Zeynalova Ülkər İlham qızı “Müəssisələrin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində strateji marketinqin tətbiq edilməsi”

Fəsil 3. İqtisadi təhlükəsizliyin vəziyyətinin ekspress qiymətləndirilməsi 
metodikası və monitorinqi 
3.1. İqtisadi təhlükəsizliyin vəziyyətinin ekspress qiymətləndirilməsi 
metodikası 
Müəssisələrin iqtisadi təhlükəsizliyinin idarə edilməsində onun müasir vəziy-
yətinin vaxtaşırı qiymətləndirilməsi və monitorinqinin təşkili mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir. Aşağıda müəssisənin fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər əsasında İT-nin 4 
istiqaməti: 1) istehsalın aktivliyi; 2) maliyyə vəziyyəti; 3) sosial inkişaf; 4) bazar 
göstəriciləri üzrə qiymətləndirilməsi metodikası təklif edilir. Bu metodikada 
idarəetmə qərarlarının qəbulunun orta çəkili yekununa əsaslanan çox məşhur, lakin 
əməktutumluğu az olan metodundan istifadə edilir. Hər bir istiqamət üçün təhlil 
edilən dövrdə müəssisənin fəaliyyətinin uyğun göstəricilərinin qiymətləri matrisi 
tərtib edilir (cədvəl 3.1). Bu göstəricilərin dinamikasını nəzərdən keçirməklə, 
dəyişmə meylini izləməklə İT-nin vəziyyətində baş verən dəyişiklikləri 
qiymətləndirmək mümkündür. 
Cədvəl 3.1 
“İstehsalın aktivliyinin qiymətləndirilməsinin əsas göstəriciləri” 
İstiqməti xarakterizə 
edən göstəricilər 
Xüsusi 
çəkisi 
Şkala (ballar) 
Qiyməti 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
....... 
Yekun qiymət 
1,0 
Rəhbər və ya konsultant özünün xüsusi qiymətləndirməsi əsasında “Xüsusi 
çəkisi” qrafasında hər bir göstəricinin uyğun istiqamətə təsiri dərəcəsini xarakterizə 
edən nisbi vaciblik əmsalını qeyd edir. Göstəricilərin qiyməti müəssisənin kifayət 
həcmdə informasiyaya malik olan orta pillə rəhbərləri və aparıcı mütəxəssisləri 
tərəfindən şkalaya (bala) uyğun olaraq bir-birindən asılı olmayaraq müəyyən edilir və 
mövcud parametrlərin qiymətlərinin onların hər birinin tələb edilən qiymətlərə 
uyğunluğunu əks etdirir. Cədvəldə verilən “Qiymət” hər bir parametrin cədvəlin 
“Şkalada” qeyd edilmiş kəmiyyəti ilə onun “Xüsusi çəkisi” qrafasında göstərilən 
kəmiyyətin hasili kimi hesablanılır. Hər bir istiqamət, məsələn, “İstehsalın aktivliyi” 

---

61 
istiqaməti üzrə həmin istiqmətin “Qiymət” qrafasında göstərilən kəmiyyətləri toplan-
maqla “Yekun qiymət” müəyyən edilir. “Yekun qiymətin” kəmiyyəti müəssisənin 
iqtisadi təhlükəsizliyi üçün digər istiqamətlərlə müqayisədə həmin istiqamətin 
vacibliyini əks etdirir. 
Təklif edilən yekun qiymətləri strateji marketinq planlaşdırılmasının alətləri 
tətbiq edilənə və tətbiq edildikdən sonra hesablamaq lazımdır. Hər bir müəssisə üzrə 
tərtib edilmiş marketinq proqramının bütün istiqamətlər üzrə realizasiyasına nəzarət 
edilməsini, onun qiymətləndirilməsini və ona zəruri düzəlişlərin edilməsini əvvəlcə 
rüb, sonra isə il kəsimində aparılması məqsədəuyğundur. Həm də bu zaman əsas 
göstəricilər üzrə zəruri olan informasiyanın toplanması həyata keçirilməlidir. Müəs-
sisənin iqtisadi təhlükəsizliyinin ekspress qiymətləndirilməsi prosesi aşağıdakı kimi 
həyata keçirilir (cədvəl 3.2-3.5). 
Cədvəl 3.2 
1. İstehsalın aktivliyinin qiymətləndirilməsinin əsas göstəriciləri 
İstehsalın aktivliyi 
göstəriciləri (İA) 
Xüsusi 
çəkisi 
Şkala (ballar) 
Qiyməti 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Əmək məhsuldarlığının 
dinamikası 
0,411 
x 
1,233 
Çeşidin 
dəyişməsi 
dinamikası 
0,189 
x 
1,134 
İnnovasiyaya 
çəkilən 
xərclər 
0,176 
x 
0,704 
Satışın 
həcminin 
dinamikası 
0,224 
x 
0,896 
Yekun qiymət 
1,0 
3,967 
Cədvəl 3.3 
2. Maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi göstəriciləri 
Maliyyə vəziyyətinin 
göstəriciləri (MV) 
Xüsusi 
çəkisi 
Şkala (ballar) 
Qiyməti 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Xüsusi və cəlb edilmiş 
vəsaitlərin nisbəti 
0,221 
x 
0,663 
Likvidlik 
0,268 
x 
0,536 
Dövriyyə vəsaitləri üzrə 
qısamüddətli öhdəliklərin 
ödənilməsi əmsalı 
0,119 
x 
0,714 
Daşınmaz əmlakla təmin-
olunma 
0,111 
x 
0,444 

---

62 
cədvəlin davamı 
Kapitalın 
xalis 
rentabelliyi 
0,281 
x 
1,405 
Yekun qiymət 
1,0 
3,762 
Cədvəl 3.4 
3. Sosial inkişafın vəziyyətinin qiymətləndirilməsi göstəriciləri 
Sosial inkişaf 
göstəriciləri (Sİ) 
Xüsusi 
çəkisi 
Şkala (ballar) 
Qiyməti 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Əmək haqqının səviyyəsi 
0,401 
x 
0,802 
Əmək haqqının yaşayış 
minimumuna nisbəti 
0,199 
x 
0,796 
İşçilərin sayı 
0,201 
x 
1,206 
Kadrlarla işin səviyyəsi 
0,199 
x 
1,592 
Yekun qiymət 
1,0 
4,396 
Cədvəl 3.5 
4. Bazar göstəricilərinin qiymətləndirilməsi
Bazar göstəricilərinin
(BG) xarakteristikası 
Xüsusi 
çəkisi 
Şkala (ballar) 
Qiyməti 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Strateji inkişaf planının 
mövcudluğu 
0,399 
x 
2,394 
Bazar payı 
0,201 
x 
1,005 
Dövriyyənin həcmi 
0,164 
x 
1,148 
Pul 
vəsaitlərinin 
dövriyyədə çəkisi 
0,236 
x 
0,944 
Yekun qiymət 
1,0 
5,491 
5. Müəssisənin İT-nin vəziyyətinin yekun qiymətinin hesablanması. Fəaliyyət 
göstəriciləri üzrə İT-nin ümumi qiyməti 3.1 düsturundan istifadə etməklə, hər bir 
istiqamətin qiymətlərinin orta kəmiyyəti hesablanılır: 


4
/
BG
SI
MV
IA
IT
u




(3.1) 
Bir neçə dövr üzrə məlumatların mövcudluğu halında İT-nin ümumi qiymətini, 
təhlil edilən dövr üzrə xətti qrafik formasında dinamikada əks etdirmək olar (şəkil 
3.1). 
Müəssisənin İT-i səviyyəsinin dinamikasını ümumi formada təsvir etmək üçün 
qiymətləndirmə üçün seçilmiş istiqamətlərin uyğunlaşdırılmış xətti qrafikini qurmaq 
lazımdır (şəkil 3.2). 
0-6,4 – kritik vəziyyət zonasıdır. Fəaliyyəti xarakterizə edən göstəricilərin 

---

63 
parametrləri kifayyət qədər gücə malik olmadığından müəssisə üçün təhlükə realdır 
və dərhal ona düzəlişlər etmək lazımdır. 
6,4-8 – yol verilən risk zonasıdır. Bu fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq hələlik 
məqsədəuyğundur, lakin mövcud təhlükələrin diqqətlə izlənməsi tələb olunur. 
8-10 – riskin olmadığı zonadır. Bu müəssisənin vəziyyətinin əlverişli olduğunu 
göstərir. 
Əldə edilmiş qiymətlər əsasında marketinq üzrə menecerlər zəif və ya təhlükəli 
zonaları aşkar edə və vaxtında vəziyyətə zəruri düzəlişlər edə bilər. Gələcək fəaliyyət 
üzrə daha əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün əlavə olaraq 
İllər 
2012 
2013 
2014 
2015 
İT-nin qiyməti 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Şəkil 3.1. İT-nin vəziyyətinin ümumi qiymətinin dinamikası. Ayrı-ayrı elementlər 
üzrə İT-nin səviyyəsinin qiymətinin qrafik təsviri 
Şəkil 3.2. Müəssisənin İT-nin vəziyyətinin qrafik təsfiri. İT-nin vəziyyətinin ümumi 
qiymətinin intervalı 
İllər 
2012 
2013 
2014 
2015 
İT-nin qiyməti 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
MV 
İA 
Sİ 
Sİ BG 

---

64 
ekspert qiymətləndirmələrindən istifadə etmək məqsədəuyğundur.