ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Bir gün Səməd bəyin şəhrinə vardım, 
Bu diyarı gəzə-gəzə, əfəndim. 
Səməd bəy namında bir kişi gördüm, 
Vəsfini qaldırdım sözə, əfəndim. 
 
Alosman elinə talan saldılar, 
Cəlalı kürdünə qılınc çaldılar. 
İran ölkəsindən xərac aldılar, 
Şahı da qoydular yasa, əfəndim. 
 
Səməd bəy, İsmayıl qoşun başları, 
Yanında vardı igid yoldaşları. 
Mehralı deyilən şahin quşları, 
Qalır Koroğludan nəsə, əfəndim. 
 
Səməd bəy bənzərdi Rüstəmi-Zala, 
Mahmudoğlu əzəmətli bir qala. 
İsmayıl da boyun əyməz krala, 
Qıymadılar bircə fəsə, əfəndim. 
 
Səməd bəydir sanki aslan qurumlu, 
Vəlli, beydə minar qulac kərimli. 
Paşa səltənətli, bir xan verimli; 
Baxan deyil çoxa-aza, əfəndim. 
 
Çovuş oğlunun da zəhmi ağırdı, 
Mahmudoğlu yüz kazakı dağıdı. 
İsmayıl da urus üçün yağıdı, 
Düşmə, onlar ilən bəhsə, əfəndim. 
 
Səməd bəy ki, getdi Sibir yerinə, 
                                                 
35
 Qаçаq 
 

Neçə min bəlalar gəldi sərinə. 
Fərmansız şah olub qılınc zoruna, 
Hökm edir Qazağa, Tiflisə, əfəndim. 
 
Şennik mədh edər qoç igidin pirini, 
Hər nadana açmaz gizlin sirrini. 
Səməd bəylə İsmayılın yerini 
Tutan olmaz bu diyarda, əfəndim. 
 
Sonralar Borçalıya tez-tez gələn aşıq Şennik həmişə bu nəslə qonaq düşüb. 
Türkiyədə 1975-ci ildə nəşr olunan “Aşıq Şennik” /həyatı, şerləri və hekayətləri/ 
kitabında “Səməd bəy dastanı” daha geniş verilib. 
Nüfuzlu Qasımlı nəslində iki Səməd ağa olub. Baba 1880-ci ildə yeni 
tikdirdiyi mülkdə ustaya göstəriş verərkən çöldən atılan namərd gülləsinin qurbanı 
olub. Nəvə Səməd ağa da babası kimi igid, vurub-tutan olduğuna görə el-oba ona 
Dəli Səməd ağa ayaması verib. 
1928-29-cu illərdə Şura hökumətində ağa və bəylər təqib olunanda üç qardaş 
- Dəli Səməd ağa, İsgəndər və Rüstəm Türkiyəyə pənah aparırlar. Otuzuncu ilin 
ortalarında Lavrenti Beriya Gürcüstan Ali Məhkəməsində işləyən Şabanov 
familiyalı bir azərbaycanlını çağırıb deyir: 
- Eşitdiyimə görə, Dəli Səməd ağa səninlə dost olub. Ona mənim və öz 
adından məktub göndər. Qoy, başının dəstəsi ilə qayıdıb gəlsin. Çalış, inandır ki, 
ona toxunmayacağıq. Tökdüyü bolşevik qanının hamısını bağışlayırıq. Torpağını, 
mülkünü, müsadirə olunmuş nəyi varsa, ona qaytarmağa söz ver. 
Məktubu alan Dəli Səməd ağa bu yağlı vədlərə inanmır. Amma Rüstəm və 
İsgəndər inanıb qayıtmaq qərarına gəlirlər. Onda Dəli Səməd ağa deyir ki, 
qardaşlarım, öz ayağınızla Şura hökumətinə qurban gedirsiniz. 
1930-cu ildə İsgəndər və Rüstəmi Borçalıya qayıdan kimi həbs edib 
güllələyirlər. 
Daşdəmir ağa: 
  
- Atam Rüstəm ağa güllələnəndön sonra dolanışığımız çətin oldu. Anam 
Stalin adına   kolxozda   işləyirdi. Əllinci illərdə Sarvanın mərkəzi bağında Stalinin 
əzəmətli bir heykəli vardı. Anamı ona xidmətçi  qoydular. İki il işləyəndən sonra 
onu Dövlət Təhlükəsizliyi şöbəsinə çağırdılar. Möhkəm danlayıb dedilər ki, səni 
kim buraya qoyub, axı sən ağa arvadı olmusan. Ağa arvadı olduğuna görə onu 
işdən çıxartdılar. Kolxoz sədri İsa Xubanovu hədələdilər ki, sən bilmirsən ki, bu 
ağa arvadıdı, o hansı bir ürəklə heykəli silər, bağın gül-çiçəyini becərər. 
Stalinin heykəlini silməyə hər il üç-dörd metr məxmər verirdilər. Bizi ondan 
da məhrum elədilər. 
- Ağa, bəs Türkiyədə qalan Dəli Səməd ağanın taleyi necə olub? 
- 1930-cu  ildə  Türkiyədən  qayıdan İsgəndər ağa bir foto-şəkil gətirib. 
Şəkildə səkkiz nəfər təsvir olunub. Həmin şəkildə bizim nəsildən İsgəndər ağa 
Qasımlı, Dəli Səməd ağa, Kürüstü Kosalar kəndindən isə Dəli Əhməd var, ayaq 
üstə duran isə burda yazılana görə türk konsuludur. Qalanlarının kimliyi 

yazılmayıb. 1962-ci ildə Türkiyə radiosu xəbər verdi ki, vaxtilə şuralardan bizə 
pənah gətirən alay komandiri Dəli Səməd ağa vəfat etdi. Sonralar Türkiyə ilə ara 
elə kəsildi ki, nə Dəli Səməd ağadan, nə də övladlarından heç bir xəbər tuta 
bilmədik. Gedib-gələnlər onun igidliyindən, səxavətindən danışırdılar. 
...Bir türk əsgəri naqanını sökür, amma yığa bilmir. Döyüşçülərdən biri Dəli 
Səməd ağanı göstərib deyir: 
- Apar, ver, əcəmi kürdünə, o yığa bilər.  
Səməd ağa da bir anın içində naqanı yığıb qoyur cibinə. Türk deyir: 
- Ağa, neylədin, axı naqan mənimdir. 
Səməd ağa: 
- Yapmasını bilməyən, atmasını da bilməz. Naqan mənimdi... 
Bu dəfə daha ciddi görkəm alıb - əfəndim, ətrafımız gavurlarla doludur. 
İstəyirsən ki, heç vaxt düşmənə hədəf olmayasan, naqanın yapmasını da öyrən, bu, 
sənin həmişə gərəyin olacaq, - deyib türkün naqanını özünə qaytarır. 
 
Aprel, 1993-cü il 
 
 
BORÇALIDAN GƏLƏN 
MƏKTUB 
 
Adam var tez-tez görüşürsən, amma ondan yaddaşında heç nə qalmır. Adam 
var ki, bircə dəfə həmsöhbət olursan, onun duruşu, davranışı, sözü-söhbəti 
hafizəndə ömürlük yaşayır. Tez ayrıldığına, ya da mənzil uzaqlığı ucbatından 
görüşə bilmədiyinə yanıb - yaxılırsan. 
Borçalı Daşdəmir ağa ilə yeganə görüşümün bir ili 1993-cü il dekabrın 
səkkizində tamam oldu. Bu bir ildə Ağa /Borçalıda hamı onu belə çağırır/ üçün 
mən yaman darıxmışdım. Ağa üçün istək    yanğıma ancaq məktubla təsəlli 
tapmışam. İnanıram ki, Borçalı igidi Səməd bəyin doğma nəvəsi Daşdəmir ağa ilə 
hər kəs bircə dəfə görüşsə, o da mənim kimi ağa vüqarına, şirin və maraqlı 
söhbətinə vurğun kəsilər. Nüfuzlu ağa nəslinin nümayəndəsini dinlədikcə Allaha 
dua-səna qılırdım ki, nə yaxşı bu saf bulağın gözü tutulmayıb. O danışdıqca   
fikirləşirdim ki, adama tərbiyə vermək, ədəb öyrətmək lüzumsuz bir zəhmət imiş. 
Gərək insan olan kəs anadan tərbiyəli doğulsun, vüqarlı və nəzakətli yaşasın. 
Bunun üçün də nəslində ağalıq olmalıdır. 
1955-ci ildə Səməd Vurğun Borçalıda qonaq olub. Böyük bir ziyafətdən 
sonra Daşdəmir ağagilə gələn Səməd Vurğun nahaqdan deməmişdir ki, Allaha 
şükür ki, özümün ağa evinə qonaq gəldim. İndi özümü burada rahat hiss edirəm. 
(Daşdəmir ağanın anası Səməd Vurğun nəslindəndir). 
İkicə gün ziyarət etdiyim Daşdəmir ağa Rüstəm ağa oğlu Paşayev müdrik bir 
ağsaqqal kimi yaddaşımda ömürlük yaşayacaq. 
Bu günlərdə ondan yenə bir məktub aldım. Ağa mənə aşıq Şenniyin üç şerini 
göndərib. Şerin biri mərd babası Səməd ağaya, ikisi isə Şulaverin qoruqçularına 
yazılıb. Borçalıda ağır yığnaqlı toylar keçirən Səməd ağanın dostu Aşıq Şennik 
“Borçalı Səməd ağa” adlı dastan da yazıb. Qazax və Borçalı aşıqlarının dilində 

əzbər olan bu dastan təəssüf ki, indiyədək özümüzdə yox, ancaq Türkiyədə, 1975-
ci ildə nəşr olunub. 
...Bir gün Səməd ağa ismarıc göndərib aşığı oğlunun toyuna dəvət edir. Uzaq 
mənzil gələn aşıq Şennik Ləlvər dağını aşıb Şulaver düzündə dincəlmək istəyir. 
Atını ota buraxır, özü də böyrü üstə uzanıb, dünyanın gərdişini ələk-vələk edirmiş. 
Bu zaman iki erməni qoruqçusu bərəni bəri aşıb aşıq Şenniyə hədə-qorxu gəlir. 
Tüfəngi dabana çəkib kişinin atını və üstündəki pul-paranı alırlar. Aşıq nə qədər 
deyir  ki, mən Səməd ağanın qonağıyam, dinsizlər eşitmir ki, eşitmir... 
Aşıq Şenniyin payi-piyada gəldiyini və qarət olunduğunu görən Səməd ağa 
adam göndərib atı da, pul-paranı da aldırır. Düşmənə isə özü cəza verir. Nökərini 
Şulaver keşişinin belinə mindirib kəndin içi boyunca ləhləyənə qədər qovdurur. 
Aşıq Şennik də bu əhvalata iki - “Məni” və “Bəyim” şerlərini yazır. Üçüncü şer isə 
Aşıq Şenniyin qəlb və ürək dostu Səməd ağanın ölümünə yazdığı “Getdi” 
qoşmasıdır. 
İndiyədək ancaq Borçalı, Qazax aşıqlarının sinəsində yaşayan şerləri 
Daşdəmir ağa mənə aşıq Nurəddin Qasımlının boxçasından yazıb göndərib. 
 
 
GETDİ 
 
Borçalı mərdi Səməd 
bəyin ölümünə 
 
Ay ariflər, gəlin sizə söyləyim, 
Səməd bəy namında hökmü xan getdi. 
Qazax, Şəmsəddin, külli-Borçalı, 
İgidlər içində bəlli can getdi. 
 
Meydana girəndə edərdi çəngi, 
Apardı ayağını polad üzəngi. 
Gəzdi Alosmanı, gəzdi Firəngi, 
Saldı Cəlalıya bir tufan, getdi. 
 
Şennik mədh eyləyib çəkdi dastana, 
Yaysın sorağını, yaysın hər yana. 
Rüstəm tək səs saldı bütün cahana, 
Heyif, əlimizdən qəhrəman getdi. 
  
 
 
Məni 
 
Ay qoruqçu, sən Allahı sevirsən, 
Cəbr edib salmaynan azara məni. 

Asdvasdı, Xristosu sevirsən, 
Cəbr edib salmaynan azara məni. 
 
Söylə görüm, nədir aşığın suçu, 
Məryəm ana olsun sizə duaçı. 
Sevirsən kilsəni, sevirsən xaçı, 
Cəbr edib salmaynan azara məni. 
 
Mən Şenniyəm mayıl oldum gülümə, 
Təbib olan qulluq edər pirinə. 
Məkanım Çıldırdı, göndər yerimə, 
Cəbr edib salmaynan azara məni. 
  
BƏYİM 
 
Dilbilməz yağının cənginə düşdüm, 
Bizi daşdan-daşa saldılar, bəyim. 
Arif məclisində ilham alardıq, 
Bizdən də xərac aldılar, bəyim. 
 
Dedim, Səməd bəydi sərdarın özü, 
Deyərəm eşidər, öldürər sizi, 
Çox yalvardım, eşitmədilər bizi, 
Bizi də yalançı saydılar, bəyim. 
 
Tək sənsən Şenniyin öz havadarı, 
Sizin üçün gəldim bu yana sarı. 
Viran Şulaverin qoruqçuları, 
Paramı, heybəmi çaldılar, bəyim! 
  
 
NURU PAŞANIN QAFQAZ YÜRÜŞÜ 
 
Tanrımızdan başqa güvəndiyimiz xalqımıza 
Nuru paşanın açdığı hərbi məktəbin məzunları 
olan zabitlərimizə, Bakının azad olunmasında 
yanbayan vuruşub böyük qardaşlarından təcrübə 
almış gənc ordumuza güvənərək yaşamaqda idik. 
Qədirbilən Azərbaycan xalqı yardımına gələn 
türk qardaşlarına, gomandirlərinə, əsgərlərinə 
olan minnətdarlığını qəlbinin dərin guşəsində 
saxlamaqda və tarixə qeyd edib nəsildən-nəsilə 
yaşatmaqdadır. 
 
Nağı bəy Şeyxzamanlı, 

Azərbaycan hökumətində 
 əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi. 
  
- Nuru paşa ilə Əşrəf bəyin görüşlərindən hekayətlər. 
- Nuru paşanın xilaskarlıq rolu. 
- Nuru paşa 1920-ci ilin aprelində bolşevik ordusu Azərbaycanı işğal edəndə 
bir qrup türk zabiti ilə Dağıstandan keçərək Şuşaya gəlmiş, Qarabağda bolşöviklərə 
qarşı döyüşlər aparmışdır. 
  
Yuxarı Qarxunun girəcəyində hündür  bir yer var. Adına Domba yeri 
deyirlər. İyunun ilk günləri idi, Şirvanda istilər çəkilməmişdi. Atlı carçılar 
kəndbəkənd xəbər verirdilər ki, sabah hamı Qarxuna yığışsın, türk generalı Nuru 
paşa gəlir, camaatla söhbət edəcək.  
Qəbələdən, Göyçaydan, Şəkidən, Zərdabdan və Aran Qarabağdan gələn 
ağalar, bəylər, süvari dəstələri ilə ayrıca dayanmışdılar. Bir az aralıda mehtərlər 
onların tərli atlarını gəzdirirdilər. 
Günortaya azca qalmış Yevlax yolunda sonu görünməyən qoşun peyda oldu. 
Öndə gələn tunc rəngli süvarilər eyni rəngli yarımqol sətin köynəkdə idi: onların 
qıvraq bədənlərinə çalın-çarpaz pulemyot lentləri salınmışdı. Dalısınca nizamla 
hərəkət edən piyadaların süngüləri yerişin ahəngilə Günəş işığında gah parlayır, 
gah da yox olurdu. Qoşunun yerişindən, araba təkərlərindən boğucu toz dumanları 
qalxırdı. İkitəkərli arabalar güllə yeşikləri, tüfəng, pulemyot və ərzaqla 
yüklənmişdi. Rotalar arasında iki atın yorğun-yorğun çəkib apardığı arabalara 
toplar qoşulmuşdu. Dəmir körpüdən ta Qarxuna kimi, yolun o tay bu tayında 
dayanan izdiham ordunu sevinclə qarşılayırdı. 
Öndəki süvaridən beş-on addım qabaqda gedən dörd atlı şirin-şirin söhbət 
edirdi. Qafqaz İslam ordusunun komandanı Fəriq Nuru paşa, Ərəş mahalının 
bəylərbəyi Əşrəf bəy Qarxunlu, ordunun hərbi müşaviri Ağaoğlu Əhməd bəy və 
Azərbaycan hökumətinin əks - kəşfiyyat idarəsinin rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlı. 
Oynaq at üstündə qədd - qamətli Nuru paşa vüqarla oturmuşdu. O, gah Nağı bəy 
Şeyxzamanlı ilə, gah da Əşrəf bəylə şirin-şirin söhbət edirdi. Hiss olunurdu gi, hər 
ikisilə çoxdan tanışdır. O: 
- Nağı bəy, - dedi, - Qazaxdan başlayaraq hər yerdə səni soruşurdum. Elə 
hey gözüm səni axtarırdı. Ötən il İstanbulda Heydər paşa stansiyasında 
ayrıldığımızdır. Gəncədə mənə dedilər ki, Yevlağa gəlib Əşrəf bəyin yanında 
gözləyəcəksen. Nə yaxşı oldu ki, iki dostumu birgə görmək xoşbəxtliyi mənə 
qismət oldu. Allaha min şükür, Sizi sağ-salamat gördüm, demək səfərim də uğurlu 
keçəcək. 
Əşrəf bəy: 
  
- Paşam, - dedi, bizim torpağa xoş məramla qədəm qoyanı qurbanla, xoş 
üzlə qarşılayırıq. Pis niyyətlə gələni isə boz üzlü silahla... Bu, bizim 
babalarımızdan qalma mirasdır. Onu demək artıqdır, biz din və dilbir qardaşıq. Bu 
ağır günümüzdə bizə hərbi köməklə təşrif gətirmisiniz. Fikir verin, bu yığışanların 
sevincinə, yayın cırhacırında heç bir silahın gücünə bu qədər əhalini buraya 
toplaya bilməzsən. Sizin ordunun Qazağa çatmaq xəbərini eşidəndən xalq sevinc 
içindədir. 

Qəlbi kövrök hisslər içində çırpınan Nağı bəy Şeyxzamanlı köksünü ötürüb, 
atının üstündə bir az da dikəldi; sağa və sola boylanıb: 
- İlahi, - dedi, - bu sevinci mənim məzlum xalqıma çox görmə. Ona bu işıqlı 
istiqlal yolunda xeyir-dua ver. 
Yığışan camaatın sevinci yerə-göyə sığmırdı. Yol boyu boğazı qotazlı 
erkəklər qurban kəsilir, camaat çalıb-oynayırdı. İzdiham dəniz kimi dalğalanır, 
alqış səsindən qulaq tutulurdu. Ulu Şirvan düzü belə təntənə, təlatüm görməmişdi. 
Gündə yanıb qaralmış tunc sifətli rəiyyət, kəndli ahəngdar səslə xilaskarı olacaq 
din qardaşlarını alqışlayırdı. Qarılar, qocalar sevincdən kövrəlib ağlayırdı. 
Onlar açıq havada qurulmuş kürsünün yanına çatanda, hazır dayanmış 
çilovdarlar üzəngini tutdular. Enlikürək, tökmə bədənli Əşrəf bəy qabağa düşüb 
qonaqları xitabat kürsüsünə dəvət elədi. İzdihama baxanda özü də çaşıb qaldı. Gur 
və məğrur səslə: 
- Camaat, - dedi, - çoxdan gözlədiyimiz qardaşlarımıza qovuşduq. 
Hamı sakitləşib diqqət kəsildi. Bayaqkı qarma-qarışıq səslərdən əsər-əlamət 
qalmamışdı. Ani olaraq nəfəs dərən Əşrəf bəy bir az toxtadı. Gözlərini ümidlə 
onlara zilləyən adamlar sıx-sıx dayanmışdılar. Bu dərin sükutu bir az aralıda 
otlayan atların fınxırmaları, kəsik kişnərti pozurdu. 
- Yüz ildən çox gavurlar bizim qanımızı sordular, var-dövlətimizin çox 
hissəsini əlimizdən aldılar. İndi din və dil qardaşlarımızla  əl-ələ verib yaşayacağıq. 
Xoş gəlib, gözümüz üstə yeri var türk ordusunun. Onun komandanı general Nuru 
paşanı alqışlayırıq. 
  
Bir-birinə qarışan alqış səsləri Şirvanın sinəsini yarıb keçən ana Kürə qədər 
sakitləşmədən uğuldayırdı. 
- Bu gün bizim bir xilas yolumuz var. Ancaq özümüz də cavanlarımızdan 
əsgər toplamalıyıq. Hər birimiz oğlumuzu əsgər  verməsək,  ordu yaratmasaq,  türk 
qardaşlarımızla çiyin-çiyinə vuruşmasaq, gavur zəncirini yenidən boynumuza 
salmış oluruq. Bu saat, bu gün bizim ən böyük təhlükəmiz Bakıdan və 
Zəngəzurdan başlayaraq, rusla  birləşib  millətimizi qıra-qıra gələn erməni 
daşnaklarıdır. Onların qabağına çıxmaq üçün cavanlarımız silaha sarılmalıdırlar. 
Şərqin müdrik şairi şeyx Sədi Şirazi demişdir: 
 
Oğlunu yanında bəsləsə hər kəs, 
Övladı hərb vaxtı döyüşə bilməz. 
Bərkdən-boşdan çıxıb güləşən ərlər, 
Döyüşdə göstərər böyük hünərlər. 
Naz-nemət içində bəslənən insan, 
Qorxar hərb zamanı görəndə meydan. 
 
Gəlin ulu müdriklərin vəsiyyətinə əməl edək. 
Əşrəf bəy çiyninə toxunan əldən geriyə döndü. Arxasında general Nuru paşa 
dayanmışdı. O gülümsəyib: 
- Müdrik şerə görə çox sağ ol, - dedi. Əşrəf bəy bir addım sola çəkilib, - 
buyurun, - dedi, - paşam. 

Nuru paşa izdihama göz gəzdirib bir anlıq sakitcə dayandı. Əlini məxmər 
kimi yumşaq Şirvan xalçasının üstündə gəzdirdi. İnsan axını həyəcanla onun 
dinməsini gözləyirdi. Hiss olunurdu ki, təntənəli qarşılama, alqışlar Nuru paşanı 
kövrəldib. 
- Mənim qan qardaşlarım, - dedi, - şəfəqlərindən nur daman Azərbaycana 
gəldiyim üçün özümü xoşbəxt sanıram. Osmanlı torpağından tərpənən gündən 
dayanmadan, durmadan irəliləmişik. Biz yaxşı bilirik ki, sizin bizdən başqa 
ümidiniz yoxdur. Məstəvsiz erməni xalqınıza qənim kəsilib. Biz sizə köməyə 
gəlmişik. Bizə ən əvvəl sursat daşımağa at və araba ilə kömək edin, qalanı ilə işiniz 
olmasın. Əsgəri qüvvəmiz kifayət qədər var. Hələ üç ay bundan öncə mən Gəncəyə 
üç yüzə yaxın yaxşı təlim görmüş zabit heyəti göndərmişdim. Onlar dostum Əliağa 
Şıxlinskinin və polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyevin rəhbərliyi ilə zabit məktəbi 
açmışlar. Bu günlərdə həmin məktəbin ilk buraxılışı olmalıdır. Bayaq dostum 
Əşrəf bəy qeyd elədi ki, sizdən də əsgər toplanmalıdır. Həqiqətən də əsgəri 
olmayan xalq kimə və nəyə gərəkdir.  Əlbəttə, bizim bir türk bölüyünün, heç 
olmasa, on-on beş qara papaq əsgəri sizdən olmalıdır. Çünki onlar öz torpağının 
hər dağına, cığır və yoluna bələddirlər. 
Mənim din və dilbir qardaşlarım, imkanı olanlar əlindən nə gəlirsə, Allah 
tərəfindən verilən zəkat köməyini də əsirgəməsin. Çünki siz başqasına yox, sizi 
qoruyana kömək edirsiniz. Mən və mənim əsgərlərim bura düşmənlə döyüşməyə, 
gavurları silib bu torpaqdan atmağa gəldik. Biz dönməyə yox, ölməyə gəldik. 
Sayca az olsada, sizin Azörbaycan Əlahiddə Korpusunda döyüş havasına alışmış 
komandirləriniz var. Adını, şöhrətini hələ ötən il Qarsda ikən eşitdiyim general 
Əliaqa Şıxlinski ilə, podpolkovnik Həbib bəy Səlimovla Gəncədə görüşümdən çox 
məmnun qaldım. Sizin sevincinizi mən yaxşı duyur və buna qəlbən sevinirəm. 
“Bizim Türk ordusunu Qazaxda sizin azərilər tarixdə görünməmiş bir sevinc və 
səmimiyyətlə qarşıladı”
36
. 
Gəncədə, Qarabağda bu səmimiyyətin, sevincin təntənəsi daha çox idi. 
Gəncə camaatı bir nəfər kimi Artilleriya meydanına - bizim görüşümüzə gəlmişdi. 
Ötən müharibədə, bilirsiniz ki, ruslar Türkiyənin şərq vilayətlərini işqal etmişdi. O 
vaxt Gəncənin “Cəmiyyəti-Xeyriyyə”si qardaşlıq naminə o ərazidə sahibsiz qalan 
uşaqları yığıb gətiribmiş. Hömin uşaqlar da meydanda idilər. Onlar əsgərlərə 
yanaşır, əl-ayaqlarına sarılır ve haralı olduqlarını soruşurdular. Birdən bərk qışqırıq 
və ağlaşma qopdu. Doqquz yaşında Sarıqamışlı bir oğlan bizim əsgərlərdən olan 
atasını tanımışdı. Ətrafdakılar dözə bilməyib sevinc yaşı axıdırdılar. Biz bu 
yaxşılığı heç vaxt unuda bilmərik. Bu təsirli səhnə indi də gözümün önündən 
silinmir. 
Yenə deyirəm, arxayın ola bilərsiniz, kifayət qədər hərbi gücümüz var. Sizin 
qarşınızda and içib deyirəm ki, Bakını hücumla alacaq, oranı rus-erməni və 
sentrokaspi qüvvələrindən təmizləyəcəyik. 
  
  
                                                 
36
 Sitаt türk  pоdpоlkоvniki Rüşdü bəyin "Bаkı yоllаrındа" hərbi məcmuəsindən götürülüb, 1934-cü il, Istаnbul,  
səh.  24-25 
 

NURU PAŞA HAQQINDA 
BİR NEÇƏ SÖZ 
 
Azərbaycan xalqı, ziyalılar, xüsusilə 
bəy və ağalar Türkiyə ordusunu, onun komandanı 
general-leytenant Fəriq Nuru Paşanı Gəncə və 
Yevlaxda böyuk sevinclə, mehmannəvazlıqla, 
duz-çörəklə qarşıladılar. Onun gəlişinə 
təntənəli nitqlər söylədilər. Məmməd Əmin 
Rəsulzadənin etirafına görə, musavat əks- 
kəşfiyyatı Nuru paşanı “göydən enmiş xilaskar- 
mələk” kimi qarşıladı. 
 
Süvari podpolkovniki Mustafa Nuru paşa 1889-cu ildə İstanbulda hərbçi 
Əhməd Tofiqin ailəsində anadan olub. Onun atası Əhməd paşa əslən Rumelidən 
idi. İlk hərbi təhsil almaq üçün Nuru paşa 1906-cı ilin noyabr ayında Quru 
qoşunları hərbi məktəbinə girib. 1909-cu il avqustun iyirmi altısında Quru 
qoşunları hərbi məktəbini leytenant rütbəsində bitirib və xidmət üçün üçüncü ordu 
komandanlığına göndərilib. 1910-cu il yanvarın doqquzunda padşaha məxsus 
piyada bölüyünə təyin edilib. 
1912-ci il oktyabrın on doqquzunda Nuru paşa birinci korpusun altıncı 
alayının birinci taburunun üçüncü bölüyündə baş leytenant rütbəsində qulluq edib. 
O, 1913-cü il noyabrın iyirmi altısında kapitan rütbəsinə yüksəlib. 1914-cü il 
iyulun on beşində Türkiyənin Vyana səfirliyinin Attaşeliyinə və həmin il avqustun 
on beşində hərbi Attaşenin yavərliyinə təyin edilib. 
Trablusqərbdə
37
 italyanlara qarşı aparılan müharibələrdə göstərdiyi qeyrətli 
çalışmalara görə padşahın əmrilə 1916-cı il sentyabrın iyirmi dördündə mayor 
rütbəsilə təltif olunub. Yenə də Trablusqərbdə italyanlara qarşı apardığı 
müharibələrdə göstərdiyi qeyrətli çalışmalar və oradakı hərbi bölmələri məharətlə 
idarə etdiyinə görə, 1918-ci il martın üçündə padşahın əmrilə ona podpolkovnik 
rütbəsi verilib. Qərbi Afrika qrupları komandanlığının mərkəzi olan Mistratada 
xidmət edən podpolkovnik Nuru bəy Trablusqərbə göndərilmək üçün İstanbula 
gəlib. 
Ənvər paşa Azərbaycanı və Dağıstanı xilas etmək üçün qörargah təşkil 
edəndə, Qafqaz İslam Ordusu Komandanlığına podpolkovnik Nuru bəyi dəvət 
elədi. Padşah, yavəri Nuru bəyə növbədənkənar genaral-mayor rütbəsi verdi. 
Nuru paşa 1918-ci il martın iyirmi beşində Mosula gəldi. Altıncı ordudan 
təşkil olunan zabitlərlə birlikdə 1918-ci il aprelin səkkizində Azərbaycana getmək 
üçün Mosuldan yola düşdülər. Həmin il mayın iyirmi beşində Qafqaz İslam 
Ordusunu yaratmağa başladı. 1918-ci il iyulun on yeddisindən sentyabrın on 
                                                 
37
 Аntаntа dövlətlərilə sultаn Тürkiyəsi аrаsındа imzаlаnаn Моndrоs bаrışığındаn sоnrа Тürkiyə silаhı dərhаl yеrə 
qоymаlı вə öz tаlеyini qаlib dövlətlərin - Аntаntаnın iхtiyаrınа vеrməli оldu. Bundаn sоnrа Аntаntаnın оyncаğınа 
çеvrilən sultаn Тürkiyəsinin bir çох hissəsini ingilislər, frаnsızlаr işğаl еtdilər. Тürkiyə pаrçаlаnmаq təhlükəсində 
qаldı. - müəl. 
 

dördünədək bir sıra uğurlu döyüş əməliyyatı apararaq işğal altında olan 
Azərbaycan torpaqlarını azad etdi. Həmin il sentyabrın on beşində Nuru paşanın 
qoşunları Bakını aldı. 
1918-ci il oktyabrın otuzunda imzalanan Mondros barışığından sonra 
Osmanlı qüvvələri Azərbaycandan çıxarıldı.
38
 
Nuru paşa istiqlal savaşında Şərq cəbhəsindəki on beşinci nizami ordudan on 
ikinci diviziyanı yaratdı. İstiqlal savaşından sonra 1923-cü il oktyabrın dördündə 
Nuru paşa təqaüdə çıxdı. Savaşın sonunda İstanbulda yaşamış və cümhuriyyət 
dövründə sənaye sahəsində çalışmışdır. O, İstanbul yaxınlığında poladəritmə 
zavoduna rəhbərlik etmişdir. 
İkinci Dünya müharibəsi illərində İstanbulda ordu üçün minaatan və əl 
qumbarası  istehsalı  ilə  məşğul  olmuşdur. Nuru paşa 1949-cu ildə zavodda baş 
verən partlayışdan həlak olmuşdur. 
Xalqımızın xilaskarı Nuru paşa çətin və əzablı hərbçi ömrü yaşamışdır. İgid 
sərkərdə qeyri-adi bacarığına görə iyirmi doqquz yaşında general-leytenant kimi 
fəxri rütbəyə layiq görülüb. Bu yaşda, belə yüksək rütbə hərb aləmində nadir 
adamlara qismət olur. Döyüşən ordu general-leytenantı Nuru paşanın qəlbi həmişə 
Azərbaycanla döyünmüş, din və dilbir qardaşlarını bolşevik-daşnak istilasından 
xilas etmək üçün əzmlə çalışmışdır. Nuru paşa 1920-ci ilin aprelində bolşevik 
orduları Azərbaycanı işğal edəndə bir qrup türk zabiti ilə Dağıstandan keçərək 
Şuşaya gəlib, Qarabağda bolşeviklərə qarşı döyüşlər aparıb. O, Tərtər, Ağdam, 
Bərdə və Zaqatalada xalqı istilaçılara qarşı üsyana qaldırıb. 
  
General Nuru paşanın Qafqaza qısa müddətli hərbi yürüşü onun ömründə 
yaxşılı-yamanlı izlər qoyub. 
Azərbaycan Mərkəzi Dövlət Arxivində “tamamilə məxfidir” qrifilə saxlanan 
bir sənəd var. Bu teleqram-sənəd 1919-cu ildə Yevlax Cəmiyyətinin üzvləri 
tərəfindən Azərbaycan Cümhuriyyətinin Parlamentinə vurulub. Teleqramdan 
məlum olur ki, Azərbaycanı sidq ürəklə sevən, onun xilası və azadlığı uğrunda 
yorulmadan çalışan general Nuru paşa Mondros sülh bağlanışından sonra da 
Azərbaycanı tərk etməmişdir. Qafqazın ayrı-ayrı bölgələrində gizlin də olsa 
çalışmışdır. Teleqramda deyilir: “Keçən il anarxiya nəticəsində baş vermiş ağır 
günlərdə Nuru paşa Azərbaycanda peyda olmuşdur. O, özünün ədalətli və bacarıqlı 
hərəkətləri ilə böyük təhlükənin qarşısını ala bilmişdir. 
Yalnız onun bu ədaləti və bacarığı sayasində millətlər arasındakı milli 
müharibə dayandırıldı. Biz azad nəfəs almağa başladıq. 
Lakin bizə çatan kədərli məlumata görə sevgi və təşəkkürə layiq olan bizim 
xilaskarımız xəbis adamların yaydıqları iftiralar nəticəsində həbs olunmuşdur. 
Vətənimizin sülh şəraitində yaşaması belə nadürüstləri qane etmir. 
Biz Yevlax Cəmiyyətinin üzvləri, Parlamentdən xahiş edirik ki, general 
Nuru paşa təcili olaraq həbsdən azad edilsin. Bununla da qəhrəmanımız Nuru 
paşanın qəlbi edilən qəsdlərdən xilas olsun. 
                                                 
38
 Аzərbаycаn Rеspublikаsının 1918-20-ci illərdə Bаtum şəhərindəki bаş kоnsulu Маhmud bəy Əfəndiyеv - müəl. 
 

Hörmətlə: Yevlax Cəmiyyətinin üzvləri: Molla Əli Musazadə, İsa bəy 
Qarabəyov, Əşrəf bəy Tağıyev-Qarxunlu, İsfəndiyar İsmayılov, Aslanov, Qamboy 
ağa Quliyev-Qaramanlı, cəmisi 27 imza”. 
Tarixi sənədlərdən və Cümhuriyyətin görkəmli şəxsiyyətlərinin xatirələrin-
dən məlum olur ki, general Nuru paşa Azərbaycan uğrunda həyatı bahasına 
mübarizə aparmışdır. 1918-20-ci illərdə Azərbaycan əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi 
Nağı bəy Şeyxzamanlı “Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri” kitabının 85-ci 
səhifəsində bu barədə geniş məlumat verir. O yazır: 
“Günlərin bir günü Gəncədə idim. Eşitdim ki, ingilislər Nuru paşanı tutub 
Batuma gətiriblər. Orada ingilis hərbi tribunalına verəcəklər. Buna səbəb də guya 
Bakının azad olunması vaxtı erməni qırğını törədilməsi idi. Tez Bakı ilə telefon 
danışığı apardım və xəbərin doğru olduğunu öyrəndim. Gəncə ermənilərindən bir 
arayış almaq lazım idi ki, Nuru paşanın Gəncəyə gəlişində ermənilərə heç bir pislik 
etmədiyi kimi, erməniləri mühasirədən qurtarıb hürriyyət verdiyini, həyatlarını 
təhlükəsizlik altına aldığını, bu yaxşılığa qarşı ermənilərin bir heyət göndərərək 
Nuru paşaya təşəkkür etdiklərini isbat etmək mümkün olsun. Arayışın alınması 
üçün Gəncənin görkəmli ziyalıları ilə bərabər erməni milli təşkilatına müraciət 
etdim. Arayışı alacağıma qəti şəkildə inanırdım, çünki həqiqət barədə arayış 
istəyirdim. Ancaq ermənilər xahişimizi rədd etdilər və dedilər: “Biz uşaq deyilik. 
Çox yaxşı bilirik ki, əgər Gəncədə erməni qırğını törədilsəydi, Bakının tutulması 
vaxtı orada bir nəfər erməni belə qalmayacaq idi. O gözlədi ki, Bakını tutub 
oradakı qırğını bitirsin və ondan sonra bizi qırsın. Ancaq mütarikə (barışıq - Ş.N.) 
oldu, Osmanlı ordusu qırğına vaxt tapa bilmədi”. 
Biz əliboş geri qayıtdıq. Bakıya gəldim, mərhum Nəsib bəylə (Usubbəyov -