AdigöZƏl bəy qarabağnamə

ŞUŞA QALASININ BİNA OLUNMASI VƏ 
AĞA MƏHƏMMƏD ŞAHIN ATASI QACAR 
MƏHƏMMƏDHƏSƏN XANIN MƏRHUM 
PƏNAH XANLA MÜHARİBƏSİ HAQQINDADIR 
Qarabağ vilayətinin  ətrafı bir qədər asayiş tapıb Xəmsə  məlikləri sakit 
olmağa başlayınca, baş qaldıran elatın bəzisi öz meyil və rəğbətlərilə, bəzisi də 
zorla mərhum Pənah xana itaət etdilər. Mərhum Pənah xan İranda olan 
qarışıqlığı
1
 eşitdiyi zaman, onun işıqlı ürəyinin aynasına belə bir fikir əks etdi ki, 
Gəncə, Qarabağ, Ərdəbil və Naxçıvan hakimlərini öz hökmranlığı altına alsın. 
Az bir zaman içərisində, bəzilərini qol gücü ilə, bəzilərini də elçilər 
göndərmək və cürbəcür mehribanlıqlarla itaətə gətirib, özünə tabe etdi. Sarıcalı 
Dərgah bəyi  Ərdəbil  şəhərində hökumət işlərini idarə etmək üçün təyin etdi. 
Gəncə xanzadələrinə qulluq vermək və onları qulluqdan çıxartmaq da Pənah 
xanın  əmrilə olurdu. Bir qayda olaraq, adları  çəkilən vilayətlərdəki xanların 
övladlarından bir neçə nəfəri həmişə Şahbulaq qalasında girov olaraq saxlanırdı. 
Bir müddət keçəndən sonra, Ağa Məhəmməd şahın atası Məhəmmədhəsən xan 
Qacar  İraq, Azərbaycan və Mazandar hüdudlarında
2 
istiqlaliyyət qazandı. Bu 
xəbər mərhum Pənah xana çatıncaya qədər yuxarıdakı qayda davam etdi. 
Mərhum xanın hüzurunda olan əmirlər onun işarəsilə belə məsləhət gördülər: 
"Nadir  şah öldürüləndən sonra, Əliqulu xan və  Əmir Aslan sərdarla aramızda 
dostluq  əlaqəsi və  məhəbbət rabitəsi möhkəm idi. İndi ola bilər ki, Qacar 
Məhəmmədhəsən xan bizimlə pis rəftar etsin, bizə qarşı ədavət və düşmənçilik 
yolunu tutsun. Ətraf xanlarından da xatircəmlik yoxdur və bu dövlətlə ürəkdən 
düşmən olan çoxdur. Ola bilər ki, Məhəmmədhəsən xanı  təhrik etsinlər və ona 
qoşulub bizimlə müharibəyə girişsinlər. Ola bilsin ki, Qaraba-    
                                                 
1
  
Nadir şahın ölümündən sonra şahlıq taxt-tacını iddia edənlər arasında gedən mübarizə nəticəsində İranda baş
 
vermiş daxili qarışıqlıqlar nəzərdə tutulur. 
2
 
Ehtimal ki, 50-ci illərin  əvvəllərində, Məhəmmədhəsən xanın Cənubi
 
Azərbaycan sahəsinin çox hissəsini  ələ 
keçirib, özünün sonuncu güclü düşməni olan urmiyalı Azad xana qarşı mübarizə apardığı zamanda olmuşdur. 
 
 
46 

ğın rəiyyət və elatı düşmən qoşunu atlarının ayaqları altında məhv olsun, 
Şahbulaq qalasının müdafiəyə tab və taqəti olmasın. Belə olan surətdə "hər bir 
hadisənin çarəsi qabaqcadan düşünülməlidir" misrasmin məzmununca  əqlə  və 
vaxtın tələbinə münasib xətt-hərəkət budur ki, möhkəm bir yer və meydan tapıb 
orada şəhər və hasar binasını qoyaq, bürc və divar saldıraq. Düşmənin hücum və 
sədəməsindən arxayın olaq". 
Yuxarıda işarə olunduğu kimi, Pənah xan Məlik  Şahnəzərlə  məsləhətləşdi. 
Onun məsləhəti və bələdçiliyilə Şuşa şəhərini bina etdi. Şəhərin bina olunacağı 
yerdə axar su və bulaq yox idi. İmtahan üçün bir neçə quyu qazdılar. O 
quyulardan su çıxandan sonra, 1170-ci ildə
1
  Şuşa şəhərinin binasını qoydular. 
                                                 
1  Hicri 1170-ci tariximizin 1756-1757-ci ilinə mütabiqdir. Bu tarix bizdə şübhə oyadır. Ağdamda Pənah xanın qəbri 
üstündəki mərmər başdaşı kitabəsinin mətnindən göründüyü kimi, o, hicri 1172-ci ildə, yeni tariximizin 1758-1759-cu ilində 
vəfat etmişdir (başdaşı kitabəsinin üzü tarix elmləri namizədi  Ə.Ələsgərzadə  tərəfindən çıxarılmış  və  Pənah xanın ölüm 
tarixini də o oxumuşdur). 
Əgər  şəhərin  əsası hicri 1170-ci ildə qoyulduğuna inansaq, onun əsasının Pənah xanın ölümündən iki il qabaq 
qoyulmuş olduğunu etiraf etməyimiz lazım gələcəkdir, bu isə Pənah xanın həyatından bizə məlum olan faktlara ziddir. Hicri 
1170-ci il tarixi şübhə  əmələ  gətirdiyindən, biz "Qarabağnamə"nin digər nüsxələrinə: Azərbaycan SSR EA Mərkəzi 
kitabxanası  Şərq  şöbəsinin 1 nömrəli  əlyazmasına, Azərbaycan SSR EA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu elm arxivinin 
1522 nömrəli  əlyazmasına müraciət etdik və bu nüsxələrdə  Şuşa qalasının bina edilməsi tarixinin hicri 1170-ci il qeyd 
edildiyini gördük. Lakin buna baxmayaraq, hicri 1170-ci ili Şuşa qalasının binası tarixi kimi qəbul etmək olmaz. 
"Qarabağnamə"nin mətnini öyrənərkən, Mirzə Adıgözəl bəyin hadisələr izahındakı ardıcıllığını qeyd etmək olar. O, uzun 
illər ərzində baş vermiş hadisələri təsvir edərkən, xronoloji ardıcıllığı heç bir yerdə pozmamışdır, bu da təqdirəlayiqdir. Əgər 
Mirzə Adıgözəl bəyin uzun illər  ərzində baş vermiş hadisələrin təsvirində riayət etdiyi ardıcıllığı,  Şuşa qalasının binası 
haqqında yazdığı  səhifələrdə  də davam etdirdiyini təsəvvür etsək, o zaman biz Şuşa qalasının  əsası qoyulduğu vaxtı 
tamamilə düzgün təyin edə bilərik. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, şəhərin əsası qoyulduqdan bir il sonra, Məhəmmədhəsən 
xan Qacarın qoşunları Qarabağa soxuldular. Qacarın qoşunları Qarabağda olan zaman Şuşa qalası var idi. Məhəmmədhəsən 
xan Qarabağda cəmisi bir aya qədər qalmış, sonra isə  cənuba tərəf getmişdi. Bir az keçdikdən sonra Gəncə, Qarabağ, 
Qaradağ, Naxçıvan və  İrəvan xanları  şəkili Hacı  Çələbi xana qarşı müharibə etmək niyyətilə  Gəncənin yaxınlığında 
Gürcüstan padşahı II İrakli ilə görüşürlər, lakin II İrakli onları həbsə aldı. Bu salnaməyə görə, göstərilən hadisələr 1752-ci 
ilin mart ayında baş vermişdir. 
Bütün yuxarıda deyilənlərə  əsasən müəyyən etmək olar ki, Şuşa qalasının  əsası  ən geci 1751-ci ilin birinci iki ayı, 
yaxud 1750-ci ilin ikinci yarısında qoyulmuşdur. —> 
 
 
47 

Şahbulağında sakin olanları, bir para kənd əhalisilə köçürüb buraya gətirdilər. Hər bir 
şəxsə yurd və yer verib xalqı sakit etdilər. Sonra Pənah xan öz ailəsi üçün uca imarətlər 
və geniş binalar saldırdı. Hünərli ustalar, sənət sahibi və iş bilən memarlar barı, hasar, 
bürc və divar çəkdilər. O divarların asan bəzi yerlərdə indi də durur. Bu şəhərin bina 
edilməsindən bir il keçəndən sonra, Ağa Məhəmməd şahın atası Məhəmmədhəsən 
xan Qacar Astarabad, Mazandaran və Gilan vilayətlərindən daşların sayından çox və 
yağışın qətrələrindən artıq qan-içən qoşun topladı,  Şuşa  şəhərini almaq məqsədilə 
hərəkət etdi. Şuşa qalasına yaxınlaşıb Xatun arxında dayandı. O bir çox tədbirlər gördü 
və hiylələr işlətdi ki, bəlkə bu vasitə ilə  Pənah xanı itaət toruna salıb Qarabağ 
ovlağının ovçusu olsun. Lakin şahin ovlayan o qızılquşu (Pənah xanı) hiylə toruna 
salıb  əsir edə bilmədi. Xatun arxında səfər yükünü açdı (düşdü), çadırını qurdu və 
səngərlər qazdırdı. Qarabağın igidləri onun qoşununa çox zərər yetirirdilər. Azuqə 
gətirən adamlarını, qoşun əhlinin heyvan və mal-qarasını qarət edib aparırdılar. 
Məhəmmədhəsən xan Qacar bu əsnada Kərim xan Zəndin tərəqqi və istila səsini 
eşitdi. Öz toplarını Xatun arxında qoyaraq qayıtmaq təblini çaldırdı  və  səfər 
bayrağını hərəkətə gətirdi. Mərhum Pənah xan o topları qalaya gətirtdi. 
Qızılbaş qoşunu Şuşa şəhərini mühasirə etdiyi zaman, bu toplar uca olan Rusiya 
dövləti məmurlarının ixtiyarında idi. Lazım gəldiyi zaman onlardan istifadə 
edirdilər
1
.       
                                                 
-» Bu tarixi daha düzgün təyin etmək məqsədilə biz Camal Cavanşir Qarabağinin 1855-ci ildə "Kavkaz" qəzetində 
A.Berjenin tərcüməsilə  dərc edilmiş "Qarabağ" adlı  əsərinə müraciət etdik. Burada da haman hicri 1170-ci ilin qeyd 
edildiyini gördük. Mirzə Camal yazır: "O (Pənah xan- V. L.), hicri 1170-ci ildə  Şahbulağı  və  bəzi ətraf kəndlərin bütün 
əhalisini Şuşaya köçürtdü". Bu cümləni iki cürə başa düşmək olar: ya o zaman qala tikilib qurtarmış, ya da yenicə tikilməyə 
başlanmış, lakin bunu qəti olaraq demək mümkün deyil. Şuşa qalasının binasından qabaq və sonra baş vermiş hadisələrin 
tarixini müəyyən etmək məqsədilə son dövrlərə aid olan Rövzətüssəfayi Nasiri kimi mənbələrə də müraciət olundu, lakin 
heç bir müsbət nəticə  əldə edilmədi. Bu əsərlərin elmi-tənqidi mətnləri olmadığından, onlar hadisəiəri aydınlaşdırmaq 
əvəzinə daha da dolaşıq salırlar. 
Tarix elmləri namizədi T.İ.Ter-Qriqoryanın verdiyi məlumata görə, erməni müəllifləri, o cümlədən Raffı "Beş 
məliklik" və Barxudaryan "Artsax" adlı  əsərlərində  Şuşa qalası binasının tarixini Camal Cavanşir Qarabaği və Mirzə 
Adıgözəl beyin verdikləri məlumata əsasən təyin edirlər. 
Beləliklə, hələlik, aparılmış  tədqiqatla kifayətlənərək demək olar ki, Şuşanın  əsası 1750-ci ilin ikinci yarısında, 
yaxud 1751-ci ilin əvvəllərində qoyulmuşdur. 
1 Qarabağ xanlığı Rusiya ilə birləşdikdən sonra, İran qoşunları Şuşanı ilk dəfə 1806-cı ildə mühasirə etmişdilər. 
 
48 

BEŞİNCİ FƏSİL 
GÜRCÜSTAN VALİSİ İRAKLİ XANIN 
MƏRHUM PƏNAH XANI, QARADAĞLI 
KAZIM XANI, NAXÇIVANLI HEYDƏRQULU 
XANI VƏ GƏNCƏLİ ŞAHVERDİ XANI 
XAİNCƏSİNƏ TUTUB ƏSİR ETMƏSİ 
HAQQINDADIR
1
Məhəmmədhəsən xan (Qarabağdan) qayıtdıqdan sonra, Pənah xan, qaradağlı 
Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan və  gəncəli  Şahverdi xan məsləhət məclisi 
qurdular. Onlar belə bir qərara gəldilər ki, bütün Şirvan ölkəsinin hakimi; azad və 
həmişəlik sahibi-ixtiyarı olan Hacı  Çələbi onlarla hesablaşmır və dostluq yolunu 
düzlüklə getmir. Buna görə lazımdır ki, onu məğrurluq yuxusundan oyatmaq üçün 
tədbir görsünlər. Sonra ürəklərinin sözünü məktub vasitəsilə Gürcüstan valisi İrakli 
xana bildirdilər. Vali də özünün bu işdə və bu yolda onlarla yoldaş olduğunu izhar etdi. 
Onlara yazıb bildirdi ki, tezliklə hərəkət edərək fürsəti itirmədən buraya gəlsinlər. 
Bu xanlar da səfər tədarükü görüb, qoşun və əsgər topladılar. Hamısı ittifaq edib, 
hərəkət bayrağını qaldıraraq yola düşdülər. Gəncə  şəhərindən yuxarı, Qızılqaya adlı 
yerdə dayandılar. Çadırlarının zərli qübbələri Ayla Günəşin fövqünə yüksəldi. 
Yuxarıda adı  çəkilən Gürcüstan valisi bunların dördünü də  əsarət kəməndilə 
tutdu
2
. Şahverdi xanın nökərlərindən biri, iti yeriyən bir ata minib qaçdı. Bu zaman 
Hacı  Çələbi də  Şirvan qoşunlarının toplanması haqqında məktublar yazıb hədsiz 
tədarük və çoxlu qüvvə ilə  gəldi. Mingəçevir keçidində düşərək hərbə müntəzir 
durdu. Bu əsnada qarşıdan bir atlı göründü. Hacı Çələbi əmr etdi ki, onu gəmi ilə Kür 
çayından keçirsinlər.       
                                                 
1
 
Həmin fəsildə təsvir edilmiş Hacı Çələbi xanla II İrakli arasında gedən daxili müharibələr, hər iki tərəfin dar feodal 
mənafeyindən doğurdu. 
2
 
E.S.Takayşvili tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və "Описание событий" sərlövhəsi altında nəşr edilmiş adsız 
gürcü salnaməsinin verdiyi məlumata görə, bu hadisə 1752-ci il martın 21-də vaqe olmuşdur (Сборник  материалов  для 
описания местностей и алемен Кавказа, с. XXI, səh. 37, Tiflis capi). 
 
 
49 

(O, çaydan) keçib, Hacı Çələbinin hüzuruna gəlincə: "Qoca baba, vali xanları 
tutdu" - dedi. 
Hacı  Çələbi ona: "Qoca baban onları xilas edər, onları qurtarmaq üçün 
müharibə və davaya girişər" - deyə cavab verdi. 
Sonra o öz dövlət ərkanı və yaxın adamları ilə məşvərət etdi. Onlar məsləhət 
görmək üçün bəhanə  gətirdilər. Hacı  Çələbi onların ürəyindəkini başa düşdü. 
Müşavirə  məclisinə getdikləri zaman əmirlərə dedi: "Nə  məsləhət görürsünüz 
(görün, ancaq) Kürü keçmək içində olsun". 
Onlar bu sözü eşitcək geri qayıtdılar. Hacı Çələbinin hüzuruna gəlib dedilər: 
"Biz müşavirə  yığıncağını ona görə düzəldirdik ki, işin içində Kürü keçmək 
(məsələsi) olmasın; indi ki, siz buyurursunuz, əmr verin, qoşun hərəkət etsin". 
Bu zamandan Hacı Çələbinin sözü məsəl yerinə keçmişdir və indiyədək xas 
və avam camaatın ağzında söylənməkdədir. 
Hacı Çələbi əmr etdi ki, ordu atlansın və təcili surətdə Kürdən keçsin. Onlar 
yol gedib mənzil keçdilər. Vali bu qəziyyəni eşitdi və bu hadisədən qorxuya 
düşdü; çünki o keçmişdə Hacı  Çələbi qoşununun zərbəsini bir dəfə  də 
görmüşdü
1
. Çarəsiz qalıb onu qarşıladı.  İlahi feyzlər mühiti və  hədsiz işıqlıq 
mənbəyi olan mərhum, rəhmətlik cənab  Şeyx Nizaminin nurani qəbri və pak 
məzarı yaxınlığında iki ordu bir-birinə yaxınlaşdı. Aralarında qətl və qarət odu 
alovlandı. Gürcüstan qoşunu biabırcasına sındı. Vali öz ordusuna qayıtmağa 
fürsət tapa bilməyib qaçdı. Bütün çadırları  və  ləvazimatı, xanlar ilə birlikdə, 
yerbəyer Qızılqayada qaldı. Hacı  Çələbi Sınıqdan üç ağac
2
 yuxarıyadək 
irəliləyib onları təqib etdi. Tiflisin beş ağaclığına yetişdi. Qaçmaqda olan gürcü 
qoşununun qabağını Şəmkirdə, Şəmsəddinlidə və Qazaxda kəsib çox adam tələf 
etdi. Hacı Çələbi Baydar torpağında səngər qazdırdı. Oğlu Ağakişi bəyi Tiflisdən 
bəri yaşamaqda olan müsəlmanlara hakim və hökmran təyin etdi. Xanları da öz 
vətənlərinə göndərdi. Özü qayıdıb Şirvana 
                                                 
1
 
Teymuraz şah və İrakli padşahın qoşunları ilə Hacı Çələbi xanın qoşunları arasında 1751-ci ildə Car vilayətində baş 
vermiş vuruşma nəzərdə tutulur. Yuxarıda göstərilən adsız gürcü salnaməsi. B a x: Сборник  материалов  для  описания 
местностей и алемен Кавказа, с. XXI, Tiflis. Müqayisə et: Butkov. Mатериалы новой истории Кавказа c 1722 пo 1803 
r., I h., səh. 238, SPb, 1869-cu il. 
2 
 
Ağac - 7 kilometrlik məsafə ölçüsü 
 
 
50 

gəldi. Ağakişi bəy isə, üç il o nahiyələrdə hakim oldu. Axırda vali 
Gürcüstandan, Başaçıqdan (İmeretiyadan) və  hətta Çərkəzistandan çoxlu qoşun 
və  dəniztək cuşa gələn saysız ordu topladı, Ağakişi bəyi dəf etməyə  gəldi. 
Ağakişi bəy bu xəbəri və bu hadisəni eşidincə, qarşı dura bilməyəcəyini görüb 
qaçdı. Vali qoşununun qabaq dəstələri Tovuz çayında ona yetişdi. Müharibədə 
onun adamlarından bir neçə nəfər əsir düşdü. Özü isə sağ-salamat Şəkiyə gəldi. 
Valinin qoşunu oradan Xudafərin körpüsünə  qədər getdi. Qayıtdıqları zaman 
Gəncə və Qarabağın bir çox yerlərini qarət etdilər. 
ALTINCI FƏSİL 
URMİYA HAKİMİ FƏTƏLİ XAN ƏFŞARIN QARABAĞ 
VİLAYƏTİ ÜSTÜNƏ GƏLMƏSİ, MÜHARİBƏ VƏ 
SÜLH, İBRAHİMXƏLİL AĞANI ALDADIB 
APARMASI VƏ MƏRHUM PƏNAH XANIN 
VƏFATI HAQQINDADIR 
Urmiya hakimi Fətəli xan Əfşar, Nadir şahın etibarlı və igidlikdə ad çıxarmış 
sərkərdələrindən olub, onun çarxçı-başçısı idi. O bütün Azərbaycan vilayətlərini 
almış  və onun zəfər bayrağının mahçəsi (ayparası) bu ölkəni işıqlandırmışdı. 
Fətəli xan bilirdi ki, Pənah xandan başqa bir kimsə onun dövlət və  şövkətini 
pozub dağıda bilməz. Buna görə, onun ədavətini ürəyində gizli saxlayırdı. 
Zatının xəmirəsi ona (Pənah xana) qarşı  bəslədiyi gizli ədavətin suyu ilə 
yoğrulmuşdu. O, mərhum xana qarşı hərb etmək məqsədi
1
 ilə yeddi dəfə fitnə-
fəsadı göylərə qaldırdı. Lakin hər dəfəsində məqsədinə çatmadan, külli tələfatla 
geri qayıtdı. Axırıncı  dəfə ulduzlar qədər saysız qoşunla gəlib Ballıca çayı ilə 
Xacə Əlili çayı arasında olan geniş bir səhrada düşdü. Ümumi yol kənarında olan 
bu yerdə sən- 
 
                                                 
1
 
A.Bakıxanov bu xüsusda yazır: "Nadir şahın en mühüm əyanlarından biri olan və İran taxt-tacını iddia edən Fətəli 
xan Əfşar, hicri 1175 (1762)-ci ildə Azərbaycanı ələ keçirdi və qoşunla Qarabağa gəldi. Pənah xan ona zahiri itaət göstərdi 
və öz oğlu İbrahimxəlil ağanı onun yanında girov qoydu" (А.Бакиханов. Гюлистан-Ирам. Bakı, 1926, səh. 130). 
 
 
51 

gər düzəltdi. O səngərin asarı və barılarının divarı indi də durur. Xalq arasında 
"Fətəli xan səngəri" adı ilə məşhurdur. O, qış fəslini də burada keçirtdi. 
Bu zaman Çiləbörd və Talış məlikləri - Məlik Hətəm və Məlik Usub da gəlib 
Fətəli xanın qoşunları ilə birləşdilər. Onların yanında bir səngər düzəltdilər. Bu 
səngərin də asarı və nişanəsi indiyə qədər durur. Altı ay burada oturdular. Fətəli 
xan arzusuna çatmaq məqsədi ilə hər gün canından keçib meydana atılırdı. Lakin 
peşmanlıq və zərərdən başqa bir şey əldə edə bilmirdi. 
Axırda o, məliklərlə  bərabər böyük bir qüvvə ilə hücuma keçdi. İgidlik 
meydanına şücaət qədəmi qoydu. Pənah xan da müharibə meydanında üzağardan 
və düşməni qırmaq üçün ürəkləri lalətək dağlı olan Qarabağ qoşunu ilə 
müdafiəyə girişdi. 
S a l a r i  
Hər iki tərəfdən qoşunlar səf çəkdilər, 
Bellərini bağlayıb hərbə girişdilər. 
Nayın səsi və təblin gumbultusundan 
Bu mavi səma lərzəyə gəldi. 
Oxla, kamanla bir-birinə hücum etdilər. 
O dava meydanında çox qanlar tökdülər. 
O qovhaqov və o qaçaqaçda şirlərin hay-huyundan, 
(Gav-ü-) mahi
1
 hərəkətə gəldi, fələkin qulaqları kar oldu. 
O döyüş meydanında ürəkli və qoçaq döyüşçülərin 
Əlində ox kamana, kaman oxa döndü. 
O çarpışmada atlıların qaldırdığı tozdan 
Hava qır dəryası kimi qapqara qaraldı. 
Oxun və yayın ildırım kimi parıltısından 
Oxun yağış kimi yağmasından 
Yer üzündən elə bir qan çayı axdı ki, 
Torpaq məhşər meydanı kimi qıpqırmızı oldu. 
Fətəli xan gördü ki, arzusunun gözəli varlıq aynasında görünmür. Cidd-
cəhdinin ağacı  zərər və peşmançılıqdan başqa bir səmərə vermir. Tədbirlər 
gördü, vasitəçilər saldı, saziş və barışıq binası     
                                                 
1
 
Öküz və balıq deməkdir. Qədim  əfsanəyə görə, Yer öküzün buynuzları üzərində  qərar tutur, öküz isə balığın 
arxasında durur. 
 
 
52 

qoydu.  Ədavət və düşmənçiliyi aradan qaldırmaq istədi. Pənah xan da: 
"bacardığın zaman (müqəssiri) bağışla; çünki bu gözəl bir işdir" sözünün 
məzmununca, onun xahişini qəbul etdi. (Onlar) Ağa körpüsündə görüşərək sülh 
etdilər. Barışıq əhd və peymanla möhkəmləndi. (Fətəli xan mərhum) Pənah xana 
dedi: Bundan sonra dövlətlərimiz arasında ayrılıq və  məmləkətlərimiz arasında 
düşmənçilik olmayacaqdır. Bunun əksini düşünmək ağlagəlməz bir xəyaldır. 
(İndi) sizdən dostcasına xahiş  və ricamız budur ki, əgər mümkün olsa, uca 
xasiyyətli xanzadəni bir neçə günlüyə bizim çadırımıza qonaq göndərəsiniz. Bu 
bizə qarşı böyük qonaqpərvərlik və (bizdən ötrü də) son dərəcə başı ucalıq olar; 
çünki  İbrahimxəlil ağanın məhəbbəti ürəyimizi kabab edib gözlərimizi yaşla 
doldurmuşdur. Bu vasitə ilə bir də onun ziyarətinə nail olarıq. Onu görüb 
ürəyimiz təsəlli tapar. Sonra onu böyük bir ehtiram və calalla hüzurunuza 
göndərərik. 
Mərhum Pənah xan da onun qəliz andlarına və yalan sözlərinə etibar etdi. 
Gözünün işığı olan igid oğlunu bilikli və natiq adamlarla Fətəli xanın ordusuna 
göndərdi
1
. Bu xəbər Fətəli xana yetişincə, fərəh və  şadlıq izhar etdi, övlad və 
əqrəbasından,  əmir və  sərkərdələrindən bir neçə  nəfərini  İbrahimxəlil ağanın 
istiqbalına göndərdi. (Xanzadə) sonsuz hörmət və hədsiz ehtiramla (Fətəli xanın 
ordugahına) yetişdi. 
Bir neçə gün qaldıqdan sonra, o baxıb gördü ki, qayıtmağa izn ala bilmir. Hər 
gün bir xana, hər gecə bir əmirə qonaq olub, onların süfrəsi başında vaxt 
keçirməkdən bir şey çıxmır. (Buna görə) Pənah xana yazdı: "Belə məlum olur ki, 
Fətəli xan məni də özü ilə  bərabər aparmaq fikrindədir. Mənim Qaladakı 
(Şuşadakı) kürən atımı  təcili surətdə  mənə göndərin. Bəlkə, yeriyən və  səba 
yelitək mənzil kəsən o atın köməyinə qaça bilim". 
At, Fətəli xanın ordusuna yetişincəyə  qədər, Fətəli xan köçmək təblinin 
sədasını mavi göylərə yetirdi. İbrahimxəlil ağanı da özü ilə bərabər götürüb geri 
qayıtdı. 
Bu dəhşətli xəbər Pənah xana yetişdi. O, gözünün işığı olan oğlunun ondan 
uzaqlaşdırıldığını gördü. Aydın dünya onun nəzə-      
                                                 
1
 
Başqa sözlə, Pənah xan sülh şərtlərinə görə, öz böyük oğlu  İbrahimxəlil ağam Fətəli xan Əfşara girov verməyə 
məcbur oldu. Beləliklə, Pənah xan Fətəli xandan asılı olduğunu qəbul etdi. 
 
 
53 

rində tar oldu. Qulluğunda olan yaxın adamları ilə, igid və böyük oğlunun azad 
edilməsi üçün məsləhət məclisi qurub məşvərət çırağını yandırdı. 
Fətəli xan atının cilovunu öz məmləkətinə çevirdikdən sonra, onunla Kərim 
xan Zəndin arası dəydi və düşmənçilik əmələ gəldi. Kərim xan dövlətli bir əmir 
idi. Fars ölkəsində calal atına minmiş və İraq tərəfində dəbdəbə badəsini içmişdi. 
Müstəqil və ixtiyar sahibi olmuşdu. 
Kərim xan Zənd qardaşı  İskəndər xanı böyük hazırlıq və  təntənə ilə  Fətəli 
xanın müharibəsinə göndərdi.  İsfahan yaxınlığında iki qüvvə bir-birilə üz-üzə 
gəldi. Bu müharibədə İskəndər xan öldürüldü və qoşunu da məğlub oldu. Fətəli 
xan isə müharibədən qalib və müzəffər çıxdı. İraqın bəzi vilayətlərini zəbt edərək 
şövkət və calal bayrağını ucaltdı. 
Kərim xan bu qəmgin hadisə və ürək yandıran qəziyyəni eşitdi. Qəzəb atəşi 
beyninə hücum etdi və intiqam almaq fikrinə düşdü. Hələ onun saysız-hesabsız 
qoşunu Azərbaycana girməmiş  və  zəfər nişanəli bayraqları o yerlərə  əmin-
amanlıq kölgəsi salmamışdı. O, Pənah xanın hüzuruna etibarlı elçi vasitəsilə 
məhəbbətlə dolu bir məkrub göndərdi. Məktubda lütf və mehribanlıq, birlik və 
həmrəylik izhar edirdi. Məkrubun məzmunu bundan ibarət idi: 
"Fitnə  və  fəsad sahibi olan Fətəli xan indi bizimlə qan düşməni olmuşdur. 
Sizinlə də pis xasiyyətli bir düşməndir. Verdiyi söz və içdiyi andın əksinə olaraq 
hərəkət etmişdir. İbrahimxəlil ağanı apararaq, sizi dərd və qüssəyə salmışdır. Hər 
an bir fikirdə  və  hər gün də bir əmirlə  hərb etməkdədir. Mən də "Ey ağıl 
sahibləri, sizin üçün qisas almaqda həyat vardır" ayəsinin məzmununa  əsasən 
intiqam almağı  və  ədavət qılıncını  qınından çəkib hərbə girişməyi qərara 
almışam. Buna görə  cənabınızdan bir dost kimi xahiş edirəm ki, təcili surətdə 
durmadan və  təxir etmədən, hökmünüz altında olan qalib qoşunlarınızla bizə 
yoldaşlıq edəsiniz; çünki, əsas məqsədim və günəş kimi işıqlı olan fikrim budur 
ki, həm sizin oğlunuzu xilas edim, həm də öz qardaşımın qanını alım". 
Mərhum Pənah xan da belə bir fürsət axtarırdı və Fətəli xanın məhv olmasını 
Allahdan istəyirdi. O, saysız süvari dəstəsi və çoxlu qoşunla Kərim xanın 
köməyinə getdi. Azərbaycan torpağında Kərim xana yetişdi. Kərim xan da, ona 
qarşı lazımi hörmət və izzət şəraitini 
 
54 

yerinə yetirdi. Hər ikisi düşmənləri olan Fətəli xana qarşı ittifaq bağladılar. 
Köçmək təblini çalıb Urmiya ətrafına yaxınlaşdılar.  Şəhərin  ətrafında fələklər 
qədər əzəmətli olan çadırlarını qurdular. 
Salari 
Çadırların çoxluğundan yerin üzü  
Cənnət bağçaları kimi rəngbərəng oldu. 
Fətəli xan da özünün səhraları dolduran əsgərləri ilə müharibə meydanına 
hərəkət etdi. Bir az vuruşduqdan sonra qoşunu sındı və özü də Urmiya qalasına 
qaçdı. Qala mühasirəyə alındı. Bir neçə gün keçdikdən sonra Fətəli xan 
qalibiyyət pərisinin ondan bəxtinin ulduzu kimi üz döndərdiyini gördü. Dövlət 
günəşinin zavala yetişdiyini dərk etdi. İtaətdən başqa bir çarə tapmadı. Kərim 
xan vəkilin tərəfindən edilən vədlərə inamla tabe oldu
1
. 
Kərim xan vəkil,  İranda müstəqil bir padşah olmadığından, özünə padşah 
vəkili adı vermiş və şahlıq adını qəbul etmək istəməmişdi. O, İbrahimxəlil ağanı 
hüzuruna gətirtdi. Ona qiymətli xələt, cavahiratla bəzədilmiş bir qılınc, qızıl 
yəhər və yaraqlı bir at bağışladı. Qarabağ vilayətinin xanlıq kağızını (fərmanının) 
ona verib qayıtmasına izn verdi. Sonra, Pənah xana təklif edib ondan xahiş etdi 
ki, bir neçə gün onunla birlikdə  Şiraza səyahət etsin. Pənah xan da bu təklifi 
qəbul etdi. 
Kərim xan Fətəli xanı da özü ilə  bərabər götürüb mərhum Pənah xanla 
Darülelm
2
 - Şiraza hərəkət etdi. Yolda, İsfahan yaxınlığında, Fətəli xanla Kərim 
xan Zəndin qardaşı İskəndər xanın hərb etdiyi mənzilə gəlib çatdılar. 
Bu vaxta qədər Kərim xanın anası ona nə  qədər yalvarıb xahiş edərdi ki, 
Fətəli xanı o dünyaya, qardaşı  İskəndər xanın yanına göndərsin. Lakin Kərim 
xan etdiyi əhd və peymandan dönmək istəməyib anasının təklifini qəbul etməzdi. 
Onlar bu mənzilə yetişdikdə, Kərim xan Fətəli xandan soruşdu: "Bu mənzili 
tanıyırsanmı, bu necə yerdir?"
 
                                                 
1
  
A.Bakıxanov bu hadisələri hicri 1176-cı ilə aid edir. Bu il 1762-ci il iyulun 23-də başlamış, 1763-cü il iyulun 11-
də qurtarmışdır (А.Бакиханов. Гюлистан-Ирам. Bakı, 1926, səh. 130).
2 
 
Elm mərkəzi 
 
55 

Fətəli xan da çəkinmədən cavab verib dedi: "Bəli, bu haman hərb meydanı və 
qorxulu mənzildir ki, İskəndər xanın ömrünün günəşi burada batmışdır". 
Kərim xan bu münasibətsiz cavabdan qəzəblənib, az qaldı ki, ödü partlasın. 
Dərhal Fətəli xanı axirətə, öz qardaşı İskəndər xanın yanına göndərdi. 
Bir neçə gündən sonra onlar Şiraza gəldilər. Bir müddət keçəndən sonra mərhum 
Pənah xan öz əcəli ilə Allahın rəhmətinə getdi. Nəşini böyük hörmətlə  gətirib 
Ağdamda pul ilə satın almış olduğu mülkündə dəfn etdilər. Allah ona rəhmət etsin. 
Şeir 
Dəyişən zəmanənin qanunu belədir:  
Onun nə mehribanlığı həmişəlikdir, nə də qəhri.  
Heç olmadı ki, bir adamı bəsləsin, axırda öldürməsin,  
Çünki o, mehribanlıqda yumşaq, düşmənçilikdə isə kobuddur 
(rəhmsizdir). 
S a l a r i  
Ey saqi! Ey mənim köhnə dostum, gəl!  
Ürəyimə yenə bir od düşdü... 
YEDDİNCİ FƏSİL