Muvofiqlashtirish uchun harakat deyarli ilojsiz bo`lishi mumkin

Umummilliy resurslar fojeasi umumiy saboqqa ega: qachonki biror kishi 
umumiy resursdan foydalanganda, u albatta boshqalarning undan foydalanish 
imkoniyatlarini kamaytiradi. Aynan mana shu salbiy samara tufayli umummilliy 
resurslardan ehtiyotsizlik bilan foydalaniladi. Davlat umummilliy resurslar 
iste’molini kamaytirish maqsadidida ushbu muammoni tartibga solish choralari 
yoki soliqlar orqali hal etishi mumkin. Boshqa tarafdan olib qaralganda, davlat 
gohida umummilliy resursni xususiy mulkka aylantirishi ham mumkin.
Bu hikoya (dars) ming yillar davomida barchaga saboq bo`ldi. Qadimgi 
grek faylasufi Aristotel umummilliy resurslar haqida shunday degan: “Barcha 
uchun birdek mavjud bo`lgan ne’matlarga odatda kamroq e’tibor beriladi, sababi 
kishilar o`zining shaxsiy buyumlariga boshqalar bilan birgalikda egalik 
qilayotgan buyumlariga qaraganda ko`proq hurmat bajo keltirishadi”. 
Ayrim muhim umumiy resurslar 
Umumiy resurslardan foydalanishning ko`pgina misollari mavjud. Deyarli 

---

305 
barcha holatlarda umummilliy resurslar fojeasidagi kabi muammo yuzaga 
keladi. Alohida shaxslar umumiy resurslardan haddan ziyod ko`p foydalanishadi. 
Davlat, aksariyat hollarda, haddan ziyod ko`p foydalanish muammosini 
engillashtirish maqsadida ularning xulq-atvorlarini tartibga soladi yoki turli 
yig`imlar joriy etadi. 
Toza havo va suv. Biz ta’kidlab o`tganimizdek, bozorlar atrof muhitni 
oqilona himoya qilishmaydi. Qat’iy tartibga solish choralari yoki atrof-muhitni 
ifloslantirganlik uchun soliqlar bilan bartaraf etilishi mumkin bo`lgan ifloslanish 
salbiy tashqi ta’sir hisoblanadi. Bozorning ushbu salbiy jihatini jamiyatning 
umumiy muammosi sifatida ko`rish mumkin. Toza havo va toza suv huddi ochiq 
hosildor erlar kabi, atrof-muhitning haddan ziyod ifloslanishi esa huddi chorvani 
haddan ziyod ortib ketishi kabi umumiy resurslardir. Atrof-muhitning haddan 
ziyod ifloslanishi umummilliy resurslar fojeasining zamonaviy ko`rinishidir. 
Tirband avtomobil yo`llari. Yo`llar yoki ommaviy mahsulot yoki umumiy 
resurs bo`lishi mumkin. Agar yo`llar tirband bo`lmasa, u holda bir kishining undan 
foydalanishi boshqa bir kishining foydalanishiga halaqit qilmaydi. Bu holatda 
mahsulot iste’molda cheklanganganlik xususiyatiga ega bo`lmaydi va yo`l 
ommaviy mahsulot bo`lib qoladi. Shu bilan birga, agar yo`llar tirband bo`lsa, u 
holda bu yo`ldan foydalanish salbiy tashqi ta’sirni beradi. Agar biror kishi ushbu 
yo`ldan yursa, yo`l yana ham tor bo`lib, boshqa kishilarni sekinroq yurishga 
majbur etadi. Bu holatda yo`l umumiy resurs hisoblanadi. 
Davlat tomonidan yo`llarda avtomobillar tirbandligi muammosini bartaraf 
etish yo`llaridan biri bu haydovchilarga shaharlararo transport qatnovlariga soliq 
solish. Shaharlararo transport qatnovlariga soliq solish o`z mohiyatiga ko`ra 
tirbandlikni tartibga soluvchi soliqdir. Ba’zida, xuddi mahalliy yo`llarda bo`lgani 
kabi, qatnovlar uchun soliq solish amaliy echim bo`lmay qoladi, sababi soliq 
summasi juda yuqoridir. Biroq, London shahri to`lov hajmini oshirish usulini 
tirbandlikni bartaraf etishdgi eng muhim usul deb topdi. 
Gohida tirbandlik kunning ma’lum bir qismidagina muammo bo`lib qoladi. 
Agar ko`prikda yuk avtomobili tig`iz-paytda o`tayotgan bo`lsa tirbandlik 
muammosi faqatgina mana shu soatdagina yuzaga keladi. Ushbu masalani 
samarali echimi shuki – tig`iz-paytda yurganlik uchun to`lovni yana ham 
oshirish zarur. Bu narsa haydovchilarni o`zlarining harakatlanish grafiklarini 
o`zgartirib, tig`iz-paytda yurmasliklari uchun o`ziga hos stimul bo`ladi.
O`tgan bobda muqokama qilingan tirbandlik muammosiga qarshi 
kurashuvchi usullardan yana biri - bu benzin uchun soliq. Benzin, ma’lumki 
avtomobilda harakatlanish uchun samarali yoqilg`i hisoblanadi: benzin narxini 
oshirish, odatda harakat hajmini kamaytirishni talab etadi. Shunday qilib, benzin 
uchun soliq yo`llarni tirbandlik darajasini kamaytiradi. Shu bilan birga, benzin 
uchun soliq mutloq echim emas, sababi bu yo`llarda harakatlar hajmidan tashqari 
boshqa masalalarga ham ta’sir ko`rsatadi. Masalan, benzin uchun soliq tirbandlik 
qayd etilmagan yo`llarda ham harakatlar sonini kamaytirib yuboradi.