ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Vaxt çatıb, biz yenə bir məhəbbətlə, 

Ünsiyyət bağlayaq, dost olaq gərək. 
Olub-keçənləri mehri-ülfətlə, 
İndi unutmağa çalışaq gərək. 
 
/Tərc. N. Həsənzadənidir/ 
 
Xarici işlər naziri qraf Karl Nesselrod iki ölkə arasındakı səmimi dostluqdan 
danışdı. Vəziri-muxtar A.S.Qriboyedovun səhvlərini də etiraf etdi. Çıxışlardan 
sonra şahzadə Xosrov Mirzə ilə əl tutub görüşən imperator I Nikolay dedi: “Mən 
başıbəlalı Tehran hadisəsini əbədi olaraq yaddan çıxardıram”. 
İmperator həmdə elan etdi ki, dostluq naminə İranın verəcəyi müharibə 
borcunun doqquzuncu kururundan imtina edir və onuncu kururun ödəmə müddətini 
beş ilədək uzadır. 
Bununla da Rusiya - İran arasında alovlanacaq müharibənin odu söndürüldü. 
Sonra hər iki ölkənin şairlərinə söz verildi. Saray şairi Dmitri Xvostov İran 
şahzadəsinə baş əyib onun şəninə yazdığı “Şərq hakiminin nəvəsinə” şerini oxudu. 
Fazil xan Şeyda isə “Şərq təxəyyülünün çiçəklərini Şimal qarına səpələdi” adlı rus 
dövlətini vəsf edən qəsidəsi ilə çıxış etdi. 
 
* * * 
 
...  - Oho, şahzadə necə də qururludur, daha doğrusu özünü çox dartır, - deyə 
qraf Aleksey Çeçurin kinayə ilə deyindi. 
 - Əzizim, görünür, siz Şərq adamlarını yaxşı tanımırsınız. Axı, o şahzadədir, 
sizə özündən müştəbeh kimi görünsə də, çox nəzakətli və ağıllı adamdır. Bir də ki, 
niyə təəccüb edirsiniz? Hazırda İranın sahibi qacarlardır. Bu da o nüfuzlu nəslin 
oğludur. Zənnimcə, bizim heç bir qrafımız, knyazımız alicənablıqda onunla 
ayaqlaşa bilməz. 
 - 
Lütfən deyin, şahzadəyə olan belə ali hüsni-rəğbətiniz hardandır, xanım? 
 - 
Mənə onunla balda görüşmək, rəqs etmək  nəsib   oldu,   qraf   Potolskinin 
sarayında... Xüsusilə, onun alicənablığı, Şərq istiqanlığı məni valeh etdi. 
 
- Oho, xanım, Siz ona valeh olmusunuz. Daha doğrusu, şahzadəyə 
vurulmusunuz. Bu, mənim yəqinimdir.... 
Qrafinya Olqa Lixeryeva zərif yelpiyini oynada - oynada, nazla: 
- Düz tapmısınız, - dedi, - qraf, onu görəndən mənim yuxum ərşə çəkilib, 
ruhum göylərdə mələklərlə uçur. Yuxumda əsrarəngiz Şərq mənzərələri görürəm. 
Görürəm ki, nağılabənzər dəbdəbəli saray, qullar, qaravaşlar, bir də onların 
hakimi-mütləqi şahzadə Xosrov Mirzə mənimdir. Ah, mənə əzab verən həsrət kaş 
çin olaydı... 
Kədərlə boynunu əyib bədbəxt adamlara məxsus yazıq bir görkəmə düşdü. 
- Özünüzü üzməyin xanım, bu, baş tutan sevda deyil. Unutmayın ki, 
şahzadənin əlində, ayağında bizim sevimli şairimiz Aleksandr Sergeyeviç 
Qriboyedovun qanı var... 
 - 
Qraf, 
şahzadə ara vuran erməni deyil ki, əlini nahaq qana bulaya. Bütün 
saray əyanları, bütün Rusiya bilir ki, nahaq  qanın   baiskarı,   daha  doğrusu, 

Qriboyedovun faciəli ölümünün səbəbkarı şah sarayının xəzinədarı erməni Yakov 
Markaryan və ştabs-kapitan Məlik Şahnazaryandır. Allah eşqinə, yalvarıram sizə, 
qraf, mənim yanımda şahzadə haqqında pis fikirlər söyləməyin.Özünüz 
şahidsinizki, əlahəzrət imperator onu necə lütfkarlıqla qəbul etdi. İranın bütün 
günahlarını ona bağışladı. 
 - 
Şahzadə isə əvəzində dünyanın ən qiymətli almazlarından birini Rusiyaya 
hədiyyə etdi. 
 
- Siz  muzey  eksponatı  olacaq soyuq almazı  görürsünüz.  Siz  necə də daş 
qəlblisiniz,  İlahi,  amma şahzadənin gözəlliyini yox, - deyib qrafinya Olqa 
Lixarayeva sakit addımlarla müsahibindən uzaqlaşdı... 
1829-cu ilin sonuna kimi Peterburqda qonaq olan şahzadə Xosrov Mirzə 
Qacar bütün ali dairələrdə beləcə məhəbbətlə sevilirdi. Otuzuncu ilin əvvəllərində 
Tiflisə   gələn şahzadə  sağ-salamat Vətəni İrana qayıtdı. O, 1875-ci ildə, altmış   
doqquz  yaşında   vəfat   etdi. Şahzadə 1806-cı ildə anadan olmuşdu. Vəliəhd 
Abbas Mirzənin kəniz arvadından olan şahzadə Xosrov Mirzə Qacar rus - İran 
əlaqələri tarixində həmişə məhəbbətlə   xatırlanır   və   yenə   də xatırlanacaqdır. 
 
10 mart 1992-ci il. 
  
 
 
GENERAL - LEYTENANT 
ƏRƏBLİNSKİ 
 
Min doqquz yüz ikinci il,  yanvarın üçündə Dərbəndin qədim Qırxlar 
qəbiristanlığında istefada olan general-leytenant Balakişi Əlibəy oğlu Ərəblinskini 
əsgəri şərəflə dəfn etdilər. Bu, Qafqazın müsəlman əhalisindən Rusiyada ilk ali 
hərbi təhsil alan Azərbaycan oğlu idi. 
Həmin gün general-leytenantı Dərbənd əhalisi, Abxaz, Samur, Abşeron və 
Şirvan süvari alayının əsgərləri şərəflə son mənzilə yola saldılar. 
  
Tam əlli il rus ordusunda nümunəvi xidmət edən general-leytenant Balakişi 
Ərəblinski 1828-ci ildə Zaqatalanın Tala kəndində anadan olmuşdur. Mahal rəisi 
Əlibəyin ailəsində böyüyən Balakişi Peterburqdakı birinci dərəcəli kadet 
korpusunu 1848-ci ildə müvəffəqiyyətlə bitirib kornet rütbəsi almışdır. Müxtəlif 
hissələrdə qüsursuz xidmət edən Ərəblinski çox gənc yaşlarında, podpolkovnik 
rütbəsində briqada komandiri kimi məsul vəzifəyə irəli çəkilmişdir. Sonralar 
diviziya komandiri olan general-leytenant Balakişi Ərəblinski əlli illik xidmətində 
o vaxt Rusiyada olan bütün yürüş və döyüşlərdə iştirak etmişdir. 
Hələ 1848-49-cu
21
 illərdə Vilaqoş qalası uğrunda gedən ağır döyüşlərdə 
həmyerlimiz kapitan Ərəblinski də mərdliklə vuruşaraq “Birinci dərəcəli müqəddəs 
Stanislav” ordeni ilə təltif olunmuşdur. 
                                                 
21
 
1849-cu ildə Маcаrıstаnda Аvstriyа hökmrаnlığınа qаrşı inqilаbi üsyаn оlmuşdur. Həmin üsyаn zаmаnı rus impеrаtоru 
Nikоlаy, Аvstriyа impеrаtоru Frаns Iоsifin хаhişilə оrаyа хеyli qоşun göndərərək qəhrəmаn mаcаr хаlqının öz milli аzаdlığı 
uğrundа mübаrizəsinin аmаnsızcаsınа yаtırılmаsınа kömək еtmişdir - müəl. 
 

Balakişi Ərəblinskinin ikinci böyük yürüşü 1854-cü ildə Rusiyanın Xivə 
xanı ilə apardığı müharibədə olmuşdur. Bu hərbi səfərdə mayor Ərəblinski general 
Lazerevin ordusunda vuruşurdu. 
Bu illərdə Qarabağ süvari dəstəsinin tərkibində general-leytenant Fərəc bəy 
Ağayev, Azərbaycan süvari briqadasında general-mayor İsmayıl bəy Qutqaşınlı, 
Mənsurağa Vəkilov, ikinci süvari Azərbaycan alayının komandiri, polkovnik 
İsrafil bəy Yadigarov, podpolkovnik Cəfərağa Əlibəyağa oğlu, general-mayor 
Cəfərquluağa Bakıxanov, dördüncü İrəvan süvari batalyonunun komandiri mayor 
Ağasıbəy Afşarov (1883-cü ildən general-mayor olub - Ş.N.), mayor Firudin bəy  
Vəzirov (1877-1818-ci illər Rusiya Türkyə müharibəsində general-mayor 
rütbəsi alıb-Ş.N.) və başqa həmyerlilərimiz qorxmaz döyüşçü, bacarıqlı komandir 
kimi tanınırdılar. 
1853-56-cı illərda Krım müharibəsində dörd süvari alayında mindən çox 
azərbaycanlı əsgər və zabit vuruşurdu. Onlardan biri də Balakişi Ərəblinski idi. Bu 
müharibədə podpolkovnik Ərəblinski göstərdiyi igidliyə görə üstü yazılı qılınc və 
“Müqəddəs Anna” ordeni ilə təltif olunmuşdu. 
Balakişi Ərəblinskinin iştirak etdiyi sonuncu müharibə 1877-1878-ci 
illərdəki Rusiya-Türkiyə müharibəsi idi. Görkəmli sərkərdə 21-ci piyadalar 
diviziyasının briqada komandiri kimi yüksək vəzifəyə təyin olunmuşdu. 
Qısamüddətli döyüşdə göstərdiyi qeyri-adi igidliyə və əvəzsiz komandirlik 
fəaliyyətinə görə həmyerlimiz Balakişi Ərəblinski general-mayor rütbəsinə layiq 
görülmüşdü. 
1898-ci ildə istefaya çıxan general-leytenant Balakişi Ərəblinski Dərbəndə 
qayıtmış, ömrünün axırına kimi orada yaşamış, imperator tərəfindən ona hədiyyə 
olunan torpaq sahəsinə başçılıq etmişdir. Yerli əhali arasında gözəl insani 
keyfiyyətləri ilə hədsiz hörmət qazanmış general-leytenant Balakişi Ərəblinskinin 
şərəfinə adlandırılan Dərbənd yaxınlığındakı qəsəbə və stansiya indi də onun adını 
daşıyır. 
1902-ci il 20 yanvar tarixli nömrəsində “Kaspi” qəzeti general-leytenant 
Balakişi Ərəblinskiyə həsr etdiyi nekroloqda yazırdı: “Mərhum təbiətən humanist 
idi. Rütbəsindən və milliyyətindən asılı olmayaraq, çətin anlarda həmişə hamının 
kömyəinə gəlir, həyatda özünü çox səda aparırdı. Rəis kimi xidməti işdə tələbkar 
olsa da, ədalətli idi. Tabeliyində olanlara qayğı ilə yanaşırdı. Buna görə də ən aşağı 
rütbəlilər belə onu ata kimi sevir, hörmət edirdilər.Onun diqqəti cəlb edən 
keyfiyyətlərindən biri də qonaqpərvərliyi idi.  
General-leytenant Balakişi Ərəblinskinin dəfn mərasimində iştirak edənlərin 
hədsiz çoxluğu ona olan xalq məhəbbətinin əyani təzahürüdür. Onun evindən 
qəbiristanlığa qədər uzanan yol mərhuma son borcunu vermək məqsədi ilə tabutu 
müşayiət edənlərlə dolu idi”. 
General-leytenant Balakişi Ərəblinskinin iştirak etdiyi müharibələr haqqında 
indiyədək onlarla elmi, bədii əsərlər yazılıb. Ancaq nədənsə general Ərəblinskinin 
adı bu müharibəyə aid nə elmi, nə də bədii əsərlərdə heç olmasa bir dəfə də 
çəkilmir. Tədqiqatçı və tarixçilərimiz onun haqqında heç bir məlumat verməyiblər. 

İlk dəfə mənə general Ərəblinski haqqında söhbət açan Azərbaycan Dövlət Tarix 
Muzeyinin elmi işçisi Nərmin xanım Tahirzadə oldu. Onun nəvələrini tapmaqda da 
Nərmin xanım köməyimə çatdı. 
Hazırda general-leytenant Ərəblinskinin iki nəvəsi Bakıda yaşayır. Montin 
qəsəbəsində yaşayan qız nəvəsi Fatma xanım, general babası dünyadan köçəndən 
iki il sonra anadan olub. Fatma xanımın dediyinə görə, babasının mənsub olduğu 
Ərəblər məhəlləsi Zaqatalada indi də durur. 
Fatma xanımda generalın cəmi iki şəkli, bir də generalın qızı Sona xanım 
Ərəblinskayanın bacısı Nurcahana atasının xəstəliyi və ölümü haqqında yazdığı 
qısa bir məktubu saxlanılır. 
“Noyabrın iyirmisində sarılıq xəstəliyinə tutuldu, az sonra sağaldı və 
bədbəxtlikdən yenidən çiban çıxartdı. Dekabrın ikisində təşrih edib yaranı kəsdilər. 
Yaranın yerini qızmar dəmirlə xlorofomsuz dağladılar. Atamız yaşlı olduğuna görə 
xlorofomdan istifadə etmək olmazdı. Operasiyadan sonra özünü bir qədər yaxşı 
hiss etdi. İyirmi gündən sonra əhvalı birdən-birə pisləşdi və keçindi. 
Min doqquz yüz ikinci il yanvarın ikisində dəfn olundu. Müxtəlif polklardan 
zabitlər, deputatlar gəlib anamıza başsağlığı verdilər. 
Evimizin qabağı adamla dolu idi. Sonra matəm musiqisi çalındı. Küçələrdə 
adam əlindən güclə tərpənmək olurdu”. 
General-leytenant Ərəblinskinin ikinci nəvəsi Həyat xanım Abdullayevadan 
isə onun çox qısa tərcümeyi- halını öyrənə bildim. 
Bir dafə Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin inqilabaqədərki sərgi 
guşəsində bir portret gördüm. Orada meşin divanda əyləşən Bakı milyoneri Hacı 
Zeynalabdin Tağıyev öz evində təsvir olunmuşdu. H.Z.Tağıyevin başının üstündən 
isə general-leyenant Balakişi Ərəblinskinin portreti asılmışdı. Bələdçi qızdan 
portretdəki generalın kimliyini soruşdum. “Bilmirəm, tanımıram - dedi. - Bircə 
H.Z.Tağıyevi tanıyıram...” 
General Balakişi Ərəblinskinin portreti H.Z.Tağıyevin başı üstündən 
təsadüfən asılmayıb. Onlar qohum idilər. Generalın kiçik qızı Sona xanım Hacı 
Zeynalabdin Tağıyevin həyat yoldaşı idi. Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim, 
oxuduqlarım, gördüklərim” kitabındakı maraqlı epizod bunu bir daha təsdiq edir. 
Müəllif yazırki, Hacı Zeynalabdin öz qızları Sara və Leylanı Peterburqa, Smolnı 
Qızlar İnstitutuna oxumağa göndərmək qərarına gəlir və sənədləri ora göndərir. 
Çox keçmir, Smolnıdan rədd cavabı gəlir ki, nə bəy, nə xan və nə də zadəgan 
olmadığınız üçün qızlarınızı qəbul edə bilmərik; bu instituta yalnız qraf, knyaz, 
xan, bəy, əmir qızları qəbul edilir. 
Hacının arvadı Sona xanım rəsmi sənəd təqdim edir ki, atası general Balakişi 
Ərəblinski müharibədə rəşadət göstərib və Rusiyaya sədaqətinə görə çar tərəfindən 
qızıl silahla təltif olunub; bu qızlar da onun nəvələridir, bütün imtiyazlardan 
istifadə etmək hüquqları var. 
Tağıyevin qızları ana babalarına - general Ərəblinskiyə görə Smolnı Qızlar 
İnstitutuna qəbul edilirlər. 
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızı Sürəyya xanımın xatirələrindən: 
 - Hələ ötən əsrin doxsanıncı illərində Buxara əmiri Seyid Mir Əbdül Əhəd 
xan hər il Qafqaza müalicəyə gedərdi. Onun yolu hər dəfə Bakıdan keçər və gedib 

qayıdanda məiyyəti ilə bərabər bir neçə gün şəhərimizdə qalar, neft mədənlərinə, 
toxuculuq fabrikinə, ayrı-ayrı zavodlara, Mərdəkandakı bağbanlıq məktəbinə, Bibi-
Heybət məscidinə, teatr və digər yerlərə baş çəkərdi. ...Buxara əmiri hər dəfə 
Bakının bir neçə nəfər yüksək rütbəli mənsəb sahiblərinə, milyonçulara və hətta 
adi adamlara belə qızıl və gümüşdən birinci və ikinci dərəcəli Buxara “Ucalan 
ulduz” ordeni və digər Buxara medalları bağışlayırdı. Atama və ana babam 
general-leytenant Ərəblinskiyə də birinci dərəcəli “Ucalan ulduz” qızıl ordeni 
vermişdi. Hacıya arxa tərəfində xoş sözlər həkk edilmiş iri, çox qiymətli bir qızıl 
saat da bağışlamışdı. 
 
  
“ƏRƏBLİNSKİ” ƏHVALATI 
 
Hörmətli redaksiya! Qəzetinizdə “Hüseyn Ərəblinski” əhvalatını oxudum. 
İstər-istəməz xalqımızın ilk general-leytenantlarından biri Balakişi bəy Əlibəy oğlu 
Ərəblinski /1828-1902/ haqqında Dərbənddə apardığım axtarışlarımı xatırladım. 
  
1898-ci ildə istefaya çıxan general Balakişi bəy Ərəblinskiyə imperator 
Dərbəndin altı kilometrliyindəki böyük bir torpaq sahəsini özünün arzusu ilə 
hədiyyə edir. General burada kənd saldırır və stansiya tikdirir. Hazırda qəsəbədir, 
orada üç mindən çox azərbaycanlı yaşayır. Stansiya və qəsəbə indi də “Ərəblinski” 
adlanır. Sizin qazet yazır ki, “1906-cı il idi. Bakı artistləri Dərbənddən, qastroldan 
qayıdırdılar”. 
Əksinə, həmin il məşhur aktyor Hüseyn Xələfov aktyor dostları Mirmahmud 
Kazımovski, İbrahim İsfahanlı, Cahangir Zeynalov, Midhət və Maxmud Malikov 
qardaşları ilə Bakıdan Dərbəndə qastrola gedirdilər. Həmin stansiyada qatar xeyli 
gözləməli olur. Onlar düşüb stansiyada gəzişirlər. Qarşıdan gələn tatarı gözləyirlər 
ki, yol açılsın. Bu vaxt Mirmahmud Kazımovski: 
 
- Hüseyn, - deyir, - sən özünə təxəllüs axtarırsan, bir stansiyanın adına 
diqqət elə... 
Hüseyn Xələfov: 
 - 
Nə demək istəyirsən? 
 - 
Gəlsənə özünə Ərəblinski təxəllüsünü götürəsən. Pis döyül, balam, dilə 
yatandır, yaxşı da əzəmətlə səslənir. Dostlar razılıq əlaməti olaraq bir-birinin üzünə 
baxırlar. 
Dərbəndə çatan kimi afişaya Hüseyn Xələfov əvəzinə “Hüseyn Ərəblinski” 
yazırlar. O vaxtdan böük aktyor bu təxəllüsü qəbul edir. Onu da xatırladım ki, 
həmin illərdə aktyorlar arasında mahal, şəhər adlarını familiya kimi qəbul etmək 
dəbdə olub. Bakıda isə bu daha böyük gurultu və səs-küylə qarşılanır. İlk vaxtlar 
qəzet satanlar küçələrdə qışqırırlarmış ki, təzə aktyor peyda olub: Hüseyn 
Ərəblinski. 
Dönə-dönə qədim Dərbəndə səfərimdə ağsaqqal Kərim Paşabəyov, Davud 
Talıbov və başqaları bu əhvalatı mənə danışıblar. Aktyor Hüseyn Ərəblinskiyə 
gözəl bir qızın gül bağışlaması, Hüseynin ona vurulması və vüsalına yetmədiyi o 
afətin eşqinə onunla ilk və son dəfə rastlaşdığı  

“Ərəblinski” stansiyasının adını özünə soyadı götürməsi isə həqiqətə uyğun 
deyildir. 
Hətta bəziləri yazırlar ki, guya aktyor Hüseyn Xələfov generalın qızını 
sevirmiş, lakin qızı ona vermədiklərinə görə o, Ərəblinski təxəllüsünü götürüb. Bu 
da tamamilə yalan faktdır. Çünki aktyor Dərbənddə olanda generalın vəfatının 
dörduncü ili idi. 
Bu barədə mən gözəl folklorçumuz mərhum Qulu Məmmədli ilə də söhbət 
etmişdim. O, bu əhvalatın bizim bir teatrşünas qadın /o, rəhmətə gedib/ tərəfindən 
uydurulduğunu və doğru olmadığını təsdiq etdi. 
Qəribə burasıdır ki, bu səhv fakt ədəbiyyatımıza da gəlib çıxıb. Gözəl əsərlər 
müəllifi, görkəmli dramaturqumuz Sabit Rəhman Hüseyn Ərəblinskinin ömur 
yolundan “Son faciə” adlı povest yazıb. 
“1906-cı ildə Dərbənddə qastrol verib geri qayıdırdılar... Kiçik bir stansiyada 
əyləndilər. Əylənməyin səbəbi bu idi ki, qabaqda məşhur general, mülkədar 
Ərəblinskini gətirən qatar vardı. O qatar gəlib getməli, sonra da bunlar getməli 
idilər". /Sabit Rəhman, əsərləri, II cild, səh. 253/. 
O vaxtlarda general Ərəblinski haqqında tədqiqat aparılmadığına görə 
mərhum dramaturqumuza məlum deyilmiş ki, general-leytenant Balakişi bəy 
Ərblinski 1902-ci il yanvarın 1-də vəfat etmişdir. Onda mərhum general 1906-cı 
ildə qatarda necə gedə bilərdi. 
  
 
GENERAL FƏRƏC  BƏY   
AĞAYEV 
 
1858-ci ildə Şamaxıdakı dörd sinifli ali ibtidai məktəbdə yüz qırx dörd nəfər 
buraxılış imtahanı verirdi. Onlardan otuz iki nəfəri azərbaycanlı idi. Burada 
zadəgan, ruhani, rəiyyət silkinə məxsus uşaqlar təhsil alırdılar. İmtahan verənlər 
arasında uzun illar çar ordusunda xidmət edən praporşik Səlim bəyin oğlu Həsən 
bəy Məlikov də vardı. Buraxılış imtahanlarını qeyri-adi bir müvəffəqiyyətlə verən 
Həsən bəy fitri istedadı ilə hamını heyran qoydu. İmtahanda iştirak eden Qafqaz 
təhsil dairəsinin müdiri baron Aleksandr Pavloviç Nikolai Həsən bəy Məlikovun 
padşahlıq hesabına birinci dərəcəli Tiflis gimnazysına qəbul olunmasına razılıq 
verdi. 
Lakin məktəbin direktoru üzrxahlıq edib: 
- Aleksandr Pavloviç, - dedi, - cəsarat edib haqqında hüzurunuza tərif dolu 
tələbnamələr   yazdığım   şagird Həsən bəy  Məlikov, bax, budur. Özünüz onun 
biliynin şahidi oldunuz. 
- Yadımdadır, səhv etmirəmsə, bir ildə iki dəfə yazmışdınız, - baron Nikolai 
ani olaraq fikrə gedir, - cənab direktor, - dedi, - bu cılız müsəlman balası sizin 
yazdığınız təriflərə də layiqdir. Əlbəttə, bu müvəffəqiyyətin qazanılmasında sizin   
müəllimlərin böyük əməyi var. Mən onunTiflis gimnaziyasında oxumasına bütün 
qəlbimlə sevinərdim. O, həqiqətən istedadlı uşaqdır. 
Məktəb müdiri ona və məktəbinə deyilən tərifdən xoş hal olub, barona 
hörmətlə təzim etdi. 

 - 
Möhtərəm Aleksandr Pavloviç, ancaq bir çətinliyimiz var. 
- Nədi o çətinlik, nədən ibarətdir? 
- İnişil bu uşağın atası Səlim bəy vəfat etdi.  İndi ailəsinin  başçısı onun 
böyük qardaşıdır. O da iki ayağını bir başmağa dirəyib deyir ki, qardaşım Həsən 
bəyin Tiflisə oxumağa getməsinə razı deyiləm. 
- Niyə? 
 
- Deyir   ki,   uşağı   gözümdən   qoya bilmərəm. Hələ çox balacadır. 
- Olarmı o cənabla özüm söhbət edəm? Bəlkə yola gətirdik. 
 
- Olar, amma bir məsələni sizə açım... 
Baron şəhadət barmağını dik tutub zarafatla: 
 
- Dayan, dayan, yəqin sünnidir, tərs damarı var. Sən də ondan qorxursan, - 
deyib başını bulaya-bulaya: - ay müsəlmanlar, ay müsəlmanlar... 
 
- Yox,   Aleksandr   Pavloviç,   sünni olmarına  sünni  deyil,   qorxuram,  
tərs damarı tutar, daha da acığa düşər, belə istedadlı uşaq əlimizdən çıxar. Mən bir 
fənd işlətmişəm. Deyim, qulaq asın. Həsən bəyin atasının dayısı general-leytenant  
Fərəc   bəy  Ağayev  Tiflisdə yaşayır. Yəqin ki, siz də onu tanıyırsınız. Generalın   
imzası ilə bir xahişnamə hazırlamışam. Guya o, bizim məktəb müdiriyyətindən 
xahiş edir ki, Həsən bəyi Tiflis gimnaziyasına oxumağa göndərək... 
 - 
Qardaşı yenə də razılaşmır? 
 
- Biz hələ generalın məktubu barədə Həsən  bəyin böyük qardaşına bir söz 
deməmişik. İstərdik ki, məktub barədə ona siz deyəsiniz. 
- Niyə məhz mən? 
- Ona görə ki,  siz  Qafqaz təhsil dairəsinin   hamisisiniz.   Zaqafqaziya Baş 
İdarəsi Sovetinin üzvüsünüz, həmdə həqiqi-mülki müşavirisiniz. Sizin - baron 
Aleksandr Pavloviç Nikolainin sözü daha inandırıcı olar. 
- General-leytenant Fərəc bəy Ağayev həzrətlərini mən də yaxşı tanıyıram. 
Deyirsən,   cəsarət edib  onun  adından danışaq?   Mənə   belə   gəlir   ki,   bir 
müsəlman   ziyalısının   artması   üçün işlətdiyimiz fəndə görə general bizi 
bağışlar. Amma onu da deyim ki, bu fənd heç də bəd deyil. Çox məharətlə tapılıb. 
Uşağı xilas etməyin başqa yolu yoxdur. General tarəfdən arxayın olun, razılıq 
mənim   boynuma.   Bu   barədə   Tiflisə qayıdan  kimi  onun  özünə də  məlumat 
verərəm. 
Baron Aleksandr Pavloviç Nikolai Tiflisə qayıdanda Şamaxı məktəb 
müdirinin işlətdiyi “fənd” haqqında generala məlumat verdi. General bığaltı 
gülümsündü və məmnuniyyətlə qohumu Həsən bəy Məlikovu himayəsinə 
keçirərək, Birinci dərəcəli Tiflis Gimnaziyasına qəbul olunmasına kömək etdi. 
Bəs, general-leytenant Fərəc bəy Ağayev kimdir? Necə olub ki,  
tədqiqatçılarımız onun üstündən sükutla keçiblər? Həsən bəy Zərdabi kimi 
görkəmli maarifpərvəri bizə bəxş edən bu xeyirxah adamın ömür yolu həyatın 
hansı sınaqlarından çıxıb? 
General-leytenant Fərəc bəy Ağayevin haqqında biz ilkin məlumata 
“Kavkaz” qəzetinin səkkiz dekabr 1891-ci il tarixli nömrəsində və “Kavkazski 
kalendar” illik məcmuəsinin 1873-1874-cü illərdəki nömrələrində rast gəldik.  
Birinci mənbədə haqqında geniş məlumatla “Fərəc bəy” kimi təqdim olunan 
eloğlumuz, ikincidə Qafqaz Əlahiddə Ordusunun generalları sırasında  “Nikolay 

Nikolayeviç Arayev” adlandırılır. Ona görə ki, bu yaraşıqlı, ilk azərbaycanlını 
1844-cü ildə imperator Nikolay və onun arvadı Mariya Aleksandrovna xaç suyuna 
çəkib oğulluğa qəbul etmişdilər. 
Uzun müddət Peterburqda xidmət edən padşahın sevimlisi Fərəc bəy Ağayev 
Qafqaza qayıtdıqdan sonra yaxın qohumları  belə yaxşı  munasibət bəsləməmişlər.    
Hətta Həsən bəy Zərdabi məktublarından birində yazır ki, ata el arasında xəcalət 
çəkirdi ki, dayısı rus adını qəbul edib. Ona görə də ondan üz döndərib küsmüşdü. 
Get-gəlimiz belə yox idi. Ömrünün sonlarında Tiflisdə yaşayan   generala hamı 
“rus Ağayev deyərmiş. Şübhəsiz ki, sonralar səhvini başa düşən general vəsiyyət 
etmişdir ki, nekroloqunda ad-familiyası Fərəc bəy Ağayev kimi göstərilsin.  Onun 
bu vəsiyyətinə əməl olundu. 
General-leytenant Fərəc bəy Ağayev füsunkar Qarabağın Şuşa şəhərində 
1811-ci ildə adlı-sanlı bəy ailəsində dünyaya gəlib. İlk hərbi təhsilini Tiflis kadet 
korpusunda aldıqdan sonra 1837-ci ildə Qafqaz Əlahiddə Ordusunda müsəlman 
süvari polkunda xidmət başlayıb. Xidmətinin yeddinci ilində ən yaxşı qvardiya 
rotmistri Fərəc bəy eskadron komandiri kimi Peterburqa göndərilir. Peterburqda o, 
birinci Nikolayın xüsusi qvardiya kazak polkunda leyb-qvardiya komandiri 
vəzifəsinə təyin olunur. Elə burdada o, imperatorun və onun arvadı Mariya 
Aleksandrovnanın sevimlisi olur. 
Fərəc bəy Ağayev özünün qeyri-adi hərbi qabiliyyəti və igidliyi sayəsində 
xidmətinin on ili ərzində polkovnik rütbəsinə kimi yüksəlir. 1850-ci ilə qədər 
Peterburqda, xüsusi qvardiya kazak polkunda qüsursuz xidmət edən polgovnik 
F.Ağayev həmin il Əlahiddə Qafqaz Ordusunun sərəncamına göndərilir. 
1853-cü ildə Krım müharibəsi başlananda polkovnik Fərəc bəy Ağayev 
Qarabağın azərbaycanlı igidlərindən ibarət süvari alayını təşkil edib, özü də onun 
komandiri olur. Müxtəlif arxiv sənədləri, komandanlığa göndərilən raport və 
məktublar göstərir ki, Fərəc bəyin şuşalılardan ibarət süvari polku Kürəkdərə 
uğrunda gedən döyüşlərdə altmış minlik korpusa qarşı dönməz bir iradə ilə 
vuruşmuşdur. 1854-cü ildə osetinlərdən təşkil olunmuş milis alayı da Fərəc bəyin 
alayına təhkim edilir. Süvari qoşun dəstəsinin komandiri kimi yüksək vəzifə 
daşıyan eloğlumuz hərbi xidmətinə və qoşun başçısı kimi göstərdiyi qəhrəmanlığa 
görə üstündə “Cəsurluğa görə” yazılmış xəncərlə, çoxlu hərbi ordenlərlə, həmçinin 
imperator tacı ilə bəzədilmiş birinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” ordeni və ikinci 
dəfə birinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” (qılıncla birgə) ordenləri ilə təltif 
olunmuşdur. 
1853-56-cı illərdəki sərkərdəlik fəaliyyətinə görə Fərəc bəy Ağayev general-
mayor kimi yüksək rütbəyə layiq görülür. 
Müharibə yenicə başlayanda Fərəc bəy Ağayevin başçılığı ilə Qarabağ 
Azərbaycan süvari dəstəsinin təşkili haqqında Peterburqa məlumat göndərən qraf 
Vorontsov qeyd edirdi ki, polkovnik Fərəc bəyin sayəsində könüllü dəstələr 
tezliklə yığıldı.  Döyüşçülər yürüşə məşhur Qarabağ kəhərlərində və layiqincə 
silahlanmış halda başladılar. 
Qırx ilə yaxın orduda qüsursuz xidmət edən Fərəc bəy Ağayev 1882-ci ildə 
general-leytenant rütbəsində istefaya çıxmışdır. Ömrünün sonuna kimi Tiflis 
Xeyriyyə Cəmiyyətində çalışan general-leytenant Fərəc bəy Ağayev min səkkiz 

yüz doxsan birinci il noyabrın iyirmi altısında səksən yaşında Tiflisdə vəfat 
etmişdir.