Referat mavzu: Fizikada ehtimoliy statistic g’oya va tushuncha (esg’T) larni paydo bo’lishi va rivojlanishi

1.2. ESG’T larni AL va KHK larda fizika o’qitishdagi holati.  
Uzluksiz ta’lim tizimida fizika o’qitishda “Moddaning molekulyar-kinetik nazariyasi” 
(MKN) bo’limini o’qitish o’quvchi va talabalarda to’g’ri, aniq, ilmiy tasavvurlarni 
hosil qilishda kata ahamiyat kasb etadi. Chunki bu bo’lim quyidagi bilimlarni 
o’rganishga asos bo’ladi: 

modda tuzilishi haqidagi aniq tasavvurlarni hosil qilish; 

optikava uning elementlari; 

atom va yadro fizikasini o’rganish; 

kvant fizikasi; 

astrofizika va koinot fizikasi. 
Gaz xossalarini statistik usul bilan tadqiqot qilishga asoslangan nazariya, gazlar 
kinetik nazariyasi deyiladi.
Gazlar kinetik nazariyasi klassik statistik fizikaning quyidagi umumiy qoidalariga 
asoslanadi: 
a) zarralar sistemasida impulsning, impuls momentining, energiyaning, elektr 
zaryadining (zaryadlangan zarralar sistemasi uchun) va zarralar sonining saqlanish 
qonunlari bajariladi;
b) sistemadagi barcha zarralar nishonli deb hisoblanadi, ya’ni o‘xshash zarralarni 
bir-biridan farqlash mumkin (masalan, biror moddaning molekulalarini); 
v) sistemadagi hamma fizik jarayonlar fazo va vaqtda uzluksiz sodir bo‘ladi 
(masalan, molekulaning energiyasi tashqi kuch ta’sirida har qanday miqdorga 
o‘zgarishi mumkin, ya’ni uzluksiz holda); 

---

g) sistemaning har bir zarrasi boshqa zarralariga bog‘liq bo‘lmagan holda ixtiyoriy 
koordinataga va tezlikka ega bo‘lishi mumkin [10]. 
Molekulyar-kinetik nazariyaning rivojlanishida juda ko’plab fiziklarning xizmatlari 
beqiyosdir. Shundan, MKN va ESG’T larning rivojlanishi va taraqqiyotiga ulkan xissa 
qo’shgan Maksvell va Bolsmanlarning ishlari bilan tanishib chiqamiz. 
Aynan Maksvell fizikaga statistik qonuniyatlarni yangi qonuniyatlar sifatida 
kiritgan. Uning fikricha, statistik metod “bizning hozirgi bilimimiz darajasida real 
jismlarning xossalarini o’rganishdagi yagona samarali metoddir” [5].
1959-yili 21-sentabr Buyuk Britaniya Assotsatsiyasi yig’ilishida J.K.Maksvell 
“Gazning dinamik nazariyasiga doir tushunchalar” degan mavzuda doklad qilib, 
molekula ham bir qancha mayda materiyalardan tashkil topgan va ularning harakati 
tabiat qonunlariga bo’ysunadi, deydi. Olimlardan Daniel Bernulli, Joul, Kryonig, 
Klauziuslarning gazning bosimi, temperaturasi va zichligi o’rtasidagi o’zaro qonuniy 
bog’liqlikni o’rganib, gaz molekulalarining o’zaro to’qnashishi natijasida har bir 
to’qnashishda zarrachalarning tezligini o’zgarishi, uning o’rtacha to’qnashishlari 
soniga bog’liqligini isbotlaydi. Maksvell gaz qonunlarida molekulalarning bir xil 
temperaturada gaz molekulalari erkin to’qnashadi va har bir gaz zarrachalarining 
massasi, molekulalari tezligi kvadratiga teskari proporsional ekanligini isbot etadi. 
Gaz molekulalarining tezliklar bo’yicha taqsimlanishi. Maksvell qonuni. 
Molekulyar harakat tartibsiz yoki xaotik ravishda bo’ladi. Biroq, 1860-yilda ingliz 
fizigi Maksvell gazsimon jism (bunda bu gazning hamma molekulalari bir xil va 
gazning hamma joyidagi temperatura T ham birdek deb faraz qilinadi) molekulalarning 
tezligi bo’ysunadigan aniq qonunni topdi. Bu qonun 3-rasmda ko’rsatilgan. Bu yerda 
absissa o’qi bo’ylab ayrim gaz molekulasi noldan qandaydir maksimal qiymatgacha 
ega bo’la oladigan tezlikning turli qiymatlari qo’yiladi, ordinata o’qi bo’ylab esa 
berilgan absissaga mos keluvchi tezlikka ega bo’lgan molekulalar soni qo’yiladi. Bu 
miqdor doimiy qoladi, lekin molekulalarning o’zaro toqnashishi natijasida uning 
tarkibi doim o’zgarib turadi.

---

3-rasm.Ikki xil temperatura T uchun molekulyar tezliklarining Maksvell taqsimoti 
qonuni.