyini deyə bilmir, çünki Az ərbaycan arxeoloji kulturunun etnik əsaslarını aça bilən etnoloji metod h ələ formalaşmayıb. Tarixi qaynaqlar üz ərində aparılan araşdırmada lokal fərqləri üzə çıxaran sinxroniya və bütöv təkamül mərhələlərini əhatə edən diaxroniya metodları ilə əldə olunan arxeoloji, filoloji və etnoqrafik bilgilərin verdiyi informasiya bir-birini tamamlayırsa, bunların əsasında irəli sürülən kon- sep siyanın elmi tutumu artır. Bu baxımdan, türk etnosunun Ön Asiyada ya ranması və buradan başqa bölgələrə miqrasiya etməsi konsepsiyasını ortaya qoyan Urmu t eoriyasının bəlgələri sırasında müxtəlif elmlərin ver- diyi informasiyalar durur. Arxeoloqların Azərbaycanda müəyyən etdikləri inqumasiya, bükülü v ə qırmızı oxralı ölü bastırma gələnəyi, kurqan kul- turu; qramatologiya elminin mü əyyən etdiyi piktoqram-damğa-yazı təka- mülünd ə üçüncü mərhələni mixi əlifba deyil, runik əlifba, onun xalı- xalça s ənətində əks olunması; tarixi onomastika elminin göstərdiyi pa- ralel toponim v ə etnonimlərdən qədiminin Ön Asiyada, sonrakı tarixə aid olanın isə kənarda ortaya çıxması; analoji halın mifoloji süjet və ob- razlarda, etnolinqvistik b əlgələrdə , etnoqrafik g ələnəklərdə təkrar olunma tezliyi tutarlı faktoloji qaynaqlardır. Bel ə faktların yazılı qaynaqlarda üzə çıxarılması isə mətnşünaslıq elminin metodlarına söykənir. Təəssüf ki, hələlik Azərbaycanda tekstolo- giya elminin az ər etnosu ilə bağlı uğurlarından danışmaq olmur. Az-çox ərəb-fars dilli mətnlər azər dilinə tərcümə edilmişdir , g ərəkli sumer , elam , akad-asur, y əhudi, suriya , yunan- latın, çin, hay, gürcü dilli qaynaqlara is ə 23 toxunulmamışdır. Halbuki milli qaynaqlarla yanaşı , yabançı qaynaqlarda da az ər tarixi haqqında qiymətli bəlgələrin yeni Urmu teoriyası işığında tekstoloji t əhlili çox gərəkli elmi sonuclar verir. Öz əl diqqət tələb edən tekstoloji təhlil üsullarından biri də mətnin ayrı-ayrı nüsxələri üzərində qarşılaşdırma və müqayisə yolu ilə dəqiqləş- m ə aparılmasıdır, əgər belə nüsxələr varsa. Bəzən nüsxələrin birində bu- raxılan bircə söz həmin qaynaqdakı böyük bir informasiyanın gerçək tutumunu heç ə endirir. Azərbaycan mətnşünaslığında bunun örnəkləri çoxdur v ə ən acınacaqlı budur ki, belə hallar məhz azər xalqının tarixinə işıq tuta bilən söz və cümlələrdə özünü göstərir. Belə ki, Şirvan-Dərbənd tarixin ə aid mətndəki kafir xəzərlər ifad əsini «nevernıx qruzin» şəklində t ərcümə etməklə xəzərlərin, 37 əl-Məsudinin əsərində «ayrı-ayrı türklər» 38 ifad əsini buraxmaqla türk boylarının izi yaşadığı bölgələrdə, iştirak etdiyi olaylarda itirilmişdir. «Alban tarixi» azər dilinə çevrilərkən «hay çarı Pa- ruyr Skayordi» ifad əsi erməni çarı Paruyr şəklində tərcümə edilmiş, Parur b əyin hay dilində etnik soyunu bildirən skayordi (saqaoğlu) sözü verilmə- miş, 39 Yaqut əl-Həməvinin əsərinin tərcüməsində Azərbaycan adının kö- künd ə azər etnoniminin durması, dialekt variantında bunun ilk səsinin h əmzəli (xəzər) deyilməsi kimi çox gərəkli izahlar verilən böyük bir ab- zas buraxılmışdır. 40 Tekstoloji t əhlildə üzə çıxan yüzl ərlə belə faktlardan 37 V. F. Minorski m ətndəki ﺓﺮﻐﮑﻟﺍ ﺔﻳﺭﺰ ﳊ ˙ ﺍ (B nüsxəsi) ifadəsinin bir nüsxədə X.r.riya, di- g ərində Xūziya kimi yazıldığını qeyd etsə də, belə qəribə bir mövqe tutur: «Я думаю, * Джурзийа более вероятно, чем *Хазарийа, если только не имееся в виду какая- нибудь местная колония хазар (Кабала?)» (Минорский,1963, 58). 38 əl-Məsudinin əsəri Paris nüsxəsindən (1863) deyil, Qahirə nüsxəsindən (1885) tərcü- m ə edildiyindən mətndə alanlar boyundan sonra gələn «ayrı-ayrı türklər» ifadəsi bura- xılıb (Вялиханлы, 1974, 51). 39 «Alban tarixi» abid əsinin ayrı-ayrı əlyazmalarında (I kitab, III bölmə) hay-qrabar di- lind ə Paroyr, Patur, Patuur şəklində yazılan bu ad «hayoğlu deyil» (hayca çik ordi hay- kay) v ə «saqaoğlu» (hayca skayordi) epitetləri ilə verildiyi və hay olmayan bu türk- ərsaq (saqa) soylu Barur və ya Batur hayca nəşr olunan qaynaqda «Paruyr ordi Ska- yorduy, takavor hayots» ( Kalankatlı, 1983,7), rusca tərcümədə «tsar armyanskiy Paruyr, sın Skayordi» (Каланкатуаци, 1984, 24) şəklində yazıldığı halda azər dilinə tərcümədə «erm əni çarı Paruyr» kimi verilmişdir (Алб.Т, 1993,16). 40 Йакут ал-Хамави, 1983, 7; Z.Bünyadov-P.K.Juzenin t ərcüməsində buraxılan həmin abzası ərəbşünas Nərgiz Əli- yeva tam t ərcümə etmişdir. Bərpa olunan abzasda Azərbaycan adının azər etnonimindən (Az ər-bi-qan) yarandığını, azəri formasının isə isim deyil, nisbə (sifət) olduğunu deyən ərəb dilçilərinin fikri verilmişdir. Buradan həm də aydın olur ki, Azərbayzan adının Atropaten sözü il ə heç bir əlaqəsi yoxdur (Əliyeva, 1999, 123-124). 24 bir-ikisin ə baxmaq kifayətdir ki , t ərcümə olunan qaynaqlarda bilərəkdən v ə ya bilmədən (?!) azər xalqının etnik soykökünü təşkil edən məhz türk boyları adının aradan çıxarıldığını görmək olsun. Bel ə nöqsanlardan biri d ə etnonim terminologiyasına aiddir. Avropa elmind ə XIX yüzildən intensivləşən bu üsula görə, yazılı qaynaq harada tapılıbsa, onun dili həmin bölgənin adı ilə verilir və bu ad elmi əsərlərdə bir-birin ə ötürmə ilə yayılıb dərin kök salır. Məsələn, Sakastan (Sistan), Xotan, Toxarıstan bölgələrində koloniya halında yaşamış bir irandilli tayfa- nın danışdığı dialektdə yazı tapılanda yanlış olaraq onlara xotan-sak dili, sak dili v ə toxar dili adları verilmiş və bununla həmin bölgələrin əsas xalqı, bölgəyə adı verilən və q ədim qaynaqlarda adı keçən əsl türk boyları saqa, kotan v ə tokarların tarixinə qara pərdə çəkilmişdir. Belə qüsurlu üsul tarixi gerç əkliyi itirməklə yanaşı, elmdə «dərəbəylik» mühitinə böyük yol açır. Onlarla bel ə yanlış adların tör ətdiyi f əsadlara dünya aliml əri top laşan qurultaylarda d əfələrlə tanıq olmuşam: deyəndə ki , bunlar türk boy larının adıdır, deyirl ər yox, Avropa alimlərinin kitablarında bunlar irandilli xalq dır, bu (!) dild ə yazıları da var. Yanlış advermə metodu bəzən elmdə elə dola- şıqlıq yaradır ki, onu düzəltmək istəyəndə daha böyük xətaya yol verilir, nec ə ki, hat-het adlarına protohet terminilə düzəliş verib, bunu hat = protohet şəklində islah edəndə qaş qayırmaq əvəzinə vurub gözü də çıxarmışlar. 41 XX əsrdə humanitar elml ərin daxili bölmələr üzrə diferensiallaşma d əbi klassik şərqşünas, tarixçi, filoloq, türkoloq alimlərin sayını get-gedə azaltdı. Elmlərin ayrılması bir tərəfdən öz daxili bölmələrinin dərindən t ədqiqi sayəsində dilçilik, tarix, mifologiya, ədəbiyat, türkologiya elmləri- nin uğurlu inkişafı ilə, digər tərəfdən yarımbölmə üzrə ixtisaslaşan alimin « cırlaşması» ilə nəticələndi. Ona görə də, indi bir neçə humanitar elmin işığında aparılan tədqiqat əsərləri yox dərəcəsindədir. Güman edirəm ki, Urmu teoriyası baxımından burada istifadə etdiyimiz kompleks metodika 41 Дьяконов, 1967, 166-167; Герни, 1987; Маккуин, 1983, 18-21; Kınal, 1987, 82-83. Anadoluya g əlib yerli hatların yaratdığı kultura, Hat ölkəsinə, Hattusas paytaxt şəhəri- n ə sahib çıxan hindavropa dilli nesit (nesili) boyları burada yerli hattili dilindən fərqli bir dild ə danışıb-yazmalarına baxmayaraq, onların het (yunanca Χεταίοι, rusca xeteyane, almanca Hethiter, ingilisc ə Hittites, türkcə Hitit) adlandırılması elmdə böyük dolaşıqlıq yaratmışdır. Sonralar əsl hatları hetlərdən (nesitlərdən) fərqləndirmək üçün elmi ədəbi- yatda hatlara protohet (?) deyilmişdir ki, bu da ikinci bir dolaşıqlıq yaradır. Yeri g əldikcə, subar, kuman, qut, turuk, azər, ərmən, saqa, qamər, gögər və başqa türk etnoniml ərinin başına gətirilən oyunlardan da söhbət açacağıq, burada yalnız etnonimika elminin adi prinsipl ərini pozan metodun gerçək elmə vurduğu ziyana ötəri toxunduq. 25 |