AdigöZƏl bəy qarabağnamə

KNYAZ SİSİANOVUN İRƏVAN TƏRƏFİNƏ SƏFƏRİ, 
MÜHARİBƏ VƏ QƏLƏBƏSİ, İRƏVANI ALMADAN 
MƏYUS QAYITMASI HAQQINDADIR 
Knyaz Sisianov Tiflis şəhərinə daxil olduqdan sonra, o qışı qoşun hazırlamaq 
və  səfər tədarükü görməklə keçirdi. Bahar fəsli  İrəvan tərəfinə  hərəkət etdi
2
. 
İrəvan hakimi Məmməd xan dəfələrlə knyazın hüzuruna məkrublar göndərib 
deyirdi: "Vaxt itirməyin, təcili surətdə İrəvana hərəkət edin. Bu yerləri də zəfər 
dalğalı bayraqlarınızın mahçəsi (ayparası) işıqlandırsın. Müzəffər, səadətli 
qoşunlarımz gələn kimi, qalaların açarlarını hüzurunuza göndərərəm. Uca olan 
dövlətə tabe olub itaət yolu ilə gedərəm". 
Bu zaman Naxçıvan hakimi Kəlbəli xan da İrəvanda idi. Doğrudur, Məmməd 
xan  İrəvanın müstəqil hakimi idi, lakin o, məmləkəti idarə etmək, yaxın və 
uzağın mühüm işlərini nizama salmaqda Kəlbəli xanın rəyinə tabe idi. Sərdar 
irəliləyərək Üçkilsə adlı yerə gəldi və fələk əzəmətli çadırlarını orada qurdu
                                                 
1 .  Gəncə qalası 1804-cü il yanvarın 3-də dan yeri ağaran zaman hücumla alınmışdır. B a x: Knyaz Sisianovun 
Qafqaz mülki qubernatoru Kasparova yazdığı 1804-cü il 8 yanvar tarixli, 5 nömrəli məktub (AKAK, c. II, sənəd 1182, səh. 
592). 
2 .  Rusiya qoşunları knyaz Sisianovun komandası altında 1804-cü il iyun ayının axırında  İrəvan qalasına 
yaxınlaşdılar. B a x: Knyaz Sisianovun irəvanlı  Məmməd xana yazdığı 1804-cü il 26 iyun tarixli 318 nömrəli məktub 
(AKAK, c. II, sənəd 1232, səh. 615). 
 
77 

İran dövləti də kiçik bir uşaq olan Abbas Mirzəyə çoxlu qoşun verdi. Onu baş 
komandan təyin edib, hədsiz hazırlıqla sərdar Sisianovun qarşısına göndərdi. 
Abbas Mirzə də, müharibə etmək sövdası ilə, hücum bayrağı qaldırdı. Üçkilsədə 
iki qoşun üz-üzə gəldi. Burada böyük bir müharibə oldu. Atların qaldırdığı toz və 
dumandan ulduzların üzü qaraldı. Qılıncların panltısından dördüncü göydə işıqlı 
günəşin gözü qamaşdı. 
S a l a r i  
O dava meydanında atların qaldırdığı tozdan, 
Nə Günəş parlayırdı, nə də Ay. 
Heyvanların dünyanı dolduran sədası, 
Döyüşkən cavanların qışqırığı, 
"Tut", "vur" səsi, 
Ağlı başdan aparırdı, taqəti candan, 
O mərəkədə qan su yerinə axdı, 
Döyüşçülərin çoxu öldü, qaçıb qurtaran az oldu. 
Rusiya qoşunları üç dəstə olmuşdu. Qızılbaşlar bunlara bir cür hücum etdilər 
ki, (göyə qalxan) tozun çoxluğundan işıq dünya qaranlıq oldu. Rusiya qoşunları 
bir-birindən xəbərsiz oldu. Hər dəstə elə  xəyal etdi ki, o biri dəstə basılıb və 
məhv olunubdur. Elə ki, hava aydınlaşdı, ruslar baxıb gördülər ki, hamı sağ və 
salamatdır. 
Qızılbaşlar baxıb gördülər ki, qırılan ancaq onlar olmuşdur. Bitkilər də 
onların qanından qızılbaş olmuşlar. Bundan sonra, ixtiyar cilovu əllərindən getdi, 
artıq müqavimət göstərə bilmədilər. Çox qorxuya düşdüklərindən düşmənə yaxın 
düşmədilər. Köçüb İrəvandan yuxarı, bərk və möhkəm bir sığınaq olan Kenakir 
adlı yerdə düşərgə etdilər. 
Sisianov orada istirahətlə  məşğul oldu və qoşunu dincəldi. Sonra, onların 
ardınca yürüş etdi. İş belə düşdü ki, bunlar qızılbaşlara ikindi çağı çatdılar. 
Qızılbaşlar bu halı görən kimi, çadırlarını, bütün şeylərini və düşərgələrini qoyub 
qaçdılar. Rusiya qoşunu onlardan qalan bütün şeyləri və  qənimətləri  ələ 
keçirdilər
1
. Oradan gedib İrəvanı mühasirəyə aldılar
2
.             
                                                 
1 1804-cü il iyun ayının 30-da Kenakir yaxınlığındakı vuruşma və 
İran qoşunları 
düşərgəsinin işğalı haqqında knyaz Sisianovun knyaz Tenişevə yazdığı 1804-cü il 7 iyul tarixli 332 nömrəli məlumata bax 
(AKAK, c. II, sənəd 1668, səh. 809). 
2 
  
İrəvan qalası rus qoşunları tərəfindən 1804-cü il iyul ayının 2-dən etibarən mühasirəyə alındı (AKAK, c. II, sənəd 
1668, səh. 810). 
 
 
78 

Fətəli şah Abbas Mirzəni yola saldıqdan sonra, özü də onun ardınca hədsiz-
hesabsız qoşunla hərəkət etdi. Yolda Abbas Mirzənin sınmaq xəbərini eşitdi. 
İldırım və külək sürətilə  gəlib Dədəli (?) adlı yerdə ona çatdı.  İranhlar  İrəvan 
şəhərinin yuxarısında ruslarla böyük bir müharibə etdilər. Lakin məqsədlərinə 
çatmadan tamamilə  məyus oldular və düşərgə salıb oturdular. Onlar azuqə 
gətirən adamlara hücum etdilər. Rusiya qoşunu İrəvan şəhərini mühasirəyə aldı. 
Qızılbaşlar da onları araya aldılar. Qızılbaşlar gəliş-gediş yollarını bir dərəcədə 
kəsmişdilər ki, Rusiya qoşununun çarəsi hər bir tərəfdən üzülmüşdü. Hətta 
Sisianova qoşulub, onunla bir yerdə  gəlmiş olan gürcü knyazları qaçdıqları 
zaman, qızılbaşların əlinə keçib əsir olmuşdular
1
. 
Fətəli  şah Pirqulu sərdarı Gürcüstan valisi Aleksandr Mirzə ilə oradan 
Darüssürura (Tiflisə) göndərdi.  Əvvəlcə Qazax və Borçalı elatı Rusiya 
dövlətindən üz çevirdilər və o dövlətin itaətindən boyun qaçırdılar. Nəsib bəy 
Gəncə müharibəsində mayor Lisaneviçin yanında olub, böyük xidmətlər 
göstərmişdi. Şəmsəddinli mahalı, Tiflis şəhəri və Nəsib bəydən başqa bütün elat, 
kəndlər, hətta Başaçığa qalan valizadələr də  gəlib valiyə qoşuldular və üsyan 
etdilər
2
. 
Qarakilsə  kəndində bir az soldat vardı. Onları  kənd  əhalisi ilə birlikdə 
mühasirə etdilər. Lakin axırda oranı ala bilmədilər. 
Cənab Sisianov qoşununun azuqəsi azalmış idi. O, mayor Montrezoru
3
 150 
nəfərə yaxın soldatla Gürcüstana azuqə gətirməyə göndərdi.   
                                                 
1 
 
B a x: Knyaz Sisianovun İrəvandan çara göndərdiyi 1804-cü il 15 avqust tarixli 44 nömrəli raport. Bu raporta 
"Avqustun 7-də Tiflisə gəlmiş knyazların və dvoryanların siyahısı" əlavə edilmişdir. Siyahıda qeyd edilmiş şəxslərin çoxu 
İran qoşunları  tərəfindən  əsir edilmişdilər (AKAK, c. II, sənəd 1672, səh. 811). Həmçinin bax: Knyaz İv. Orbelianinin 
Təbrizdən knyaz Sisianova yazdığı 1804-cü il 10 noyabr tarixli məktub (AKAK, c. II, sənəd 1678, səh. 813). Müqayisə et: 
Fətəli  şahın hicri 1219 (1804)-cu il cəmadiyələvvəl ayında İmeretiya padşahı Salomona göndərdiyi fərman (AKAK, c. II, 
sənəd 1682, səh. 815, 816). 
2
  
 Borçalılar, qazaxlılar, şəmsəddinlilər və pənbəklilərin bir hissəsinin İran qoşunları tərəfinə keçməsi haqqında Fətəli 
şahın kabardin, çeçen və osetin knyazlarına, bəylərinə, özdənlərinə, kətxudalarına və xalqlarına hicri 1219 (1804)-cu il 
cəmadiyəssani ayında göndərdiyi fərmanına bax (AKAK, c. II, sənəd 1689, səh. 820-821). 
3 Mətndə Montrezor familiyası  əvəzinə "Qandarov" göstərilmişdir.  İrəvan yaxınlığındakı korpusdan göndərilmiş 
mayor Montrezorun dəstəsinin sərgüzəşti haqqında "Gürcüstan qeydləri"nə bax (AKAK, c. III, sənəd 1, səh. 5). 
 
 
79 

Bu mayor xalq arasında Qara mayor adı ilə məşhur idi. Məlik Əbu oğlu Rüstəm bəyi 
də öz adamları ilə onlara qoşdu. Tapşırdı ki, azuqəni orduya tezliklə yetirsinlər. 
Qızılbaş qoşunu bu əhvalatdan xəbərdar oldu. Onları təqib edərək üç gün müharibə 
etdi. Pənbəkə yetişdikdə, Pirqulu sərdara və valizadələrə  məlumat verdilər ki, üç 
gündür bunlarla müharibə edirik. Biz nəinki bunları cana gətirmişik, hətta özümüz 
də cana gəlmişik. Gərəkdir ki, bizə kömək edəsiniz. Pirqulu sərdar və valizadələr də 
köməyə  gəlib onlara qoşuldular. Səhərdən ikindiyədək müharibə etdilər. Çox 
adam tələf oldu. Nə qədər mayor yaralanmamışdı, döyüş bazarı qızğın idi. Mayor 
üç yerindən güllə ilə yaralandı, sonra döyüş bazarında solğunluq əmələ gəldi. Mayor 
öldü,  əsgərləri də basılıb zəlil oldular. (Düşmən onun) soldatlarını dağıtdı. 
Ermənilər qaçıb bir mağaranı özlərinə sığınaq və səngər etdilər. Axırda, onlar da 
əsarət kəməndinə düçar oldular. 
(Qızılbaşlar) oradan qayıtdılar. Qarakilsəni mühasirəyə alıb oturdular. Fitnə  və 
fəsad tozunu hərlənən fələkə çatdırdılar. 
Qubernator sərdarın qoşunu üçün Darüssürurdan (Tifüsdən) az bir soldatla çoxlu 
azuqə göndərdi. Bu azuqə  təqribən iki yüz araba olardı. Onlar Cılğı adlı yaylağa 
yetişdikdə orada sakin olan elat gəlib onların yolunu kəsdi. Soldatlar çarəsiz qalıb 
arabaları özlərinə səngər edib oturdular. Elatın sürüsündən bir qədər qoyun gətirib 
səngərə girdilər və özlərini qorumağa başladılar. Elat çox çalışdı, lakin səngəri ala 
bilmədi. Axırda, onlar çarəsiz qalıb  əhvalatı Pirqulu sərdara bildirdilər və ondan 
kömək istədilər. Pirqulu sərdar tez hərəkət edib yola düşdü. Onların yanına gəldi. 
O, çox çalışdı və tədbir yollarını düşüncə qədəmlərilə ölçdü. Lakin fikrinin kəməndi 
o səngəri almaq bürcünə çatmadı. O, ağac səngəri (arabalardan düzələn səngəri) 
almaqdan aciz qaldı. Axırda məqsədinə çatmadı, tamamilə naümid oldu. 
Xəcalətindən üzü qızardı, həsrətinin çoxluğundan ağladı, yaşlı gözü ilə  Ağlağan 
dağının ətəyinə gəlib, öz göz yaşının bir damcısı kimi orada düşdü. Bu xəbər Tiflisdə 
yayılınca, bir general ilə üç yüz soldat və dörd araba top göndərildi ki, özlərini onlara 
yetirsinlər. Azuqəni birlikdə  sərdar qoşununa çatdırsınlar. Heç bir mənzildə 
durmayıb, təcili surətdə getsinlər. Göndərilən general səngərdəki qoşuna yetişdiyi 
zaman, elatdan kimsə onların qarşısına getməyə cürət etmədi. Pirqulu sərdarın da 
dava meyda- 
 
80 

nına çıxmağa cəsarəti olmadı. Azuqəni götürüb sağ  və salamat Qarakilsəyə 
yetirdilər. 
(O tərəfdən) knyaz Sisianov gördü ki, azuqə gəlmədi və qala da ələ keçmədi. Rus 
qoşununa da titrətmə-qızdırma azarı düşmüşdür. Qayıdıb Qarakilsəyə  gəldi və 
azuqəni qoşununa payladı. 
Pirqulu sərdar və  bədbəxt valizadələr bu halı gördükdə çarəsiz qalıb, ildırım 
sürətilə qayıdıb qaçdılar. Borçalı  və sair Gürcüstan elatı da, bünövrəsi möhkəm 
olan dövlətdən üz çevirərək, üsyan sədasını ucaltmışdılar. Onlar xahiş etdilər ki, 
köçüb Qarabağa gəlsinlər və öz qədim vətənlərini tərk etsinlər. Mayor Lisaneviç 
bundan xəbərdar oldu. Nəsib bəylə birlikdə gəlib onlara gözəl nəsihətlər etdi. Onların 
ürəklərini yumşaltdı. Sərdar Gürcüstan torpağına daxil olana qədər onları əyləndirdi. 
(Sisianov) Sadaqlı kəndində o elatın ağalarını hüzuruna çağırdı. Tünd və acı hənzəl
1
 
ilə onların damağını  zəhərləyib dedi: "Bu qüvvətli dövlətə qarşı  nə üçün üsyan 
etmişsiniz. Sizin sağlam düşüncənizi kim zəhərləmişdir?!" 
Onlar Sisianovun suallarına cavab tapmayıb ağızlarına sükut möhrü vurdular. 
İstər-istəməz təslim oldular. Cənab sərdar bu halı görüncə, mərhəmət dəryası cuşa 
gəlib, onlara buyurdu: "Siz bu çirkin hərəkətləri və nalayiq işləri qanuna bələd 
olmadığınız üçün görmüşsünüz. Buna görə, mən dövlətə qarşı olan xəyanətinizə göz 
yumub, günahınızdan keçirəm. Lakin Gürcüstandan qarət edib apardığınız  şeylərin 
hamısını tamamilə sahiblərinə qaytarmalısınız". 
Bundan sonra (knyaz Sisianov) Gürcüstana daxil oldu. Bir neçə gündən sonra 
üsyan edən dağ  əhalisini sakit etmək üçün getdi. Oralarda əmin-amanlıq 
yaratdıqdan sonra qayıdıb Tiflisə gəldi. Qışı (orada) keçirdi, baharı isə Gəncəyə 
getdi. 
                                                 
1 “Əbucəhi” qarpızı adlanan çox acı bir meyvədir. 
 
81 

ON BİRİNCİ F Ə S İ L  
SƏRDARIN MƏRHUM İBRAHİM XAN VƏ SƏLİM 
XANLA SÜLH ETMƏSİ VƏ ƏMƏLƏ GƏLƏN 
BƏZİ HADİSƏLƏR HAQQINDADIR 
Knyaz Sisianov Gəncəyə daxil oldu və  şəhərin  ətrafında zəfər nişanəli 
çadırlarını qurdu. Qarabağ hakimi İbrahim xanın və onun damadı  Səlim xanın 
yanına vəkillər göndərdi və onlara məktub yazdı. Səlim xan İbrahim xanın 
tərəfindən Şəki vilayətinə xan təyin edilmişdi. Onun köməyilə mərkəzi hökumətə 
arxalanırdı. Knyaz Sisianov bu vasitə ilə onlara uca Rusiya dövlətinə itaət etməyi 
təklif etdi. İşarə etdi ki, öz hökumətlərinin binasını  Cəmşid mərtəbəli padşaha 
itaət etməklə möhkəmləndirsinlər. Adları  çəkilən xanların xahişlərini qəbul 
zinətilə  bəzədi. (Sonra) İbrahim xan Qarabağdan, Səlim xan Şəkidən və knyaz 
Sisianov Gəncədən gəlib Kürəkçay (kənarında) görüşdülər
1
. Aralarında bir çox 
danışıqlar oldu, şərtlər qoyuldu və müahidələr bağlandı: hər iki tərəf  əhd və 
peymanla sülhün binasını möhkəmləndirdilər
2
. Sonra traktatlar 
(müqavilənamələr) bağlandı. Ondan sonra, uca mərtəbəli sərdar, mayor 
Lisaneviçi 500 soldatla Qarabağa, bir o qədərini də  Şəkiyə göndərdi
3
. Özü isə 
Tiflisə qayıtdı. Gürcüstan və Başaçıq işlərini nizam və intizama salmaqla məşğul 
oldu. Onun əsas fikri bu idi ki, iki dəniz arasındakı sahə əldə edilsin və hər iki 
dənizdən xalqın gəliş-gedişi təmin edilsin. Buna görə, Minqrel torpağında Qara 
dəniz kənarında İdət-Quli qalasını bina etdi 
                                                 
1 Knyaz Sisianovun qarabağlı  İbrahim xanla görüşü Kürəkçay kənarında vaqe olmuşdur. B a x: Knyaz Sisianovun 
knyaz Çartoriyskiyə yazdığı 1805-ci il 9 may tarixli, 298 nömrəli məktub (AKAK, c. II, sənəd 1435, səh. 702). Müqayisə et: 
Knyaz Sisianovun general-mayor Portnyakinə göndərdiyi 1805-ci il 23 may tarixli 605 nömrəli  əmr (AKAK, c. II, sənəd 
1438, səh. 707). 
2 Qarabağlı  İbrahim xanın Rusiya təbəəliyinə keçməsi haqqındakı traktat 1805-ci il mayın 14-də bağlandı. B a x: 
Knyaz Sisianovun knyaz Çartoriyskiyə göndərdiyi 1805-ci il 22 may tarixli 328 nömrəli təliqə (AKAK, c. II, sənəd 1437, 
səh. 705). Yuxarıdakı traktatın lahiyəsinin mətni (AKAK, sənəd 1436, səh. 705). 
3  Şəkili Səlim xanın Rusiya təbəəliyinə daxil olması haqqında traktat Kürəkçay kənarındakı düşərgədə 1805-ci il 
mayın 28-də bağlandı. 
 
 
82 

Sonra onun əsas fikri bu oldu ki, Bakını da alsın. Bu şəhər sahəsini qalib 
bayraqların malıçəsi (ayparası) ilə  işıqlandırsın. Bu məqsədlə Darüssürura 
(Tiflisə) qayıtdı. Dəniz kimi coşan qoşun və  dəmir geyimli alaylarla Bakını 
almağa hərəkət etdi. Mərhum İbrahim xandan kömək istədi. Behiştlik (İbrahim) 
xan da öz böyük oğlu səadətli Mehdiqulu ağanı köməyə göndərdi. 
Şirvanlı Mustafa xanın ölkəsi, zəfər nişanəli rus qoşunlarının yolu üstündə 
idi. Buna baxmayaraq o, bu böyük dövlətin itaətini qəbul etməkdən boyun 
qaçırdı. Düşmənçilikdən dəm vurub ədavət yolunda sabitqədəm durdu. Cənab 
sərdar onu
1
  cəzalandırmağı  və  qəflət yuxusundan oyatmağı vacib bildi. Buna 
görə o, Şirvan tərəfinə yola düşdü. Mustafa xan bu kədərli hadisəni eşidincə, 
qorxuya düşdü. O öz elat və  təbəələrini yığıb möhkəm bir sığınaq və  məskən 
olan Fit dağına
2
  çəkildi və orada səngər qurub əyləşdi. Cənab sərdar gəlib 
çatdıqdan sonra aralarında barışıq oldu və traktatlar (müqavilələr) bağlandı
3
. 
Sərdar dəfələrlə bir atlı götürüb, Mustafa xanın yanına gedirdi. Mustafa xan 
xeyirxahlıq üzündən cənab sərdara dedi: "Bu cür gəzməkdən sizə  və xoşbəxt 
vücudunuza ziyan toxunar". Sərdar ona belə cavab verdi: "Cəmşid mərtəbəli, 
əzəmətli və calallı olan dünya padşahının mənim kimi milyonlarca soldatı vardır. 
Əgər mən yox olsam, onun bir soldatı  əskik olar. Mənim kimi bir rütbə sahibi 
ölsün, ya bir soldat, heç bir təfavütü yoxdur". 
Sonra oradan köçdülər, Bakını  həm dənizdən və  həm də qurudan mühasirə 
etdilər
4
. Bir müddət keçdikdən sonra Badkubə (Bakı) xanı Hüseynqulu xan, 
cürbəcür vasitə  və  bəhanələrlə sülh və saziş binasını qoydu. Sərdar da onun 
üstüörtülü sözlərinə inandı. (Hüseynqulu xan) qaladan çıxdı, çadırlar qurdurub 
oturdu. Sonra sərdar həz-               
                                                 
1 Knyaz Sisianovun Mustafa xana 1805-ci il 12, 14, 15 və 24 dekabr tarixli məktubları (AKAK, c. II, sənədlər 1359, 
1360, 1362, 1364, səh. 671-673).
  
2 Fit dağı Lahıc kəndinin yaxınlığındadır. Mustafa xanın Fit dağında olması haqqında knyaz Sisianovun Mustafa xana 
yazdığı 1805-ci il 15 dekabr tarixli 933 nömrəli məktubuna bax (AKAK, c. II, sənəd 1362, səh. 673).
 
3 Şirvanlı Mustafa xanın Rusiya təbəəliyinə daxil olması haqqında traktat 1805-ci il dekabrın 25-də bağlanmışdır. B a 
x: Knyaz Sisianovun çara yazdığı 1805-ci il 27 dekabr tarixli, 51 nömrəli raport (AKAK c. II, sənəd 1366, səh. 674).
 
4 B a x: Knyaz Sisianovun general-mayor Zavalişinə göndərdiyi 1806-ct il 31 yanvar tarixli 63 nömrəli əmr (AKAK, 
c. II, sənəd 1521, səh. 745).
 
 
83 

rətlərinə belə bir xəbər göndərdi: "Sizə söyləməyə bir para vacibli və gizli sözlərim 
vardır. Onları  şifahən sizə danışmalıyam. Buna görə  məsləhətdir ki, mənim 
çadırıma təşrif gətirəsiniz". 
Saf və  təmiz qəlbli cənab Sərdar bu işdə bir qərəz olduğunu ürəyinə  gətirmədi. 
Hüseynqulu xanın çadırına gəldi. Orada oturub danışır və məsləhətləşirdilər. Danışıq və 
müşavirə  əsnasında, Hüseynqulu xanın qohumlarından  İbrahim bəy adlı bir şəxs 
namərdlik edib, güllə ilə sərdarı yaraladı. Sərdar haman saat vəfat etdi. 
Şeir 
Dünya gözəllik etibarilə bir behişt olardı. 
Əgər onda qocalıq və ölüm olmasaydı. 
(Hüseynqulu xan) bu hərəkəti qızılbaş dövlətinə qarşı uca bir xidmət və gözəl bir 
sədaqət hesab etdi. O, mənzil kəsən və yel kimi iti gedən çaparlar vasitəsilə Qızılbaş 
dövlətini bu hadisədən xəbərdar etdi. Qızılbaş dövləti tərəfindən də  həddən artıq 
təchiz edilmiş və ulduzlar qədər çoxlu qoşun göndərildi. Onlar gəlib Bakı səhrasına 
doldular. Xas və avam camaatın yığışmasından,  əsgərlərin və qoşunların 
toplanmasından, yel və külək kimi iti gedən dördayaqlıların hərəkətindən dağ  və 
səhralar məhşərdən bir nümunə olmuşdu. 
Rusiya  əsgərləri bu hadisədən xəbərdar oldular. Quru yol ilə qayıtmaqdan 
çəkindilər. Gəmilərə oturub Hacı Tərxana getdilər. 
Bu vilayətlərdə İran qanunları tətbiq edildi və (ölkə) onların əsassız nizamlarına 
tabe oldu. Nəticədə az qalmışdı ki, bu vilayətlərə qarışıqlıq düşsün. 
Starşiy komandir (baş komandir) vəzifəsilə  Pənbəkdə sakin olan cənab general-
mayor Svidaev (Nesvetayev)
1
, müvəqqəti olaraq sərdarlıq yerini dolandırırdı. O, xas və 
avam camaatın ürəyini ələ gətirməyə və onları sakit etməyə çalışırdı. 
Yeddi-səkkiz ay keçdikdən sonra, cənab general-feldmarşal qraf Qudoviç, 
sərdarlıq mənsəbilə Qafqaza gəldi. Darüssürura (Tiflisə) daxil olub, öz vəzifəsinə 
başladı
2
.          
                                                 
1 Nesvetayev Pyotr Daniloviç, general-mayor. B a x: Knyaz Sisianovun general-mayor Nesvetayevə yazdığı 1805-ci il 
25 avqust tarixli 1066 nömrəli əmr (AKAK, c. II, sənəd 1165, səh. 585). 
2 1806-cı ilin iyun ayında general-feldmarşal İ.V.Qudoviç knyaz Sisianovun əvəzində Qafqaz işləri ilə məşğul olurdu. 
B a x : AKAK, c. III. 
 
84 

Bir çox illər və aylar keçdikdən sonra, Rum (Türkiyə) sultanı ilə düşmənçilik 
yolu açıldı. Qraf feldmarşal (Qudoviç) külli tədarük və əndazəsiz hazırlıqlar gördü. 
Mühasiblərin fikir və  zəkası onu sayıb hesablamaqdan aciz idi. General 
Nesvetayevi zəfər nişanəli və ulduzlar qədər saysız-hesabsız xoşbəxt qoşunla 
Gömrüdə qoydu. Özü isə düşmən əzən döyüşkən dəstələr, yağıya od vuran əsgəri 
hissələrlə, böyük bir cah-calal, şövkət və iqbal ilə Axalkalak tərəfinə sel kimi getdi. 
O zaman Xümşizadə  Səlim paşa Axısxada hakim və hökumət işlərini idarə edib, 
nizama salmaqda idi. O bu qorxulu xəbərləri və qeyrətli hadisələri eşitdi. O saat boş 
xəyalat və puç fikirləri nəticəsində ruhdan düşdü (özünü itirdi). Axalkalakm 
mühafizəsi və rusları dəf etmək üçün qoşun təyin edib göndərdi. O bilmədi ki, axan 
selə kol-kos mane ola bilməz.  İnsan və cinnin tədbir qalxanı meteor daşını dəf edə 
bilməz. Qraf Qudoviç cənabları, döyüş meydanının igidlərilə (öz əsgərləri ilə) heç bir 
mənzildə düşmədi. Gecə və gündüzünü yəhər üzərində keçirdi. Axalkalak sahəsini 
zəfər nişanəli orduların seyrəngahı etdi. Qaniçən döyüşçülərin qalibiyyət çadırlarını 
orada qurdu. Axalkalakı üzük qaşı kimi dörd bir tərəfdən mühasirəyə aldı
1
. Səkkiz 
gün bu qayda ilə durdu. Sonra, nərdivanlar düzəltdirib dörd tərəfdən şəhərə yürüş 
etdilər. Orada yaşayan  əhalinin ürəyinə qorxu saldılar. Sübhün açılmasına iki saat 
qalmış (müharibəyə girişdilər). Sübhün açılmasından üç saat keçmişdi, parlaq 
qılıncların məşşatəsi adlı-sanlı  pəhləvanların qanı ilə, döyüşçülərin üzünü gültək 
qızartmaqda idi. (Axırda) qraf gördü ki, zəfər qalasını  fəth etmək mümkün olmur. 
Məqsədinə çatmadan geri qayıtdı. O gecəni durub səhər Gürcüstan tərəfinə getdi. 
Tiflisə yetişdiyi zaman eşitdi ki, Yusif paşa sərəskər olub, müharibə məqsədilə Qarsa 
gəlmişdir. Qraf hazırlıq görüb Gömrüyə hərəkət etdi
2
.           
                                                 
1 Rusiya qoşunları Axalkalak qalasını 1807-ci ilin may ayında mühasirəyə aldılar.B a x: Qraf Qudoviçin general-mayor Rıkqofa 
Axalkalakidən yazdığı 1807-ci il 10 may tarixli 36 nömrəli əmr (AKAK, c. III, sənəd 942, səh. 542). Axalkalak qalasının
 
mühasirə 
edilməsi haqqında türk mənbələrinin verdiyi məlumatla tanış olmaq üçün b a x: Anadoluda Türkiyə ordusunun baş komandanı Yusif Ziya 
paşanın Yuxan Şoragildə olan rus generalı Nesvetayevə göndərdiyi hicri 1222 (1807)-ci il 15 rebiülevvəl tarixli elan (AKAK, c. III, sənəd 
922, səh. 531).
 
2 General Qudoviçin Gömrüyə tərəf hərəkət etməsi haqqında bax: Qraf Qudoviçin Lori çayı yanındakı düşərgədən general-mayor 
Nesvetayevə göndərdiyi 1807-ci il 3 iyun tarixli 158 nömrəli əmr (AKAK, c. III, sənəd 947, səh. 545).
 
 
85 

Arpa çayında iki ordu bir-birinə rast gəldi. Hər ordu çayın bir tərəfində düşdü. Bir 
müddət keçdikdən sonra müharibə başlandı. İkindiyə yaxın osmanlı qoşunu (məğlub 
oldu). Ruslar osmanlılardan böyük qənimət və çoxlu toplar aldılar
1
. Sərdar böyük 
bir dəbdəbə ilə istədiyi kimi Tiflisə yola düşdü. 
Qışda çoxlu tədarük və hazırlıq görüb zəfər nişanəli bayraqları qaldıraraq İrəvan 
tərəfinə  hərəkət etdi
2
. General Nebolsini Qarabağ  tərəfindən çoxlu zəfər nişanəli 
qoşun dəstələrilə Naxçıvan vilayətini almağa göndərdi. Naxçıvan alındı
3
. İrəvan sıx bir 
mühasirə altında qaldı. Uzun bir müddət keçdikdən sonra yürüşə başladılar. Dövranın 
saqisi çox adamların həyat piyaləsini daşdırdı.  Əcəl küləyi hədsiz-hesabsız 
insanların gözünə bu işıq dünyanı qaranlıq etdi. 
Axırda öz himmət əlini qalibiyyət gözəlinin ətəyinə çatdıra bilmədi. Məqsədinə 
çatmadan
4
 qayıtmaq təblini çaldırdı və gedib Darüssürura (Tiflisə) daxil oldu. 
Bundan sonra, general ot infanteri (piyada qoşun generalı) Tormasov, əbədi dövlətin 
baş  məmurları  tərəfindən sərdarlıq vəzifəsinə  təyin edildi və o, uca mənsəbin 
piyaləsindən sərxoş oldu. Qrafı Rusiyaya çağırdılar
5
. General Tormasov sülhü 
hərbdən əlverişli görüb, Osmanlı dövlətilə barışdı. 
General Tormasov qızılbaşlarla davanın arasını  kəsməz və döyüş  məclisini 
sovutmazdı. Bəsirət gözünü yumub İran tərəfindən rahat-         
                                                 
1
 
Sərəskər Yusif paşanın komandası altında olan türk ordusu 1807-ci il iyunun 18-də Arpa çayında məğlub edilmişdir. 
Rusiya qoşunları bu döyüşdə  qənimət olaraq 10 top və 2 mortir ələ keçirdilər. B a x: Qraf Qudoviçin Arpa çayı 
düşərgəsindən çara göndərdiyi 1807-ci il 20 iyun tarixli 11 nömrəli raport (AKAK, c. III, sənəd 957, səh. 548).
2
 
Rusiya qoşunları 1808-ci ilin oktyabr ayında qraf Qudoviçin komandanlığı ilə İrəvanı mühasirəyə almışdılar. B a x: 
Qraf Qudoviçin general-mayor Nebolsinə yazdığı 1808-ci il 18 oktyabr tarixli 149 nömrəli əmr(AKAK, c. III, sənəd 875, 
səh. 496).
3
 
Naxçıvanın Rusiya qoşunları tərəfindən alınması haqqında bax: Qraf Qudoviçin knyaz A.A.Prozorovskiyə yazdığı 
1809-cu il 5 yanvar tarixli 1 nömrəli təliqə (AKAK, c. III, sənəd 895, səh. 507, 508).
4
 
İrəvan qalasının iki aylıq mühasirəsi, qala üzərinə edilən müvəffəqiyyətsiz hücum (17 noyabr 1808-ci il) və Rusiya 
qoşunlarının geri çəkilməsi haqqında bax: Qraf Qudoviçin knyaz A.A.Prozorovskiyə yazdığı 1809-cu il 5 yanvar tarixli 1 
nömrəli təliqə (AKAK, c. III, sənəd 895, səh. 509-510).
5
 
Qraf İ.V.Qudoviç Gürcüstandakı qoşunlara 1809-cu il martın 5-dək komandanlıq etmişdir, lakin o, aprelin axırlarına 
qədər Qafqaz işlərinə baxırdı (AKAK, c. III, səh. 111). B a x: General-leytenant Repinin Bakıdan qraf Qudoviçə yazdığı 
1809-cu il 27 aprel tarixli 460 nömrəli raport (AKAK, c. III, sənəd 904, səh. 516). 
 
 
86 

lıq yuxusuna getməzdi. Buna baxmayaraq, qızılbaşlar uca Rusiya dövləti əmirlərini 
yatırtdılar. Məhəmmədəli Mirzəni gizlincə  sərhəddən keçirtdilər. O, Gürcüstana 
gəlib Borçalını çalıb-çapdı. Hədsiz zərərlər vurdu və bir çox əsir apardı
1
. Ertəsi il 
irəvanlı Sərdar Hüseyn xanı vali ilə birlikdə Gürcüstan tərəfinə göndərdilər ki, gedib 
Axısxadan Gürcüstana iğtişaş  və  şuluqluq salsınlar. Sərdar Tormasov əhvalatdan 
xəbərdar oldu. Şəmkirdən keçdi və tələsik (gəlib), Sədra körpüsünün yanında düşdü. 
General-leytenant Pauluççiyə  və general Lisaneviçə qoşun verib Axısxaya Hüseyn 
xanın qabağına göndərdi. Sanki bu zaman dünya abbasilər kimi, qara libas geyib
2
, ölən 
qızılbaş əsgərlərinə matəm saxlamaqda idi. 
Göndərilən zəfər nişanəli əsgərlər, gecə yarısı qəflətən qızılbaş qoşununa şəxbun 
vurdular. Qətl və qarət edib çox adam qırdılar. Qızılbaş əsgərləri özlərini itirdilər. 
Onlardan bəzisi çox çətinliklə öz canını ölüm və fəlakət girdabından qurtardı. Atlı 
və piyada olaraq başlarını görürüb qaçdılar
3
. Yolda osmanlı əsgərləri onların çoxunu 
tutub soydular, lüt və çılpaq etdilər. Qılıncdan canlarını qurtaranlar çox çətinlik, zillət 
və  məşəqqətlə  İrəvan hüduduna çatdılar. Sərdar Hüseyn xan, qızılbaş dövlətindən 
utanıb qorxduğundan, Koroğlu qalasına qaçdı. Bir neçə müddətdən sonra onu arxayın 
edib öz yerinə apardılar. 
Ertəsi il Tormasov Rusiyaya getdi. Dövlət başçıları markiz Pauliççini sərdar təyin 
etdilər. (O), Tiflisə gəldi
4
. Oradan Bakı səfərinə yola düşüb Gəncə vilayətinə daxil 
oldu. Cavad xanın dustaq olan       
                                                 
1 Fətəli  şahın böyük oğlu Məhəmmədəli Mirzənin Borçalı nahiyəsinə girməsi
 
haqqında bax: General Tormasovun 
Maşaveri çayı altındakı düşərgədən qraf Rumyantsova yazdığı 1809-cu il 10 sentyabr tarixli 88 nömrəli təliqə (AKAK, c. IV, 
sənəd 1075, səh. 695). Yenə də b ax: General Tormasovun general-mayor Portnyakinə yazdığı 1809-cu il 16 sentyabr tarixli, 
390 nömrəli əmr (AKAK, c. IV, sənəd 1076, səh. 697).
 
2 Abbasilər qara paltar geyirdilər.
 
3 İran-Türkiyə qoşunlarının düşərgəsi, 1810-cu il 5 sentyabr gecəsi darmadağın edildi. Bu zaman irəvanlı Hüseynqulu
 
xan və  şahzadə Aleksandr bu düşərgədə idilər. Rusiya qoşunlarına general-mayor Pauluççi və polkovnik Lisaneviç 
komandanlıq edirdilər. B a x: General Tormasovun çara göndərdiyi 1810-cu il 19 sentyabr tarixli, 185 nömrəli raport 
(AKAK, c. IV, sənəd 1242, səh. 819).
 
4 Gürcüstanda olan hərbi korpusun komandanlığı və mülki işlərin rəhbərliyi 1811 -ci il iyulun 6-da general-leytenant 
markiz Pauluççiyə tapşırılmışdı. B a x: Çarın markiz Pauluççi adına göndərdiyi 1811-ci il 6 iyul tarixli fərman (AKAK, c. V, 
sənəd 1, səh. 1). Markiz Pauluççi Zaqafqaziyanı idarə etməyə, ehtimal ki, 1811-ci ilin sentyabr ayından başlamışdır (AKAK, 
c. V, sənəd 2, səh. 1).
 
 
87 

əhli-əyal və oğul-uşağını
1
 bir neçə qızılbaş xanları ilə birlikdə həbsdən azad etdi. 
Oradan Bakı tərəfinə getdi
2
. 
Buzaman Kaxet və Qısıq (əhalisi) bunt (üsyan) etdilər, azğınlıq və üsyan yolunu 
tutub getdilər
3
. Mərhum  İbrahim xanın nəvəsi polkovnik Cəfərqulu ağa Qarabağdan 
qaçıb, qızılbaş dövlətinə (İrana) getdi. Naibüssəltənə (Abbas Mirzə) də Qarabağa gəlib 
Qırçıda olan batalyonu dağıtdı
4
. Markiz bu dəhşətli xəbəri eşidincə Bakı səfərindən əl 
çəkib,  Şirvana - Mustafa xanın yanına gəldi. Oradan Qarabağa hərəkət etdi. Şəhərə 
daxil olunca, Qırçı hadisəsindən ötrü bir para adamlara acıqlanıb bərk məzəmmət 
etdi. Haman gecə arvadından kağız aldı ki, Kaxet və  Qısıq gürcüləri bunt (üsyan) 
etmişlər. (Məktubda deyilirdi ki,) kağızı alan kimi, bu tərəfə hərəkət edin və xalqın 
ürəyini ələ alıb yumşaldın. Sərdar durmadan Darüssürura (Tiflisə) tərəf yola düşdü
5
. 
Yolda sərdar Qazax əhalisindən qorxuya düşüb ehtiyat edirdi. (Onlar) isə  sərdarı 
istiqbal edərək hörmət və ixlas, son dərəcə canfəşanlıq və səmimiyyətlə Tiflisə ötürdülər. 
Qazax əhalisi neçə dəfə gürcülərə hücum edib onları çalıb-çapdılar. Doğ-     
                                                 
1 Mərhum Cavad xanın arvadlarına, qızlarına və nəvələrinə İrana getməyə icazə
 
verilmişdi. B a x: Markiz Pauluççinin 
Yelizavetpoldan Abbas Mirzəyə yazdığı 1812-ci il 20 fevral tarixli 161 nömrəli məktub (AKAK, c. V, sənəd 167, səh. 119). 
Həmçinin bax: Markiz Pauluççinin qraf Rumyantsova göndərdiyi 1812-ci il 7 aprel tarixli, 103 nömrəli təliqə (AKAK, c. V, 
sənəd 169, səh. 119).
 
2 Markiz Pauluççi 1812-ci il fevral ayının birinci yarısında Bakıda olmuşdur.
 
B a x: Markiz Pauluççinin çara 
göndərdiyi 1812-ci il 22 fevral tarixli 46 nömrəli raport (AKAK, c. V, sənəd 88, səh. 59).
 
3 1812-ci il fevral ayının  əvvəllərində Kaxetiyada başlanmış üsyanın başlıca
 
səbəbi (bax: Markiz Pauluççinin çara 
göndərdiyi 1812-ci il 26 mart tarixli 85 nömrəli raport (AKAK, c. V, sənəd 97, səh. 68 və ardı). Rusiya komandanlığının 
camaatdan vergi şəklində topladığı taxıl zamanı tətbiq etdiyi cəzalar idi. 1811-ci ildə baş vermiş qıtlıq aclığa və epidemiyaya 
səbəb oldu. Kəndlilərin vergini taxılla verməyə imkanı yox idi. B a x: "Kaxetiya üsyançılarının Telav komandanı və qəza 
polis rəisinə yazdıqları məktublar" və "Kaxetiya camaat məclisinin markiz Pauluççiyə göndərdiyi məlumat" (AKAK, c. V, 
səh. 81-82).
 
4 Qarabağ xanlığı varisi Cəfərqulu xanın  İrana qaçması  və Troitski polku batalyonunun İran qoşunları  tərəfindən 
məğlub və  əsir edilməsi haqqında bax: Markiz Pauluççinin çara göndərdiyi 1812-ci il 22 fevral tarixli 46 nömrəli raport 
(AKAK, c. V, sənəd 88, səh. 59).
 
5 General-mayor Pauluççi 1812-ci il 21 fevralda Qarabağdan (Şuşadan) Tiflisə yola düşdü, oraya isə beşinci günü 
gəlib çatdı. B a x: Markiz Pauluççinin çara göndərdiyi 1812-ci il 26 mart tarixli 85 nömrəli raport (AKAK, c. V, sənəd 97, 
səh. 75).
 
 
88 

rusu budur ki, o zaman Qazax əhalisi sərdara çox xidmət, sədaqət və hədsiz ixlas 
göstərmişdilər. Tiflisdən üsyançıları  cəzalandırmaq üçün zəfəraişan  əsgərlər 
göndərildi. Üsyançıların bəzisi müqavimət göstərdi, bəzisi isə öz xahişləri ilə tabe 
oldular
1
. 
Bu zaman fransızların Rusiyaya gəlməsi xəbəri dillərdə və ağızlarda söylənib 
məşhur oldu. 
Markiz Pauluççini sərdarlıqdan götürüb, Rusiyaya geri çağırdılar. Yerinə general 
Rtişşev sərdar təyin edildi
2
. O, Gürcüstana gəldikdən sonra, məsihi (miladi) 1814-
cü ildə  Qızılbaş dövlətilə sazişə girib dostluq binasını qoydu. Sülhdən ötrü İran 
tərəfindən Mirzə  Əbülhəsən xan Peterburqa gəldi. Böyük bir calal və  təntənə ilə 
sülh haqqında danışığa başladılar
3
. Bu sülh "Gülüstan sülhü" adı ilə məşhurdur
4
. Bu 
günə qədər xalq arasında xas və avam camaatın dilində söylənməkdədir. 
Bundan sonra, əmin-amanlıq oldu və fitnə ilə dolu olan dünya asayiş tapdı. Bir 
müddətdən sonra, general Rtişşevi işdən götürüb general Yermolovu sərdar təyin 
etdilər
5
. O böyük general vilayətlərin işlərinə baxıb vəziyyətin tələbinə görə, bəzi 
yerlərdə təzə 
                                                 
1 
 
Kaxetiya kendlilərinin üsyam 1812-ci il martın 10-da yatırılmışdı (AKAK, c. V, sənəd 97, səh. 80).
 
2 Markiz Pauluççi I Aleksandrın 1812-ci il 16 fevral tarixli fermam ilə Peterburqa geri çağırılmışdı, həmin bu 
fərmanda qeyd edilmişdi ki, onun yerinə general-leytenant Rtişşev təyin olunur. B a x: Çarın markiz Pauluççiyə göndərdiyi 
1812-ci il 16 fevral tarixli fərman (AKAK, c. V, sənəd 32, səh. 20). Markiz Pauluççi 1812-ci ilin aprel ayından tez 
olmayaraq işləri general Rtişşevə təhvil vermişdir. B a x: Markiz Pauluççinin general-leytenant Rtişşevə yazdığı 1812-ci il 7 
aprel tarixli 333 nömrəli təliqə (AKAK, c. V, sənəd 40, səh. 23).
 
3 Burada Mirzə Adıgözəl bəy o qədər də haqlı deyil. Hadisələrin müasirləri səfarətxanaların gizli məqsədlərini bilə 
bilməzdilər. I Aleksandr Yermolova verdiyi təlimatında belə yazmış: "Bu işdə İran sarayının başlıca məqsədi, İrandan bizə 
güzəşt olunmuş torpaqların  İrana qaytarılmasını xahiş etməkdən ibarət idi. Bunun nəticəsində  səfir Mirzə  Əbülhəsen xan 
təsdiq olunmuş müahidə nüsxələrinin mübadiləsindən sonra dərhal S.-Peterburqa göndərilmişdi" (AKAK, c. VI, h. II, sənəd 
267, səh. 122).
 
4 Gülüstan sülh müahidəsi 1813-cü il 12 oktyabrda bağlandı. B a x: General Rtişşevin çara göndərdiyi 1813-cü il 14 
oktyabr tarixli 195 nömrəli raport (AKAK, c. V, sənəd 879, səh. 736).
 
5 General-leytenant A.P.Yermolov 1816-cı il oktyabrın 10-da Tiflisə gəldi (AKAK, c. VI, h. I, səh. 11). 
 
 
89 

qanunlar qoydu. Bu dövrdə Qarabağ  və  Şirvan xanları  qızılbaş  tərəfinə  (İrana) 
qaçdılar
1
. 
Şəki xanı  İsmayıl xan da vəfat etdi
2
. (Beləliklə) üç xanlıq  ədalət və  əzəmət 
nişanəli dövlət və  səltənətin idarəsi altına keçdi. Cənab Yermolov bu yerlərdə 
divanxanalar açdı, divanbəyilər seçdi
3
  və komendantlar təyin etdi. İşləri özü 
qoyduğu qanun üzrə apardı. 
ON İKİNCİ FƏSİL