ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

aləmində”, səh.242, Bakı, Azərnəşr, 1989-cu il/. 
Sovetləşmədən sonra itirdiklərimizi axtarmaq üçün çox da uzaqlara getmək 
lazım deyil. Bizdə elə nəsillər var ki, ata-babalarından qalma əlyazmaları, sənədləri 
və fotoşəkilləri çətinliklə də olsa qoruyub saxlaya biliblər. Vaxtilə qədir-qiymətini 
bilib üzə çıxarmadığımız, partiya nəzarətindən, DTK-dan ehtiyat etdiyimiz bu 
                                                 
28
Аğаrəfi Zеynаlоv, "Кəşkül"də bədii ədəbiyyаt kitаbı, Bаkı, 1978-ci il, səh.29-dа  
29
 Əbdülkərim bəyin iki bаcısı vаrdı. Səаdət хаnım Мüfti Мirzə Hüsеyn Əfəndi Qаyıbоvun, 
Səltənət хаnım isə şаir Аbbаs аğа Nаzirin həyаt yоldаşı idi - müəl. 

əlyazmaların indi “bəxti” açılıb. Ulularımızın bizə qoyub getdiyi bu misilsiz 
xəzinələrə min cür qulp qoymuşuq: əsərdə partiyalılıq yoxdur, sosializm-
realizminin tələblərnə cavab vermir, bəy babanı tərənnüm edirsən, xan, molla 
surəti əsərdə ön plana çəkilib və daha nə bilim, nələr... 
Çox qələm sahibləri yüksək vəzifəliləri başa salmağa çalışıblar ki, axı, bu 
müəllif ötən əsrdə yaşayıb, sosializm qüruluşu ondan çox sonralar yaranıb. 
Səlahiyyətli vəzifə sahibi də partokrat kürsüsündə qalstukunu düzəldə-düzəldə: 
“Partiya məsləhət bilmir, vəssalam” deyib, şübhəli nəzərlərlə bizi süzüb. 
Beləcə özümüz özümüzü kökümüzdən ayırmışıq. 
Nazir təxəllüslü Abbas ağa Qayıbzadə /1849-1919/ XIX əsrin əvvəllərində 
yaşayıb-yaratmış, dövrün məşhur şairi Mirzə Nəbi Qayıbzadənin oğludur, Şair 
Abbas ağa Nazir yüzlərlə lirik, satirik şerlərin, vətənpərvərlik ruhunda yazılmış 
mənzumə və qəzəllərin, rübailərin müəllifidir. Onun poema və tərcümələri 
inqilabdan əvvəlki ədəbiyyat xadimlərinin diqqətini cəlb etmişdir. 
Fərəhləndirici haldır ki, o, dahi Firdovsinin “Şahnamə”sindən “Rüstəm və 
Söhrab” dastanını Cəlil Məmmədquluzadənin məsləhətilə ilk dəfə ana dilimizə 
ustalıqla, orijinala yaxın tərcümə edib. Həmin tərcümə 1908-ci ildə “Qeyrət” 
mətbəəsində məşhur rəssam İzof Rotterin rəngli şəkillərilə, nəfis tərtibatla nəşr 
edilmişdir. Az sonra əsər nadir tapılan biblioqrafik kitab kimi mağazalardan yoxa 
çıxmışdır. 
Abbas ağa Nazirin tərcüməsinin təkrar çapı 1959-cu ildə tədqiqatçı-alim 
Məmmədağa Sultanov tərəfindən olmuşdur. Sevimli xalq şairimiz Səməd Vurğun 
Ağa Nazirin tərcüməsini yüksək qiyymətləndirərək xatirə-qeydlərində yazırdı: 
“Mən “Rüstəm və Söhrab”ın o dövrdəki ilk tərcüməsini necə maraq və 
məhəbbətlə oxuduğumu yaxşı xatırlayıram...” 
Şair Abbas ağa Nazir dahi rus yazıçısı Lev Tolstoyla məktublaşmış, onun 
“İnsana çoxmu torpaq lazımdır?” əsərini nəzmə çəkmişdir. Bununla əlaqədar 1909-
cu il fevralın iyirmi dördündə Yasnaya Polyanaya yazdığı məktubda deyilirdi: 
“Hörmətli cənab qraf Lev Nikolayeviç! 
Mən bir müsəlman şairi kimi, öz müsəlman həmməzhəblərimi Sizin 
əsərinizlə tanış etmək arzusu və Sizin “İnsana çoxmu torpaq lazımdır?” başlıqlı 
əsərinizi tatar-Azərbaycan dilinə nəzmlə tərcümə etmək xoşbəxtliyinə nail 
olmuşam. Ona görə də Sizdən izhari-hörmətlə xahiş edirəm ki, yuxarıda göstərilən 
tərcümənin nəşrinə və yayılmasına lütfən icazə verəsiniz. 
 
Hörmət və ehtiramla:  
Abbas ağa Qayıbov “, 
  
 
On gün keçməmiş Abbas ağa Qayıbov Lev Nikolayeviç Tolstoydan 
aşağıdakı məzmunda cavab məktubu almışdır: 
“Mən artıq iyirmi ilə yaxındır ki, arzu edənlərin hamısına mənim 1881-ci 
ildən sonra yazdığım bütün yazıları istənilən dilə tərcümə və yenidən nəşr etmək 
ixtiyarı vermişəm, odur ki, üzərinizə götürduyünüz zəhmət üçün Sizə yalnız 
təşəkkür edə bilərəm. 

 
Lev Tolstoy". 
 
1910-cu il noyabr ayının onunda Nazir böyük rus yazıçısının ölümünə - 
“Qraf Tolstoyun   ölümünə  aid” mənzumə yazmışdır. 
  
Lev Tolstoy, ədibi-əzəmi rus, 
Dari-dükyadan eylədi rəhmət. 
Yəni fot oldu, səd həzar, əfsus, 
Nuri-şəmsi-həqiqətü hikmət. 
 
Firudin bəy Köçərli də Abbas ağa Nazirlə məktublaşmış, onun poeziyasını 
yüksək qiymətləndirmişdir. O 1911-ci il oktyabrın onunda Abdulla Şaiqə yazdığı 
məktubunda Nazirin xoştəb bir şair, həyalı bir insan olduğunu bildirir:  
“Dağların vəsfində Qazax şairlərindən Mustafa ağa Arifin, Kazım ağa Salik 
və əlan hal-həyatda olan Abbas ağa Nazirin gözəl şerləri var ki, məcmuəmə 
giriblər... 
Abbas ağa Nazirin “Bəyani-halım” namində xeyli məğrub bir əsəri var, 
oxusanız xoşunuza gələr, əfsus ki, çap olunmayıbdır. Abbas ağa bacarardı öz 
xərcinə çap etdirməyə, amma utancaq adam olduğuna görə özünü qeyrilərlə tanış 
etdirməkdən həya edir. Bilmirəm, onun əsərlərindən nəzərinizə yetişənlərdən 
olubdurmu? “Rüstəm və Söhrab”ın tərcüməsi, “Mövlüdi nəbavi”, “Millətə xitab”, 
“Molla və şeytan”, “Çoxmu lazımdır insana torpaq?”, “Bəyani-halım” və qeyriləri. 
Abbas ağa çox qabil və xoştəb şairdir. Amma çoxları onu tanımır, o cəhətə ki, 
özünü nəzərə verən adam deyil”. 
Firudin bəy Köçərli 1909-cu ildə Abbas ağa Nazirin altmış illik yubileyi 
münasibətilə yazdığı məqalədə onu millət və Vətən üçün atəşin təranələr oxuyan 
həqiqi şair adlandırır. 
“Həqiqi şair... millət və Vətən yolunda canlar fəda etmək lazım isə Vətən 
oğullarının ürəyinə yandırıcı od salıb onları hər qism fədakarlığa və cannisarlığa 
şövqməd eləsin”. 
 
Çıxart cahi-zəlalətdən, 
təriqi-həqqə, irşad et, 
Həyatın var ta, Nazir, oxu bu fərdi, 
fəryad et, 
Gözün aç, xabi-qəflətdən oyan millət, 
oyan millət, 
Nəzər qıl bircə ətrafa, aman millət, 
aman millət! 
 
Abbas ağa Nazir isə 1909-cu ildə Firudin bəy Köçərliyə göndərdiyi 
məktubunda yazır ki, Sizinlə gec tanış olmağıma heyfsilənirəm. Hərgah qırx il 
bundan əqdəm mənim şerimə Sizin kimi qədr-qiymət verən olsaydı, indiyə kimi 
otuz-qırx cild kitab yazardım. 

1911-ci il dekabrın beşindəTiflisdə M.F.Axundovun yüz illiyi təntənəsində 
Gürcü Zadəganlar Cəmiyyəti Teatrında məruzə edən F.Köçərli yubiley gecəsini 
Abbas ağa Nazirin böyük dramaturqa həsr etdiyi on üç bəndlik şeri ilə açmışdır. 
Nazir şerində M.F.Axundovun təkcə Azərbaycan xalqına və ədəbiyyatına deyil, 
hətta yaxın Şərq xalqlarına və ədəbiyyatına olan misilsiz xidmətini nəzmə 
çəkmişdir: 
 
Millətə şahrahi-elm açdın, 
Mərhaba, ey mühəndisi-qadir! 
Vətənə təxmi-mərifət saçdın, 
Sən ey ustadı-kamilü mahir! 
 
Bir əlifbayi-tazə tərh etdin, 
Şivəsi xoş, oxunmağı asan; 
Rəsmi-təlimi zikrü şərh etdin, 
Qoymadın bir qüsuru, bir nöqsan. 
 
Firudin bəy Köçərli 1912-ci ildə çap etdirdiyi “Balalara hədiyyə” kitabına 
Abbas ağa Nazirin “Vətən”, “Qarayazı meşəsinin vəsfi və ovçuların zülmü” və 
başqa şerlərini daxil etmişdir. 
Hələ 1908-ci il dekabrın 5-də Firudin bəy Köçərli Qoridən Abdulla Şaiqə 
yazırdı: “Rus şairlərinin əsərlərindən türkcə tərcümə etmək üçün Abbas ağa 
Qayıbov Nazir təxəllüsə müraciət etmənizi səlah görürəm. Cənab Abbas ağanın 
çox səlamət və rəvan təbi var və özü də rus dilini kamil bilir. Abbas ağadan başqa 
yenə bir neçə xoştəb şairlər vardır və onlar rus dilini bilmirlər. Abbas ağa Tiflisdə 
sünni idareyi-ruhaniyyəsinin kargüzarıdır”.  
Şair Abbas ağa Nazir Qayıbzadə 1919-cu il dekabrın 30-da Qazaxda vəfat 
etmişdir. Doğma kəndi Salahlıdakı Sudağılan qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. 
Nazirin vəfatından kədərlənən dövrünün maarif və mədəniyyət xadimləri 
onun ölümünü ağır itki kimi qiymətləndirərək mətbuat səhifələrində çıxış etmişlər. 
Həmin ili Qazax Seminariyasında ədəbiyyat müəllimi işləyən, sonralar görkəmli 
dövlət xadimi olan Yusif Qasımov “Azərbaycan” qəzetinin 1920-ci il on bir yanvar 
tarixli nömrəsində böyük bir məqalə ilə çıxış edərək ürək yanğısı ilə yazırdı: 
“Onun vəfatı heç kəsi məraqə və təlaşa gətirmədi, o qədər əhali onun 
vəfatına kəmqeyd və kəmetina qaldı. Onu görən Firudin bəy Köçərli cənabları “Ar 
olsun bizə, bu böyük şəxsi çox həqiranə, çox beyhörmətanə yola salırıq. Bunun 
vəfatına çox beyganə baxırıq” - deyə burdakı beş-üç nəfərə etdiyi yanıqlı xitabı 
çox məqamlı və münasib oldu... 
Vətən və millət uğrunda atəşli təranələr çalan bir şəxsin aldığı mükafat iştə 
bu. Amma ərbabi fikrin (qələm sahibi - Ş.N.) çox da təqdirə və mükafata ehtiyacı 
yoxdur. O, özü-özünün hakimi və məhkumu, özü-özünün tosifi və zəmedicisidir”. 
Görkəmli maarifçi Fərhad Ağazadə də “Ədəbi tədqiq” adlı məqaləsində 
Abbas ağa Nazir poeziyasından, onun vətənpərvərlik ruhunda yazılmış şerlərindən 
qürur hissilə söhbət açır. O yazırdı: 

“Mərhum Abbas ağa qayət dərəcədə Vətəni, yəni Azərbaycanı ürəkdən 
sevən bir şair idi. Vətən yaylalarının gülü-çiçəyi şairi məftun edir”. 
  
Ah, ey safü paki-xaki Vətən, 
Nə gözəlsən, nə yaxşısan, nəsən! 
Nə gözəldir sənin çölün-çəmənin, 
Dağü-bağın, gül ilə yasəmənin. 
 
Onun çox zəngin ədəbi irsi qalmışdır. “Vətən təranəsi”, “1905-ci il inqilab 
cərəyanına dair”, “Nəsihət”,  “Məktəb”,  “Könül, aldanma çərxa, bivəfadır”,  
“Bax”,  “Təxmisi-qəzəli-Füzuli Bağdadi”,  “Molla və şeytan”, “İki qardaş”,  “Qış 
vaxtı varlı və füqəra güzəranı”, “Millətə xitab”, “Ədəbiyyat” və bu gün də öz 
poetik əhəmiyyətini itirməyən onlarla şer və poemaları indiyədək tədqiq 
olunmamışdır. Ümid edirik ki, “mühitinin yetişdirdiyi alim və kamil bir şəxs olan” 
(F.Köçərli) Abbas ağa Nazirin vətənpərvərlik ruhunda yazılmış mənzumələri, 
rübailəri, qəzəlləri, poemaları, lirik və satirik şerləri gələcəkdə kitabça şəklində 
oxuculara çatdırılacaq. 
1978-ci ildə şairin yaxın qohumu, mərhum Zülfüqar Qayıbovla görüşüb 
söhbət etdim. O, mənə Abbas ağa Nazirin bir neçə şerini və “Bəyani-halım” 
poemasının surətini bağışladı. Poemanın əsli Respublika Əlyazmaları İnstitutunda 
saxlanılır. 
Min misradan çox olan poemada müəllif elm və fəzilət sahibi atası Mirzə 
Nəbinin şairliyini, ilk təhsilini Salahlıda aldığını, Qacarın Tiflisi yandırmasını, 
Vaqifin Qarabağa köçməyini ilhamla nəzmə çəkmişdir: 
 
Gəncənin həmcüvaridir Qarabağ 
Qonşusudur yaxın, deyildir iraq, 
Nə Qarabağ o mərifət baği, 
Mədəni-fəzl Şişənin daği. 
Məsqətürrəs Zakirü, Asi, 
Məxzəni-şerü nəzm dəryası. 
 
Vaqif etmiş onu pənahu məkan, 
Olmuş ol yerdə təbi dürəfşan. 
Köçübən qəryəyi-Salahludan 
Dutmuş anı özünə tazə Vətən. 
Qaldır əflakə bərgün, ey Qarabağ, 
Zakirin nəzmindən yanıb uca dağ. 
Şişənin qələsindən o möhkəm 
Edəməz top tüfəng onu bərhəm, 
Gələ gər, yüz Ağa Məhəmmədxan 
Verəməz nəzm dağma nöqsan. 
 
Poemada Abbas ağa Nazir ana tərəfdən Molla Vəli Vidadinin qız nəvəsi 
olduğunu tarixi faktlarla vermişdir: 

 
Ana cəddim mənim Vidadidir, 
Nəzmi-şerin o ustadidir. 
Şairi-haqq süxən, riyadən uzaq, 
Məslək-təbi ilticadən uzaq. 
Etməmiş mədh kimsəni bica, 
Yazmamış həcv bir kəsə əsla. 
Şerinin cümləsi dürr gövhər, 
Hər kəlamı müzəyyənü xoştər. 
 
Abbas ağa Nazir şerlərinin böyük bir qismi maarif və mədəniyyət 
mövzusundadır. O, balalarımıza məktəbin ədəb-ərkan ocağı, həm də elm mərkəzi 
olduğunu aşılayır. Hər bir oğlun, qızın mütləq məktəbə gedib, elmin səmərəsindən 
bəhrələnməsini tövsiyə edir. Şair çox doğru olaraq yazır ki, harda məktəb yoxsa, 
ora virandır. Abad o yerdir ki, məktəb var. Hər kim bəxtli olmaq istəyirsə, səadət 
axtarırsa, məktəbə getsin. İnsanı zülmətdən azad edən də məktəbdir, qəflətdən 
oyadan da. 
 
Çoxdur elmin gözəl - gözəl əsəri, 
Qayəsizdir şirin - şirin səməri. 
Hər kimin yoxdur elmdən xəbəri, 
Günü bişək keçər yaman, oğlum. 
  
Vətənpərvər şair Abbas ağa Nazir bütün varlığı ilə ədəbiyyata, poeziyaya 
bağlı idi. O, “Bax” adlı qəzəlində yazır ki, tale məni övlad qismətindən məhrum 
etdi. Ancaq bunun üçün o qədər də qəm etmirəm, min bir əziyyətlə ana dilimə 
çevirdiyim “Rüstəm və Söhrab” mənim övladımdır, oğlumdur. 
 
Olmadımsa gər ata, yox isə oğlum, 
nə   qəmim, 
“Zadeyi-təbim” olan “Rüstəmü 
Söhrab”imə bax. 
 
Təvazökar şair, pak insan olan Nazir “Bax” qəzəlinin sonunda belə bir 
səmimi izahat da vermişdir: “Hərçənd “Rüstəm və Söhrab” hekayəsi məlik-üş-
şüəra Firdovsinin zadeyi-təbidir, mən isəm ondan türk dilinə nəzmən tərcümə və 
nəql etmişəm, ancaq bu məqamda münasibi-hal “Zədeyi-təbim” deməgə məcbur 
olduğundan, bu barədə mana diqqət dutmalarını ərbabi-mərifətdən rica edirəm”. 
Abbas ağa Nazir maarifçi bir nəslin oğludur. Onun nəsli hələ ötən əsrdə 
Azərbaycan maarifinə Əbdülkərim ağa, Hacı Rəhim bəy, Səməd ağa, İsmayıl ağa, 
Süleyman ağa, Osman ağa, Əhməd ağa, Abdulla ağa, İlyas bəy Qayıbov kimi 
görkəmli maarifçilər vermişdir. Nazir 1849-cu il oktyabrın doqquzunda Qazax 
mahalının Salahlı kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini dövrünün məşhur din 
alimi, əmisi oğlu Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadədən /1830-1917/ almışdır. On 

dörd yaşına kimi kənd məktəbində oxuyan Abbas ağa, Zaqafqaziya müftisi
30
  
Osman Əfəndi Məhəmməd ağa oğlu Vidadovun /M.V.Vidadinin nəvəsi - Ş.N./ 
məsləhəti və köməkliyi ilə Tiflisdəki “Məvarayi-Qafqaz-ruhani idarəsi”nin 
nəzdində açılmış altı sinifli /üç illik/ məktəbə daxil olmuşdur. Üç illik təhsilini 
bitirdikdən sonra Abbas ağa doğma kəndi Salahlıya qayıtmış və 1873-cü ilə qədər 
müəllimlik etmişdir. Həmin ili Tiflisə işə dəvət olunan Abbas ağa Zaqafqaziya 
Ruhani İdarəsində baş katib köməkçisi, sonra isə baş katib vəzifəsində işləyir. 
Nazir sonralar həmin ili “Bəyanihalım” poemasında xatırlayaraq yazır: 
 
Oldum əlqissə razı təklifə, 
Eylədim nəql şəhri-Tiflisə. 
Min səkkiz yüz idi yetmiş üç, 
Ki, vətənimdən mən eylədim yenə köç. 
Məni baş katibə müavini-əzəl, 
Etdi təyinü nəsb o şəxsi-gözəl. 
Olubən şüğlə ruzu şəb rağib, 
Oldum axırda dəxi baş katib. 
  
  
 
NAZİRİN BİR MƏNZUMƏSİ 
 
O zamankı Tiflis ədəbi mühitinin Abbas ağa Nazir yaradıcılığına güclü təsiri 
olmuşdur. Yüzlərlə vətənpərvərlik şerlərinin müəllifi olan Abbas ağaya Tiflisdə bir 
neçə kitab nəşr etdirmək də qismət olmuşdur: 1911-ci ildə “Molla və şeytan” 
(nəzmlə hekayə), 1908-ci ildə “Müsəvvər Rüstəm və Söhrab”, 1912-ci ildə “İki 
qardaş” (mənzum hekayə). 
Sovetlər dövründə unudulmuş şairi professor Alməmməd Alməmmədov 
institut tələbələri üçün nəşr etdirdiyi əsərində az da olsa tanıtmışdır
31
.  İlk dəfə 
Abbas ağa Nazirin “Molla və şeytan” mənzuməsinin elmi əhəmiyyətini araşdıran 
professor yazır ki, mənzumədə çolaq bir dilənçinin güzəranından söhbət gedir. 
Şair dini təlimlə insanları qardaşlığa, xeyirxahlığa və yaxşılığa çağırır. 
Əsərin qısa məzmunu belədir: 
...Bütün günü torbası çiynində dilənçilik edən qocanın son günü yetişir. Ata 
yeganə oğlunu çağırıb ona vəsiyyət edir: illər uzunu zillətlə sənin üçün pul 
qazanmışam. Topladığım üç min manatın bir mini mənim can haqqımdır, iki mini 
isə sənindir, istəyirəm ki, bundan sonra sən zillət çəkməyəsən. Ancaq meyitimi də 
gərək götürdəsən. 
Qoca dilənçi mollaları oğluna tanıtmaq üçün tapşırır ki, avvəlcə Molla 
Səfiyə müraciət edərsən, lazımi qaydada məni dəfn eləsə, min manatı ona verərsən: 
  
İşdi, qəbul etməsə gər dəvəti, 
                                                 
30
 Ikinci Qаfqаz müftisi, Hаcı Əbdülhəmid Şirvаni nəzərdə tutulur - müəl. 
 
31
Bах: А.Аlmаmmədоv "L.Тоlstоy və Аzərbаycаn ədəbiyyаtı" (dərs vəsаiti), АDPI-nin nəşri, Bаkı, 1972-ci il  

Ey oğul, etmə ona çox minnəti. 
 
Ata məsləhət görür ki, onda Molla Zəkini çağırarsan. Son sözlərini deyib 
qoca gözünü yumur. Molla Səfinin dalınca gedən yetim çox çətinliklə onu tapır. 
Molla Səfi xəstə olduğunu bəhanə edərək, qoca dilənçinin dəfninə gəlmir. Oğlan 
atasını dəfn etmək üçün Molla Zəkiyə müraciət edir. Molla Zəki uşağı öz evinə 
gətirir ona ata qayğısı göstərir. Öz xərcilə qoca dilənçini adət və ənənəyə, şəriətə 
müvafiq şəkildə dəfn edir. Uşağı da öz himayəsinə götürür. Axırda uşaq pul 
saxlanan sandıqçanı açır və atasının vəsiyyətinə əməl etmək istəyir. Lakin Molla 
Zəki pulu götürmür, qocaya rəhmətlər oxuyur. Bu pulu əlsiz-ayaqsızlara 
paylamağın daha xeyirli, daha savab iş olduğunu söyləyir: 
 
Yox təməim, leyk mənim bu pula, 
Sərf gərək oluna bu həq yola. 
Rizqi yetimü füqərədür bu pul, 
Qisməti misginin gədqdır bu pul. 
Malıdır bu əlsiz, ayaqsızların, 
Xəstə, əlil, pirü dayaqsızların. 
 
Abbas ağa Nazirin “alimi saleh əməl” adlandırdığı Molla Zəki ona çatası 
pulu sərf edərək yoxsulları şad edir. Yetim uşağı oxumaq üçün məktəbə qoyur və 
ona atalıq qayğısı göstərir. 
Əsas mətləb mənzumənin dördüncü hissəsində başlayır. Bu əhvalatı eşidən 
Molla Səfinin kefi pozulur, evdə arvadı ilə savaşır, hamını yamanlayır, hətta özünü 
söyür ki, belə yağlı tikəni əldən çıxarıbdır. Şeytana lənətlər oxuyur, bu pulun 
hesabına nə qədər yüksələ biləcəyini, nə qədər kef edəcəyini yada salır. Lakin 
axırda bütün bu işlərin baisi şeytan olduğunu yəqin edir. Onun söyüşlərini eşidən 
şeytan da acığını Molla Səfinin üzünə çırpır və deyir: 
 
Ey adı molla, özü əhli fəsad, 
Öz əməlin heç də eyləməyən yad. 
Öz günahın özgənin üstünə yıxan, 
Haqq nədir, insaf nədir qanmayan, 
Heç görübsənmi mənim heç üzümü 
Ki danışırsan bu qədər sözümü? 
...Mali-yetim yemədim sən kimi, 
Batil işə həqq demədim sən kimi. 
 
Şeytan mollanın bütün fırıldaqlarını açıb söyləyir. Pis əməllərin səbəbi 
tamahkarlıq, nəfs olduğunu deyir: 
 
Nəfs edər xarü-zəlil adəmi, 
Nəfs vurar bir-birinə aləmi. 
Olmaya idi əgər aləmdə nəfs, 
Qurdla gəzərdi quzu bixovfu-tərs. 

Adəmə şər nəfsik ucundan gəlir, 
Yoxsa nə şeytanü, iə cindən gəlir. 
 
Şeytan bütün fitnənin, hiylə və şərin binasını mollanın qoyduğunu, Quranı 
belə öz nəfinə şərh elədiyini onun üzünə deyir. Surələri tərsinə nəql eyləyib, 
ayələri əksinə kəşf eyləyib, İslamın üzünə tərəqqi yolunu bağlayan da Molla Səfi 
kimi nadürüstlərin olduğunu dedikdən sonra şeytan çəkinmədən millətlər arasında 
salınan ədavətdə də mollanın günahkar olduğunu göstərir: 
 
Millətlər arasında salıb qiylü-qal, 
Günbəgün etdin onu aşüftə hal. 
Açdın əvamın başına yüz oyun, 
Nəfsi-təmə qurduna etdin qoyun. 
Şəxsində qurban elədin milləti, 
Nəfsinə büryan elədin milləti. 
 
Şair belə qənaətə gəlir ki, “o gözəl islami” zəlil edənin, onun adam yerinə 
qoyulmamağının səbəbkarları fitnəkar mollalardır. Tərs şeytan hirsindən üzünü 
mollaya tutaraq deyir: 
 
Eyləsə kim xeyir işə iqdam əgər, 
Peşinə dərhal çəkirsən çəpər. 
Tazə üsul ilə biri versə dərs, 
Eylə gedirsən ona ərəkəsü-tərs. 
Çökdürüb ətfali dizi üstə sən, 
Dərsi verirsən bəüsuli kühən. 
Çöpü fəlaqqa ədəbin illətin, 
Sillə, söyünc tərbiyəyin hacəti. 
 
Xalqın, millətin geriliyində də şeytan mollanı təqsirləndirir: 
 
Sahibidir özgələr elmin, fənnin, 
“Leyli və Məcnun” hələ dərsin sənin. 
Elm ilə xəlq uçdu göyə, açdı pər, 
Sən oxudursan yenə “zirü-zəbər”. 
Xəlq bilir ulduzların sayını, 
Sən hələ bilmirsən oruc ayını. 
 
Mollanın başqa fitnə-fəsadlarını sayıb, əməllərini oxuduqdan sonra şeytan 
deyir: 
 
Hər necə pis olsa da şeytan əgər, 
Sən kimi yüz əhli-fəsadə dəyər. 
 

Adətən bəd əməllərin timsalı olan şeytan mollaların əhli-fəsad olduğunu 
sübuta yetirir. 
Əsərdən göründüyü kimi, Abbas ağa Nazir, ümumiyyətlə, mollaların deyil, 
Molla Səfi kimi tamahkar, kəmsavad, hiyləgər, yetim malına göz dikənlərin 
əleyhinədir. Molla Zəki isə öz hərəkətlərilə, insanlara qayğısı ilə müsbət qəhrəman 
kimi yüksəlir. Əsərdə həmçinin maarifə, yeni üsullu məktəb və elmə çağırış da 
vardır. 
Şair Abbas ağa Nazir ət yeməzmiş. Buna görə də ona “tolstoyçu” 
deyərmişlər. Ov ətini, heyvan başı kəsəni o, nadan, yırtıcı və ən böyük cinayətkar 
hesab edərmiş. Ona görə də “Vətən” şerində yana-yana deyirdi: 
 
Ey Vətən, ey canım sənə qurban! 
Neçinəhlin olub sənin nadan? 
 
Abbas ağa nəinki “tolstoyçuluğa” varmış,   hətta   1920-ci   ildə  tədqiqatçı 
Fərhad   Ağazadənin   fikrincə,   “böyük Tolstoydan  daha  irəliyə  varmış”dır. 
Müasirlərinin dediyinə görə, ömrünün son üç ilini (1917-19-cu illər) Qazaxda 
yaşayanda ana Salahlıdan pay göndərilən quzunu saxlayarmış, kəsməyə əli 
gəlməzmiş. İstər qohum-qonşu olsun, istərsə yad, birinci istəyənə quzunu 
bağışlarmış. Elə bu faktları bilən müasiri Fərhad Ağazadə şair Naziri yazıçı Lev 
Tolstoyla  müqayisə edərək yazır:  “Lev Tolstoy “ne ubey” (yəni insanları 
öldürmə) şüarı ilə məşhur olduğu halda, bizim  şairimiz   “insan  ilə   bərabər 
heyvanları da öldürmə” şüarı ilə məşhur olur. 
Böyük Tolstoydan daha irəliyə varmış Abbas ağa Nazir əfəndi vətənini, 
millətini sevən bir Azərbaycan şairidir. İnsanlar ilə heyvanların da vətəndə hürr və 
azadlığı tərəfdarıdır”. 
Əsrin əvvəllərində Tiflisdə oturan harın çar pristavları və generallar tez-tez 
Qarayazıya ova gələr, meşə gözəli olan ceyran, cüyür, maral sürüsünü 
ovlayarmışlar. Meşəni maral nəriltisindən, ceyran mələşməsindən, çüyür 
gözəlliyindən məhrum edənlərə nifrət əlaməti olaraq Abbas ağa “Qarayazı 
meşəsinin vəsfi və ovçuların zülmü” şerini yazır. O, cənnətmisal Qarayazı 
ormanında qan tökənlərin vəhşiliyinə dözmür, fəryad edərək deyirdi: 
  
Dad, səyyad əlindən, ey insan! 
Əsl mənada yırtıcı heyvan. 
Sürüdən qurd aparsa bir bərrə, 
Lənət oxuyursan ona min kərrə. 
Sən bütün kəlləni edib də tələf, 
Zənn edirsən bunu bir özgə şərəf. 
Fikir qıl: yoxmu canı heyvanın, 
Sənə şirin deyilmi öz canın? 
Demə mən adəməm, o heyvandır, 
Can haman can və qan haman qandır. 
Can verən ki, deyilsən, ey insan,