Biznes boshqaruv asoslari

Kapital qoʻyilma obʻektlaridan foydalanuvchilar - Bular yuridik va jismoniy shaxslar, 
hamda davlat organlari, mahalliy hoqimiyat, xorijiy davlatlar, halqaro tashkilotlar boʻlib, ushbu 

---

obʻektlar ular uchun yaratiladi.Investorlar kapital qoʻyilma obʻektlaridan foydalanuvchilar rolida 
namoyon boʻlishi mumkin. Investitsiya faoliyati subʻekti uning ikki va undan ortiq funktsiyalarini 
kushib olib borish imkoniyatini beradi. Investitsiya faoliyati subʻektlari davlat organlari 
tomonidan qoʻyilgan talablarni bajarishi, hamda maqsadli ravishda kapital qoʻyilmalardan 
foydalanishi zarur.Investitsiya faoliyati investor tomonidan tanlangan sohalar, hamda 
investitsiyalar sarflanishi lozim boʻlgan maqsadlar bilan, yaʻni investitsiya obʻektlari bilan 
bogʻliqdir. Investitsiyalarni yunaltirish sohalari, ishlab chiqarishda ishtiroki va sarflanish ishlariga 
binoan investitsiya faoliyatining quyidagi obʻektlarini farqlash mumkin: 
- 
halq 
xoʻjaligining 
barcha 
tarmoqlaridagi 
yangidan 
yaratilgan 
va 
modernizatsiyalashtirilgan (yangilangan) asosiy fondlar va aylanma mablagʻlari; 
- 
fan-texnika mahsulotlari, izlanishlar, taʻlimot, kadrlarni tayyorlash va qayta 
tayyorlash; 
- 
intellektual gʻoyaviy boyliklar, mualliflik, ixtiro, kashfiyot huquqlari, tajriba; 
- 
qimmat baholi qogʻozlar, maqsadli pul jamgʻarmalari; 
- 
boshqa mulkchilik obʻektlari; 
- 
mulkiy huquqlar. 
Qonun va qonuniyatlarda taʻqiqlangan ekologik va boshqa meʻyorlarga, sanitariya-gigiena 
talablariga javob bermaydigan, yaratilishi va ishlatilishi mumkin boʻlmagan vositalar uchun 
invetitsiyalarni yunaltirish man etiladi va bu ishlar investitsiyalarni sarflash obʻekti boʻla olmaydi. 
Fuqarolar, huquqiy shaxslar va davlatni qonuniy manfaatlariga putur yetkazadigan ishlar uchun 
ham investitsiyalar sarflash man etiladi. Investitsiyalarni jalb etish va sarflash sohalariga asoslanib 
investitsiya faoliyati obʻektlarini turkumini tuzish mumkin.Investitsiya faoliyati obʻektlari turkumi 
investitsiyalarni sarflanish sohalariga binoan quyidagi 1-chi chizmada koʻrsatilgan.
1-chizma 
Investitsiya faoliyati obʻektlarini turkumlash 
Moliyaviy investitsiyalar 
obʻektlari 
Real investitsiyalar obʻektlari 
Davlat va boshqa mulk egalari 
tomonidan chiqariladigan aktsiyalar, 
obligatsiyalar 
va 
qimmat 
baholi 
qogʻozlar 
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida 
yangidan yaratiladigan va modernizatsiya- 
lashtiriladigan asosiy fondlar va aylanma 
vositalari 
Davlat va boshqa aktsioner-
banklariga 
qoʻyiladigan 
maqsadli 
jamgʻarmalar 
Fan-texnika mahsulotlari, kashfiyot, 
ixtirolar, izlanishlar, taʻminot, kadrlarni 
tayyorlash va qayta tayyorlash 
Bank depozitlari, 
tezavratsiyalash - tirish obʻektlari va 
boshqa mulkchilik obʻektlari 
Gʻoyalar, 
intellektual 
boyliklar, 
kashfiyot, ixtiro, mualliflik huquqlari (nou-xau), 
tajriba oʻrganish va almashish 
Turli shakldagi mulkchilikka ega 
boʻlish huquqlari 
Er, tabiiy resurslar va boshqa mulkchilik 
obʻektlariga ega boʻlish va foydalanish 
huquqlari 
Investitsiya faoliyatida sohalardan birini yoki bir nechtasini tanlab olish huquqiga 
investorlarning oʻzlari ega boʻladilar. Ularni hech kim soha yoki investitsiya obʻektlarni tanlashga 
majbur eta olmaydi. U yoki bu sohani tanlashda va investitsiyalarni maʻlum bir sohaga 
sarflashdagi qarorlarni investorlarning oʻzlari qabul qiladilar. Investitsiya faoliyati subʻektlari 
boʻlib bir investor, bir nechta tadbirkorlik va boshqa faoliyat bilan shugʻullanuvchi ishtirokchi 
investorlar boʻlishi mumkin. Investitsiya faoliyatidagi subʻektlar investorlar boʻlib, mahalliy va 

---

chet ellik fuqarolar, huquqiy shaxslar yoki davlat hisoblanadi. Investitsiyalarni amalga oshirishni 
esa, qabul qilingan buyurtmalarni bajaruvchisi sifatida, investorni topshirigi asosida investitsiya 
faoliyatini ishtirokchilari taʻminlaydilar. Investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun ular 
fuqarolarni va huquqiy shaxslarni oʻz xoxishlari bilan shartnomalar asosida jalb qiladilar. 
Qonunlarga tayangan holda shartnomalar asosida investitsiyalarga ega boʻlish, ulardan 
foydalanish va ushbu faoliyat natijalari boʻyicha qarorlar qabul qilishni investorlar, Boshqa fuqaro 
va huquqiy shaxslar zimmasiga topshirish toʻgʻrisida qarorlar qabul qilishlari ham mumkin. 
Bunday xollarda majburiyat garovi sifatida (investorni majburiyatini taʻminlash) investorni mulki 
qabul qilinadi. Garovga faqat qarzga oluvchining shaxsiy mulki yoki toʻla xoʻjalik olib borish 
huquqiga ega boʻlgan mulk qoʻyiladi. Investorlar investitsiya natijalariga, investitsiya obʻektlariga 
ega boʻlish, foydalanish, farmoyish chiqarish va reinvestorlash huquqlariga egadir. Investitsiya 
faoliyatidagi jarayonda subʻektlar oʻrtasida boʻladigan munosabatlar shartnomalar asosida 
muvofiqlashtiriladi. Shartnomalar tuzish, sheriklarni tanlash, majburiyatlarni aniqlash va boshqa 
xoʻjalik munosabatlarini oʻrganish, ular qabul qilingan qonunlarga zid boʻlmasa, faqat investitsiya 
faoliyati subʻektlari zimmasida boʻladi. Har ikki tomonning kelishuviga binoan, shartnomalar 
investitsiya faoliyatining umumiy muddatiga tuziladi. 
Qabul qilingan qonunlarda investorning qator majburiyatlari bor. Bu majburiyatlar davlat 
idora va muassasalari oldida bajarilishi lozim boʻlib, quyidagilardan iboratdir: 
investorlar investitsiyalar xajmi va ularning manbalari toʻgʻrisida moliya organlariga 
deklaratsiya topshirishlari lozim: 
- 
kapital qoʻyilishni amalga oshirish uchun, tegishli rahbar va maxsus xizmat 
organlari tomonidan ruxsat olinishi kerak; 
- 
investitsiya loyihasining sanitariya-gigiena va ekologik talablarga javob berishi 
toʻgʻrisida ekspertiza xulosasiga ega boʻlishi shart. 
Yuqorida qayd qilinganlardan tashqari, investitsiya subʻektlarining majburiyatlariga 
quyidagilar ham kiradi: 
- 
vijdonan raqobat qilish va yakka hoqimlikka karshi muvofiqlashtirish talablarini 
bajarish; 
- 
davlat, rahbar xodim va organlar tomonidan yuklatilgan talablarni baholash va 
ularga boʻysunish; 
- 
belgilangan tartibda buxgalterlik va statistik maʻlumotlar, hamda hisobotlarni 
tegishli idoralarga oʻz vaqtida yetkazib berish. 
Bulardan tashqari investitsiya faoliyatini har bir ishtirokchisi maxsus ishlarni bajarish 
uchun litsenziyaga ega boʻlishi lozim. Litsenziya olish uchun bajarish lozim boʻlgan ishlarni 
ruyxati va ularni amalga oshirish tartibi mumkin kadar qonunchilikda belgilanadi. 
Investitsiyalashning asosiy bosqichlari quyidagilardir; 
1. 
Resurslarni kapital xarajatlariga aylantirish, yaʻni investitsiyalarni aniq investitsiya 
faoliyati obʻektlariga investitsiyalash; 
2. 
Qoʻyilgan 
mablagʻlarni kapital qiymatining oʻsishiga aylantirish, bu 
investitsiyalarni pirovard isteʻmoli va yangi isteʻmol qiymatini olish bilan harakatlanadi: 
3. 
Kapital qiymatini foyda koʻrinishida oʻsishi, yaʻni investitsiyalashning yakuniy 
maqsadi amalga oshiriladi. 
Shunday qilib, boshlangich va yakuniy boʻgʻinlari birlashib, yangi oʻzaro bogʻliqlikni 
yaratadi; daromad-resurs-yakuniy natija (samara), yaʻni jamgʻarish jarayoni qayta takrorlanadi. 
Kapitalni oʻsish manbasi va investitsiyalashni maqsadida amalga oshirilayotgan 
loyihalardan olinadigan daromaddir. 
Amaliyotda investitsiyalarning samaradorligini (IS) aniqlash uchun foyda massasining (F) 
investitsiya xarajatlariga (IX) boʻlgan nisbati foiz koʻrinishida olinadi; 
IS

F

IX 

100 
Investitsiya xarajatlarini foyda bilan solishtirish jarayoni doimiy ravishda investitsiyalash 
amalga oshguncha kadar (investitsion loyihaning biznes-rejasi ishlab chiqarish davrida), 
investitsiyalash davrida (obʻektni kurilishi davrida) va investitsiyalashdan soʻng (yangi obʻektdan 
foydalanish davrida) davom etadi. 

---

Samara yoki daromad keltiradigan mulkiy va intellektual boyliklar, yaʻni investitsiyalar 
quyidagi shakllarda boʻlishi mumkin:
- 
pul mablagʻlari, banklardagi maqsadli jamgʻarmalar, paylar, aktsiyalar va boshqa 
qimmatbaho qogʻozlar; 
- 
harakatdagi va harakatda boʻlmagan mulklar (binolar, inshootlar, asbob-uskunalar, 
hamda boshqa moddiy boyliklar); 
- 
muallliflik huquqi, nou-xaulardan tashkil topgan mulkdorlik huquqlari va boshqa 
intellektual boyliklar; 
- 
er va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari hamda mulkchilik huquqlari; 
- 
boshqa boyliklar. 
Investitsiyalarning qayd etilgan turlari va shakllari asosida tadbirkorlik, ishbilarmonlik va 
boshqa davlat tomonidan taʻqiqlanmagan faoliyatlarni barcha investorlar tomonidan amaliy 
ravishda yoʻlga qoʻyish, mablagʻlar sarflash va ularni amaliyotga tadbiq etish chora tadbirlarining 
yigʻindisi investitsiya faoliyatini anglatadi. Bozor iqtisodiyotida investitsiya faoliyatini fuqarolar, 
huquqiy shaxslar (korxonalar, firmalar, aktsioner jamiyatlari va boshqa tipdagi mulk egalari) va 
davlat yuritadi. Investitsiya faoliyatini yoʻlga qoʻyishda har bir mulk egasi, birinchi navbatda oʻz 
manfaatini koʻzlab yagona maqsadga, yaʻni foyda olish va samaraga erishishni rejalashtiradi. 
Investitsiya faoliyatini tashkil etishda har bir mulk egasi ishbilarmonlikni, tadbirkorlikni 
mohiyatini chuqur anglagan holda ish yuritishi lozim. Investitsiya faoliyati bilan shugʻullanuvchi 
mulk egasi tez oʻzgaruvchan bozor iqtisodiyoti va uning koʻpqirrali munosabatlarini har 
tomonlama anglay bilishi lozim. Investitsiya faoliyatini yuritishda iqtisodiy axborotga tanlangan 
soha bir butun iqtisodiyot va mamlakat miqyosida marketing bilimlariga ega boʻlishi alohida 
ahamiyatga ega. Chunki barqarorlashmagan iqtisodiyotda investor pul muomalasi, moliya kredit 
va banklar, soliq siyosati mohiyatini chuqur bilmay turib, investitsiya faoliyatini tashkil etish 
tavakkalchilik bilan bogʻliq boʻlib, qisqa davr ichidagi inqirozga uchrashi mumkin. Bozor 
munosabatlari rivojlangan yetuk jamiyatda investitsiya faoliyati quyidagi yunalishlarda olib 
boriladi: 
- 
fuqarolar, davlatga qarashli boʻlmagan korxonalar, xoʻjalik assotsiatsiyalari, jamoa 
va urtoklik xoʻjaliklari hamda jamoa mulkchiligi asosida tashkil etilgan diniy tashkilotlar, nodavlat 
korxonalari va muassasalari tomonidan; 
- 
davlatni maʻmuriy va boshqaruv boʻlinmalari, tashkilotlari hamda davlat 
korxonalari va muassasalari tomonidan; 
- 
chet el fuqarolari, xususiy firmalar, assotsiatsiyalar, kompaniyalar va huquqiy 
shaxslari hamda boshqa davlatlar tomonidan;
qoʻshma korxona koʻrinishida mahalliy va chet el fuqarolari, huquqiy shaxslar va davlatlar 
bilan hamkorlikda. Mulkchilikni turli shakllarini rivojlanishi, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni 
yoʻlga qoʻyilishi, jahon iqtisodiy aloqalarini tarakkiy etishi, qoʻshma korxonalarni iqtisodiyotni 
barqarorlashtirishda rolini ortishi investitsiya faoliyatini toʻla tashkil etish uchun zarur boʻlgan 
imkoniyatlarni yaratadi. Mulkchilikning turli shakllarini vujudga kelishi, oʻz navbatida 
tadbirkorlikning rivojlanishi, chet el kapitalining kirib kelishi investitsiya faoliyatini tashkil etish 
yunalishlarini ham aniqlab beradi. Investitsiya faoliyati toʻrt asosiy yunalishlarda bir-biriga 
bogʻliq boʻlmagan holda, turli xil mulkdorlar tomonidan olib boriladi. Investitsiya faoliyatini 
tashkil etishning bu yunalishlari oʻz navbatida bir necha tip va shakllarda amaliyotga tadbiq etiladi. 
Bozor sharoitida investitsiya faoliyatini kengaytirish va rivojlantirish jismoniy, huquqiy 
shaxslarni va davlatni, foyda olish maqsadida tadbirkorlik, ishbilarmonlik va boshqa faoliyatlarini 
qaytadan tiklashga qaratilgan. Bu boradagi asosiy maqsad investitsiya faoliyatini tashkil etib 
iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqish, uni barqarorlashtirish, dunyo bozoriga kirib borish, jahon 
xoʻjalik aloqalarini mustahkamlash va axoli turmush darajasini yaxshilashdir.Bozor iqtisodiyotida 
investitsiya faoliyatini moliyalashtirish investorlar tomonidan moliyaviy resurslarni jalb qilish 
yoʻli bilan kreditlar evaziga, muomalaga, qonunchilikda belgilangan holda, qimmatli qogʻozlar va 
zayomlar chiqarish hisobiga olib boriladi. Davlat mulkini xususiylashtirish tufayli mamlakat 
miqyosidagi manbalarni tarkibida mablagʻlarni kamayib borishi koʻzatilmoqda. Aksincha turli 
mulk egalarining mablagʻlari, yangidan tashkil etilayotgan fondlarni ulushi, chet el 

---

investitsiyalarining miqdori ortib boradi. Albatta, bu borada har bir mamlakatning investitsiya 
siyosati hal qiluvchi rolni uynaydi. Investitsiya manbalarini tashkil etishda mamlakat iqtisodiyotini 
barqarorligi, milliy valyuta birligini konvertrlanishi, tashqi iqtisodiy munosabatlarning 
rivojlanishi, axoli extiyojini ishlab chiqarish hisobiga kondirilishi va boshqalar muhim rolь 
uynaydi.Bozor munosabatlarini rivojlantirish davlat tomonidan olib boriladigan ichki moliya 
siyosatiga chambarchas bogʻliqdir. Moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash hamda u 
yoki bu yunalishda sarflash va jamgʻarish mamlakatda qabul qilingan va amaliyotda faoliyat 
koʻrsatayotgan taqsimot tizimiga bogʻliqdir. Qonunchilikni rivojlanishi, adolatli qonunlar qabul 
qilinishi va ularni hayotga tadbiq etilishi bozor munosabatlarining rivojlantirishga, tadbirkorlik, 
ishbilarmonlikni keng kulamda tarqalishiga qaratilsa investitsiya manbalari tarkibida davlat 
mablagʻlari kamayishi hisobiga boshqa mulkdorlar mablagʻlari oʻsib boradi. Ishlab chiqarish 
munosabatlarini toʻgʻri yoʻlga qoʻyish va davlatning samarali moliya siyosatini yuritish alohida 
ahamiyatga egadir. Xorijiy kapitalni kirib kelish darajasi ustun darajada mamlakatni olib 
borayotgan moliya siyosatiga bogʻliqdir.
Oʻtish iqtisodiyotida investitsiya manbalarini mulkchilik shakllaridan katʻiy nazar 
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
- 
investorlarni oʻz moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul 
jamgʻarmalari, fuqarolar, huquqiy shaxslarni jamgʻarmalari va boshqa manbalar); 
- 
investorlarni qarzga olgan moliyaviy mablagʻlari (zayom obligatsiyalari, bank 
kreditlari va byudjet ajratmalari); investorlarni jalb qilgan moliyaviy mablagʻlari (aktsiyalar va 
boshqa qimmat baholi qogʻozlarni sotishdan tushgan mablagʻlar, fuqaro va huquqiy shaxslarni 
paylari va turli xil badallar, hamda turli xil maqsaddagi nodavlat fondlar, mablagʻlari); davlat 
byudjetining investitsiya ajratmalari. 
Bozor munosabatlari shakllangan sharoitda investitsiya faoliyatini moliyalashtirish 
manbalari tarkibini 2-chizmada kurish mumkin. 
2-chizma 
Investitsiya jarayoni – pul taklif qiluvchilar (vaqtincha bush mablagʻlarga ega boʻlganlar)ni 
pul talab qilayotganlar (ularga extiyoj sezayotganlar) bilan uchrashtirish mexanizmidir. Ikkala 
tomon odatda moliyaviy institutlarda yoki moliyaviy bozorda uchrashadilar. Ayrim vaqtda, 
xususan mulkiy qiymatlar (masalan, kuchmas mulk) bilan bitim imzolanganda sotuvchi va 
xaridorlar bevosita muomalaga kirishadilar. Moliyaviy institutlar – masalan, banklar va ssuda
omonat assotsiatsiyalari – oddatda omonatlarni qabul qiladilar va keyin pulni kreditga beradilar 
yoki Boshqa pul bilan mablagʻlarni investitsiyalaydilar.