ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Belə xalq həmişə qalib gələr. 
 
Alfons RABBE, 
fransız tarixçisi. 
 
1930-cu il martın üçündə Zaqafqaziya Dövlət Siyasi idarəsinin qərarı ilə 
güllələnən Qarxunlu mərdi Əşrəf bəyi müstəntiqlər ən çox 1918-ci ildə “dinc 
erməni əhalisi”ni qırdığına və həmin ildə Ərəş mahalında döyüşən əsgəri qüvvə 
təşkil etdiyinə görə günahlandırmışlar. Bu könüllü hərbi qüvvələrin əksəriyyəti o 
vaxt Birinci Dünya müharibəsindən qayıdan “Tatar süvari alayı”nın əsgər və 
zabitləri idi. Əşrəf bəy Qarxunlunun özü də 1918-ci ilin iyun-sentyabr aylarında 
həmin alayın tərkibində Göyçayı, Müsüslünü, Bərgüşadı, Şamaxını və Bakını 
düşmənlərdən təmizləmək üçün igidliklə vuruşmuşdur. 
  
* * * 
 
                                                 
39
 Кiçik Хаn Мirzə (1881-1921) - Cənubi Аzərbаycаnın siyаsi хаdimi. Rəşt, Ənzəli вə Gilаn şəhərlərində şаh 
hаkimiyyətinə qаrşı inqilаbi çıхışlаrın rəhbəri. 1921-ci il mаyın 8-də yаrаdılmış Gilаn Rеspublikаsı yеni 
hökumətinin - Inqilаb Коmitəsinin sədri оlub. 1921-ci ilin nоyаbrındа bоlşеviklərin əlilə Таlış dаğlаrındа öldürülüb 
- müəl. 
 

Bu gün hamını haqlı bir sual düşündürür: 1918-ci ildə müstəqilliyini elan 
edən Azərbaycan hərbi qüvvələri necə və nəyin əsasında yaranıb? Axı, deyilənlərə 
görə, bu tarixdən əvvəl azərbaycanlılar əsgəri xidmətə çağırılmırdı... 
Bu suallar qarşısında uzun müddət düşünməli olursan. Ona görə ki, bəzi 
tarixçilərimiz ordunun yaranmasını alqışlayır, digəri onun komandirlərinə tənqidi 
yanaşır, başqa birisi də yazır ki, 1918-ci ildə ordumuz “könüllülərdən” yaranıb. 
Mətləb isə açılmır, bu “könüllülər” yerli mülki əhalidən ibarət idi, yoxsa kənardan 
gətirilmişdi? 
Amma ordunun yaranmasında ilkin mənbə kimi bir faktda var ki, tarixçilər 
ona da ötəri toxunurlar və bu mənbəyə tənqidi münasibət bəsləyirlər. O da Birinci 
Dünya müharibəsində iştirak edən “Dikaya diviziya”nın azərbaycanlılardan ibarət 
nizami “Tatar alayı”nın əsgəri qüvvələridir. 1920-ci ildən ta bu günlərimizə qədər 
sovet rejimində də “Dikaya diviziya”nın fəaliyyətinə tarixçi alimlərimiz tənqidi 
yanaşıblar. Açılan arxiv qovluqlarında isə bunların tam əksinin şahidi oluruq. 
Sənədlərlə tanış olanda düşünürsən ki, 1914-cü ildən 1917-ci ilə qədər rus 
imperiyasını almanlardan, 1918-20-ci illərdə isə Azərbaycanı daşnak-bolşevik 
əsgəri qüvvələrindən qoruyan və torpağımızın bütövlüyü uğrunda silaha sarılan 
“Vəhşi diviziya”nın Tatar-Azərbaycan alayı həm bizim, həm də rus hərb 
tədqiqatçılarının niyə tənqid obyekti olub. Guya sabəbi də ondan ibarətdir ki, 
“Vəhşi diviziya” 1914-17-ci illərdə çara, 1918-20-çi illərdə isə Azərbaycan 
Demokratik hökumətinə xidmət edib. Faktlar göstərir ki, Nuru paşanın ordusu 
1918-ci ilin iyun-sentyabr aylarında Bakını düşmənlərdən təmizləyəndə onlarla 
çiyin-çiyinə vuruşan min nəfərdən çox könüllünün əksəriyyəti “Tatar süvari 
alayı”nın əsgər və zabitlərindən təşkil olunmuşdu. Bəs süvari alayının o vaxtlarda 
qoruduğu, uğrunda vuruşduğu torpaqlar bizim deyilidmi? 
Bəli, bitib-tükənməyən bu suallara cavab tapmağın vaxtı çatıb. Bunu 
bugünkü müstəqil Azərbaycan və onun yenidən yazılan hərb tarixi tələb edir. Bəzi 
məqalə müəllifləri ağızdolusu yazırlar ki, Birinci Dünya müharibəsi illərində 
şovinist ruslar Qafqaz müsəlmanlarından təşkil olunmuş diviziyaya “Vəhşi” adını 
təhqir mənasında veriblər. Əvvəla, diviziyanın döyüş yolunu təsvir edən sənədlərdə 
belə fakta rast gəlmək qeyri-mümkündür. Bütün rəsmi sənədlərdə diviziyanın adı 
belədir: “Kavkazskaya tuzemnaya diviziya” - yəni Qafqazın yerli əhalisindən təşkil 
olunmuş diviziya, “Vəhşi” ayaması isə cəbhədaşları tərəfindən diviziyaya qeyri-
rəsmi verilib. Müharibənin ilk günlərindən diviziyanın apardığı döyüş 
əməliyyatları uğurla nəticələnmişdir. Diviziya bütün müharibə boyu məğlubiyyətin 
nə olduğunu bilməyib, hücumları həmişə zəfərlə bitib. Onların döyüş amalı belə 
idi: “Nə bir addım geri çəkilməli, nə də əsir düşməli”. Ona görə də döyüşlərin ən 
çətin məqamında düşmən mühasirəsini yarmaq üçün bu diviziyanın təcrübəsindən 
və gücündən istifadə olunurdu. 
Tutaq ki, bizdə bəzi məqalə müəlliflərinin dediyi kimi, diviziyaya 
 təhqir mənasında “vəhşi” adı verilmişdir. Bəs, Koroğlu igidlərinə və Dədə Qorqud 
qəhrəmanlarına “dəli” ayamasının verilməsi necə, onlar həqiqətənmi “dəli” idilər? 
Əlbəttə yox! 
Hər iki ifadədə incə yumor, sevgi, nəvaziş çalarları var. Niyə uzağa gedirik. 
Bizim müasirimiz, dünya şöhrətli sərkərdə Əliağa Şıxlinski aydan-arı, sudan-duru 

olan “Xatirələrim” kitabında yazır ki, bizim nəsil öz cəngavərliyi, tündməcazlıqı 
ilə qəzada tanınırdı. Qəzada bizi “dəli qazaxlı” adlandırırdılar. Əli Qazaxoğlu 
içərisində birinci savadlı adam mənim atam idi. 
Sual olunur: hərfi mənada başa düşsək, “dəli” olan bir nəsil “artilleriyanın 
Allahı” kimi oğul yetirə bilərdimi? Onu da unutmaq lazım deyil ki, Şıxlinskilər 
nəsli Azərbaycan maarifinə, ədəbiyyatına və hərb tarixinə bütöv, sağlam ziyalı 
nəsil bəxş etmişdir. 
Sonralar (1917-ci ilin noyabrından - Ş.N.) həmin diviziyanın Tatar 
(Azərbaycan - Ş.N.) süvari alayının əsgərlərindən ibarət ilk dəfə 600 nəfərlik 
“Müsəlman korpusu” təşkil olundu. 1918-ci ildə müstəqilliyini elan edən 
Azərbaycan Zaqafqaziya Seymindən çıxdı. Bu dövrdə ölkədə siyasi durum çox 
qarışıq və mürəkkəb idi. Bolşevik - daşnak silahlı qüvvələri tərəfindən güclü 
təhlükə yaranmışdı. Məhz Tatar-Azərbaycan alayının qüvvəsinə arxalanıb, əlavə 
könüllülər toplamaqla həmin il iyunun 26-da “Əlahiddə Azərbaycan korpusu” 
yaratmaqla Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov Milli ordunun təməl 
daşını qoydular. 
  
“...Birləşməyə belə bir ad qoşulanda onun məna mərkəzində müsbət bir 
münasibət dayanırdı və bununla da “Dikaya diviziya”nın məğlubedilməzliyinə 
işarə ifadə olunurdu. Xüsusən, daşnak və ifrat bolşevik elementləri “Dikaya 
diviziya”dan danışarkən heç də bu sözü həmin diviziyanın şücaətinə olan 
heyranlırına görə işlətmirdilər. Belə münasibət elə sovet tarixşünaslığının özündə 
də mövcuddur. Bir sıra müəlliflər “Dikaya diviziya”dan danışarkən bu ifadənin 
nəzərdə tutulan mənasını deyil, məhz “dikiy” sözünün leksik mənasını qabartmağa 
çalışmışlar. Bununla da həmin birləşmənin hissələrinin hərbi keyfiyyətlərinə, 
Cümhuriyyət Ordusunun özülünü təşkil etmiş qoşun hissələrinin nizam-intizamına 
bir istehza ifadə olunmuşdur. Həmin diviziya 1917-ci ildə ləğv edilmiş və bununla 
da onun mövcudluğuna son qoyulmuşdur. Diviziya ləğv edildikdən sonra 
azərbaycanlılardan və çeçenlərdən təşkil olunmuş Tatar süvari alayının qalıqları 
Azərbaycana qayıtmış və onun bazasında Müsəlman korpusunun ikinci süvari alayı 
yaradılmışdı” (M.Süleymanov, “Azərbaycanda “Dikaya diviziya” olubmu?” 
məqaləsi, “Hərbi bilik”jurnalı, 1998-ci il, №4). Və bu hərbi qüvvələrin özəyi 
əsasında da 1920-ci ilə kimi Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin tərkibi 40 
minə yaxın olan Milli ordusu yarandı. Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy 
Mehmandarov kimi iliyinə qədər hərbçi olan generallar ordunun təməl daşının 
“dəlilər”dən olmasına razı olardımı? 
“Müsəlman milli korpusu”nun əsasında Petroqraddan köçürülən “Vəhşi 
diviziya”nın “Tatar süvari alayı” dayanırdı. 
 General Əliağa Şıxlinski ümumi komandanlığı qəbul etdi. Tərxis edilmiş rus 
ordusunun zabitləri də həmin qoşun birləşmələrinə götürüldü. Bu zaman 
müsəlmanlara üstünlük verilirdi. Bundan əlavə, 1917-ci il çevrilişindən sonra 
Bakıdakı kadet məktəbində yerli zabit kadrlarının hazırlanmasına da başlandı”
40
. 
Ayrı-ayrı sənədlər şahidlik edir ki, Birinci Dünya müharibəsi cəbhələrində 
üç mindən çox sıravi və kiçik rütbəli azərbaycanlı döyüşürdü. Bunlar müharibə 
                                                 
40
 Т.Свјаtочевсki, "Rusiyа Аzərbаycаnı. 1905-1920-ci illər" məqаləsi. 

başlananda səfərbər olanlar idi. Lakin imperiya qoşunlarının tərkibində yüksək 
rütbəli zabit və generallarımız da az deyildi. Tam artilleriya generalı Səməd bəy 
Mehmandarov, general-leytenant Əliağa Şıxlinski, süvari generalı Hüseyn xan 
Naxçıvanski, general Məmmədsadıq bəy Ağabəyzadə, Əsəd bəy və 
MirkazımxanTalışxanovlar, rotmistr Teymurbəy Novruzov, təyyarəçi Fərrux ağa 
Qayıbov, praporşik Sayad Zeynalov və onlarla başqa oğullarımız cəbhədə ad-san 
qazanmışdılar. 
1918-ci ildə ölkəmiz ağır və təhlükəli günlərini yaşayırdı. Həmin ilin yanvar 
ayında Türkiyəyə hərbi yardım üçün gedən Azərbaycan hökumətinin əks-kəşfiyyat 
idarəsinin rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlı Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paşa ilə 
görüşəndə demişdir: 
- Paşam, Birinci Dünya müharibəsidə biz azərilərdən dörd general rus 
ordusunda ordu komandiri olmuşdular. Qonşularımız erməni və gürcülərdən ordu 
komandiri çıxmamışdır. Yalnız bir gürcü generalı hərbi korpus komandiri ola 
bilmişdir. Azərilərdən ordu komandiri Səməd bəy Mehmandarlı rus-yapon 
müharibəsində hərbi korpus komandiri olaraq rus ordusunun ən yüksəg ordenini 
almışdır. İkinci general Əliağa Şıxlinskidir. Rus ordusunun topçu baş inspektoru 
idi. Üçüncü general Hüseyn xan Naxçıvanskidir. Dördüncüsü isə Xan İrəvanskidir. 
(N.Şeyxzamanlı, “Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri” kitabı, 1997-ci il, 
səh.73). 
1914-cü ildə Gəncədə, Şuşada və başqa qəzalarda alaylar təşkil olundu. 
Şuşalılardan “Tatar süvari alayı”, gəncəlilərdən isə “İkinci Gəncə süvari müsəlman 
alayı” yaradıldı. Bunların hamısı “Qafqazın yerli əhalisindən təşkil olunmuş süvari 
diviziyası”nın
41
 tərkibinə daxil oldu. 
Diviziya üç briqadadan və üç süvari alayından ibarət idi: birinci alay 
Kabardin və dağıstanlılardan, ikinci alay tatar (Azərbaycan - Ş.N.) və çeçenlərdən, 
üçüncü alay inquş və çərkəzlərdən təşkil olunmuşdu. Bundan başqa, osetinlərdən 
ibarət piyadalar briqadası və Don kazaklarından səkkizinci artilleriya divizionu 
yaradılmışdı. 
Diviziyanın baş komandanı imperator II Nikolayın qardaşı, böyük knyaz 
Mixail Aleksandroviç Romanov, rəisi isə general-leytenant, knyaz D.P.Baqrationi 
idi. 
Sıravi əsgərləri (aşağı rütbəliləri) “süvari”, bəzən də “atlı” deyə çağırırdılar. 
Zabitlər ayda 25 manat maaş alırdı. Onlardan əksəriyyəti ruslardan və Qafqazın 
xan, bəy və ağa oğullarından ibarət idi. 
  
Diviziya əsgərlərinin yaxşı təlimi, əla döyüş qabiliyyəti vardı. Bunu “Gəncə 
alayı”nın komandiri podpolkovnik Polovtsovun 1915-ci il iyulun on birində Gəncə 
qubernatoru Kovalyovun adına göndərdiyi teleqram da təsdiq edir: 
“Qafqazın yerli əhalisindən təşkil olunmuş “diviziya”nın alayları arasında 
Gəncə süvari alayı birinci olaraq öz komandirinə “Müqəddəs Georgi xaçı” ilə təltif 
olunmaq şərəfi nəsib etdi. Bu yuksək mükafatla fəxr edərək onu tatar (Azərbaycan 
- Ş.A) süvarilərinin yüksək döyüş bacarığı və fədakar qəhrəmanlığının qiyməti 
                                                 
41
 Bundаn sоnrа "Vəhşi diviziyа"nın аdı sənədlərdə оlduğu kimi yаzılаcаq - müəl. 
 

kimi qəbul edirəm. Müsəlman süvari döyüşçülərinin misilsiz şücaəti qarşısında 
mənim dərin heyrətimi qəbul etmənizi xahiş edirəm”. 
Görkəmli şairimiz Məhəmməd Hadi azərbaycanlılardan ibarət alaylarla birgə 
Polşada, Lvovda, Stanislavda, Karpatlarda, Qaliç və Qorodinka şəhərləri uğrunda 
gedən döyüşlərdə üç il cəbhə həyatı keçirmişdir. Həmyerlilərimizin 
qəhrəmanlığından ruhlanan böyük şair bu mövzuda silsilə şerlər yazmışdır. O, 
cəbhədə Azərbaycan alayının imamı olmuşdur. 1917-ci ildə Gəncədə əsgərlər 
qarşısında çıxış edən Məhəmməd Hadi demişdir: 
- Əziz vətəndaşlarım! Alayımızı təşkil edən Azərbaycan türklərinin 
göstərdikləri hərbi qabiliyyəti və yapdıqları qəhrəmanlıqları söyləməklə bitməz. 
Ancaq mən burada bir hadisə üzərində dayanacağam. Hərb şiddətlə davam edirdi. 
General Samsonovun komandasındakı rus ordusu ilə alman qüvvələri şiddətlə 
çarpışırdı. Samsonovun sağ cinahını “Dikaya diviziya” (Müsəlman diviziyası -
Ş.N.) qorumaqda idi. Almanlar çəmbəri daraldarkən ətrafla əlaqəsi kəsilən alay 
komandanımızın verdiyi əmrlə Alman çəmbərinə hücum edərək, çəmbəri yardı və 
alayı ikiyə böldü. Yarılan çəmbərin sağ və solunu sıxışdırmağa başladı. Beş 
alaydan ibarət olan Qafqaziya qardaşları rusları alman çəmbərindən qurtardı. Bu 
mühüm hadisə həftələrcə rus mətbuatını işğal etdi. Rus çarı bizim alayın bayrağına 
ən böyük nişan verdi. 
Cəbhədə ruhani kimi öz vəzifəsini icra edən şair Məhəmməd Hadi 
əsərlərində el oğlularımızın igidliyini də vəsf etmişdir: 
 
Bu ağır yük çəkilməz, 
Bu ağular içilməz. 
Sənsiz, a parlaq dilək, 
Qaranlıqlar keçilməz. 
 
Məyus olma amandır, 
Məyus olmaq yamandır. 
Qorxaq diləksiz yaşar, 
Millətim qəhrəmandır. 
 
“Hadi doğma Azərbaycandan minlərlə kilometr uzaqda, Karpat damarında, 
müharibə alovları içində də Vətənin taleyini düşünməyi, onun təbii gözəlliklərini 
və gələcək xoşbəxtliyini tərənnüm etməyi çoxsevirdi”. (Ə.Mirəhmədov, 
“Məhəmməd Hadi” kitabı, Bakı, 1962-ci il, səh.183) 
İmperiya darılıb, “Dikaya diviziya” buraxılandan sonra Azərbaycanda “Tatar 
alayı”na kim başçılıq etmişdir? Tiflisdə general-leytenant Əliağa Şıxlinski, 
Gəncədə polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyev (1919-cu ildə general-mayor olub, 
həmin ili də tif xəstəliyindən vəfat edib), Bakıda isə milyonçu Şəmsi 
Əsədullayevin oğlu Əli 
Əsədullayev Azərbaycan Demokratik hökuməti qurulana qədər “Tatar alayı”nın 
ayrı-ayrı dəstələrinə başçılıq və himayədarlıq etmişlər. Bu dövrdə Gəncə Milli 
Komitəsinin üzvü Adilxan Ziyadxanovun və Ərəş mahalının bəylərbəyisi Əşrəf 
bəy Qarxunlunun başçılığı ilə “Tatar alayı” Gəncə və Şamaxıdakı rus əsgərlərinin 

silah anbarını dağıtdı, Şəmkirin Dəllər stansiyasında Qars və Sarıqamışdan qayıdan 
rusların hərbi eşalonunu tərksilah etdi. Bakıda erməni-bolşevik qoşunu ilə döyüşlər 
apardı... 
1917-ci ilin sonunda könüllülərdən yaranan Milli Azərbaycan korpusunda 
döyüş və təlim görmüş nizami hissə birinci Azərbaycan süvari alayı idi. “Dikaya 
diviziya”nın ikinci alayından təşkil edilmiş bu süvarilərə 1918-20-ci illərdə 
“Tatarski polk” da deyirdilər. Həmin illərdə Milli Ordumuzda döyüş qabiliyyəti ilə 
fərqlənən ən yaxşı əsgər və zabitlər də bu alayda vuruşurdu. Məşhur sərkərdə 
Cəmşidxan Naxçıvanski, poruçik Osman ağa Gülməmmədov, praporşik Lütvəli 
bəy Vəkilov, poruçik Məhəmməd bəy Aslanbəyov, praporşik Paşa bəy 
Rüstəmov, Sayad bəy Zeynalov və bir çoxları Birinci Cahan savaşında 
göstərdikləri  igidliyə görə imperiyanın ən ali “Müqəddəs Georgi Xaçı” ilə təltif 
olunmuşlar. 
 
* * * 
  
O vaxt Gəncədə rusların 219 saylı tibb xidməti alayı yerləşirdi. Bu alay Birinci 
Dünya muharibəsi illərində yaralıları müalicə edib, yenidən cəbhəyə göndərirdi. 
İmperiya dağılsada, on minə yaxın əsgər və zabiti olan rus alayı hələ də 
fəaliyyətini davam etdirirdi. Erməni məhəlləsində yerləşən bu rus alayına 
ermənilər xüsusi qayğı göstərir, onlara ərzaq və silah verir, özlərinin xilaskarı kimi 
himayədarlıq edirdilər.  
Gəncə Milli Komitəsi uzun mübahisədən sonra onların silahlarını alıb 
döyüşsüz, davasız Rusiyaya yola saldı. 
Qafqaz-Türk cəbhəsində sülh bağlandıqdan sonra 1917-ci ilin noyabr 
ayından başlayaraq, bolşevik əhval-ruhiyyəli rus əsgərləri geri, Rusiyaya qayıdırdı. 
Yeni yaranan Milli Ordumuza silah lazım idi. İmperiya dağılandan sonra Tiflisdəki 
silah anbarından biz müsəlmanlara heç bir pay verilməmişdi. Lakin gürcülər hərbi 
korpus yaratmaq üçün silah paylarını almışdı. Hətta, ermənilər külli miqdarda 
silahı daşıyıb İrəvana aparmışdılar. 
Gəncədəki Müsəlman Milli Komitəsi Qafqaz-Türk cəbhəsindən qayıdan rus 
hərbi eşelonlarının Azərbaycan ərazisindən gəlib keçəcəyi vaxtı öyrənib həmin 
günü -1918-ci il yanvarın doqquzunu “döyüş günü” elan etmişdi. Məqsəd onlardan 
silah almaq idi.  
 Milli Komitənin başçıları Adil xan Ziyadxanov, Nəsib bəy Usubbəyli, Xəlil 
bəy Xasməmmədov, Xudadat bəy Rəfibəyov, Aslan bəy Səfikürdski və başqaları 
gürcü menşeviklərindən aldıqları zirehli qatarla və Gəncədəki  Azərbaycan 
alayının (bu alay keçmiş “Dikaya diviziya”nın “Tatar alayı”nın əsgər və 
zabitlərindən ibarət idi - Ş.N.) qüvvəsilə rus hərbi eşalonunun qabağını Gəncənin 
otuz kilometrliyində - Şəmkir və Dəllər stansiyaları arasında kəsdilər. Zirehli 
qatara general-mayor knyaz Maqalov (300 nəfər gürcü əsgər və zabiti ilə birgə), 
“Azərbaycan-Tatar alayı”na isə polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyev komandirlik 
edirdi. Bu qabaqkəsmədə Gürcüstan menşevi hökumətinin də silah təmənnası 
vardı. 

Yanvarın doqquzunda, səhər saat onda başlayan qanlı döyüş dörd gün davam 
etdi. İki mindən çox rus əsgəri öldürüldü və yaralandı. On beş min tüfəng, yetmiş 
pulemyot və iyirmi top ələ keçirildi. Azərbaycan tərəfindən on beş, gürcülərdən isə 
qırx nəfər əsgər şəhid oldu. Güclü müqavimətə rast gələn rus əsgər və zabitləri 
perrona çıxıb ağ bayraq qaldırdılar: “Lənət olsun, biz bu silahları verməyə çoxdan 
razıyıq, bircə evimizə sağ və salamat gedə bilək” - deyib, silahları təhvil verdilər. 
Bu, Bakıda özünə yuva qurmuş Sovetlər hakimiyyətinə qarşı Gürcü və 
Azərbaycan xalqının silahlı mübarizəsi idi. Sonralar isə kommunistlər bu üsyanı 
“qardaş qırğını” və “Azərbaycan burcua hökumətinin ruslara divanı” kimi 
qiymətləndirdilər. 
Bakıda Şaumyan başda olmaqla, Qafqaz Ölkə Komitəsi bərk qəzəblənib 
bildirdi ki, “Şamxor cinayətkarları inqilabi məsuliyyətə alınacaq və Zaqafqaziya 
komissarlığını devirib. Zaqafqaziya fəhlə, əsgər və kəndli deputatları Sovetləri 
hakimiyyətini təşkil edəcəkdir”. 
Lakin tarixi dönüşlər daşnak Şaumyana bəd niyyətlərini həyata keçirməyə 
imkan vermədi. 
 
* * * 
 
Bəs sonralar “Tatar-Azərbaycan alayı”nın əsgər və zabitlərinin döyüş yolu 
haradan, hansı oddan-alovdan keçib? Arxiv qovluqlarından onların döyüş və ömür 
yolu barədə əldə etdiyim ilkin məlumat bunlardır: 
POLKOVNİK ŞAHZADƏ SEYFULLA BƏHMƏN MİRZƏ OĞLU 
QACAR-1918-ci il, noyabrın 15-dən Azərbaycan ordusunun Baş Qərargahında 
intendan şöbəsinin rəisi. 1919-cu il yanvarın 6-dan üçüncü Gəncə piyada alayının 
komandiri, həmin il iyulun birində xəstəliyinə görə istefaya çıxmış, sentyabrın 15-
də yenidən hərbi xidmətə qayıtmış və nazirlikdə hərbi donanmanın qərargah işləri 
ona tapşırılmışdı. 
1864-cü il martın 6-da Tiflisdə anadan olan şahzadə Seyfulla Mirzə Tiflis 
Ədadiyyə Məktəbinin tam kursunu bitirmişdir. 1886-cı il avqustun 30-da isə 
Tiflisdəki birinci dərəcəli Yunkerlər Məktəbini qurtaran podporuçik Seyfulla 
Mirzə 152-ci Vladiqafqaz alayında hərbi xidmətə başlamışdır. Rusiyanın müxtəlif 
şəhərlərində süvari diviziyalardakı əla xidmətinə görə həmişə fərqlənmişdir. 
Birinci Cahan müharibəsi illərində Qərb cəbhəsində batalyon və alay komandiri 
 olmuşdur. İvanqorod şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə yaralanmışdır. 1916-cı ilin 
sentyabrında polkovnik rütbəsi ilə təltif olunan şahzadə Seyfulla Mirzə ən 
nümunəvi zabit kimi Amur sərhəd alayının komandiri idi. 
“Müqəddəs Anna” ordeninin (qılınc və bantla birgə), “Müqəddəs Vladimir” 
ordeninin üç dərəcəsi ilə, Georgi silahı ilə təltif olunmuşdur. 
1920-ci il bolşevik istilasından sonra 1921-ci ilin yanvar ayına kimi 
respublika konvoy nizami hissəsinin rəisi olmuşdur. Musavat zabiti olduğuna görə 
etibarsız şəxs kimi işdən çıxarılmışdı. Ağır ehtiyac içərisində yaşayan polkovnik 
Seyfulla Mirzə Qacar 1924-cü ilin martında belə bir məktubla Azərbaycan SSR 
Hərbi Komissarlığından maddi kömək istəmişdir: “Azərbaycanda sovetləşmədən 
sonra bir neçə hərbi xidmət veteranı qalıb ki, yaşlarının keçməsi ilə ağırlaşan çətin 

maddi vəziyyətlərinə iltifat göstərərək, hökumət onları ömürlük təqaüdlə təmin 
edib. 
- Bütün gəncliyimi Rusiyada hərbi xidmətdə keçirmişəm. Birinci Dünya 
müharibəsində əvvəldən axıradək iştirak etmişəm. Sizə məlum olduğu kimi, 
Azərbaycanın sovetləşməsinin birinci günündən fasiləsiz olaraq hərbi idarələrdə və 
o cümlədən son bir il yarımında Azərbaycan proletar hərbi məktəbində müəllim 
vəzifəsində çalışıram. Lakin pozulmuş sağlamlıq (60 yaşım var) mənim 
işləməyimə son qoyub və mən ötən ilin sentyabr ayından hər cür yaşamaq 
imkanlarından məhrumam. Ailəmlə birlikdə dərin maddi ehtiyac keçirirəm. 
  
Bu vəziyyətdə yeganə ümidim odur gi, mən, Sizin iltifatınızla yardımla 
təmin olunacağam və veteran yoldaşlarımla bir sırada qoyulacağam”. 
POLKOVNİK VƏLİ BƏY SADIQ BƏY OĞLU YADİGAROV - 1918-ci 
ilin sentyabrından Milli Orduda korpus komandirinin yanında eskadron komandiri 
olmuşdur. XI Qızıl Ordu Bakıya basqın edəndə üçüncü Şəki süvari alayının 
pərakəndə dəstəsilə vuruşa-vuruşa Gürcüstan ərazisinə çəkilmişdir. 1921-ci ilin 
martınadək bolşeviklərə qarşı vuruşmuş və həmin il əvvəlcə Türkiyəyə, sonra 
Polşaya mühacirətə getmişdir. Polşada “Armiya Krayova” xalq ordusunda 
əməliyyat şöbəsində süvari rəisi olmuşdur. 
Polşada çıxan “Jiçe Varşavı” qəzeti 6 iyul 1990-cı il tarixli nömrəsində 
polkovnik Vəli bəy Yadigarov haqqında yazır: 
“Ötən şənbə Varşava qəbiristanlığında Vəli bəy Yadigar müsəlman-tatar 
qaydası ilə dəfn olunmuşdur. 
  
Dəfn fəxri qarovulun müşayiəti və hərbçi şöhrəti qaydaları ilə keçirilmişdir. 
Mərhumu son mənzilə yaxın qohumları, dostları, keçmiş alaydaşları yola salmışlar. 
Yaylım atəşi açılmış, orkestr Şopenin dəfn marşını çalmışdır. Cənazə üzərində 
müsəlman ayinini Varşava və Belestok yeparxiyasının imamı Aleksandr Əli 
Şaletski icra etmişdir. 
Bəs polkovnik Yadigar kimdir? Müsəlmandır, Azərbaycan knyazıdır... 
Bu qərib Polşa ordusu heyətində vuruşmuş, K.Soskovski adına yeddinci 
Ulan alayının zabiti olmuşdur. O, 1920-ci ildə tabeliyində olan hissə ilə birlikdə 
Azərbaycanı tərk etmək məcburiyyətində qalmış, sonra Polşada sığınacaq tapmış, 
müqavilə ilə polyak ordusu sıralarına daxil olmuşdur. 
Qruzdendə süvari məktəbini və Varşavada Ali Hərbi Məktəbi bitirdigdən 
sonra yeddinci süvari polkunun komandir müavini təyin edilmişdir. Polyak qızına 
evlənmiş, polyak dilini öyrənmişdir. Keçmiş alaydaşları onu son dərəcə yüksək 
mədəniyyətə, sağlam həyat tərzinə malik insan, həm də olduqca tələbkar zabit kimi 
xatırlayırlar. 
Vəli bəy Polşaya hücum etmiş hitlerçi qəsbkarlara qarşı 1939-cu ilin 
sentyabrında təşkil olunmuş müdafiə kompaniyasında iştirak etmiş, Mazovetski 
süvari briqadasının qərargah rəisi olmuşdur. Polşanın işğalından sonra Armiya 
Krayovanın (AK) tərkibinə daxil olan “Olen” polkunun komandiri kimi Varşava 
üsyanında iştirak etmişdir. 
Müharibədən sonra Vəli bəy Yadigar Argentinaya mühacirət etmiş, on 
doqquz il əvvəl Buenos-Ayresdə vəfat etmişdir. 

  
Öz vəsiyyəti ilə Polşada təkrar dəfn  edilmişdir. Dəfn mərasimində 
mərhumun qızı -  Züleyxa xanım Yadigar-Kalinovskaya da olmuşdur. O, hazırda  
milliyyətcə polyak olan əri ilə İspaniyada yaşayır”. 
Vəli bəy Sadıq bəy oğlu 1897-ci ildə anadan olmuşdur. Borçalının Təkəli 
kəndindəki nüfuzlu Yadigarovlar nəslindəndir. Bu nəsildən 1918-20-ci illərdə Milli 
Orduda altı zabit şərəflə xidmət etmişdir: kornet Rəhim bəy, praporşik Adil bəy, 
ikinci Qarabağ süvari alayında üçüncü bölüyün komandiri, ştabs-rotmistri 
Məmməd bəy, ikinci Qarabağ süvari alayında ikinci bölüyün rotmistri Daniyal bəy 
və süvari diviziyasının rəis müavini general-mayor Davud bəy Yadigarovlar. 
Zadəgan nəslinə məxsus olan Vəli bəy ilk hərbi təhsilini 1909-1915-ci ildə kornet 
Vəli bəy Əlahiddə Qafqaz ordusunun korpusunda xidmət etmişdir.