AdigöZƏl bəy qarabağnamə

 
QARABAĞ TARİXİ
 
 
117 

MİRZƏ CAMAL CAVANŞİR VƏ ONUN  
"QARABAĞNAMƏ"Sİ
1
Qarabağ xanlarının tarixinə dair ikinci əsərin müəllifi Mirzə Camal Cavanşir 
(1773-1853)  İbrahim xanın vəziri olmuş, xanlığın daxili və xarici işlərində 
yaxından iştirak etmişdir. Qarabağ xanlığı Rusiya himayəsinə keçdikdən sonra 
da Mirzə Camal Mehdiqulu xanın yanında həmin vəzifədə qalmışdır
2
. Qarabağ 
xanlığı ləğv edildikdən sonra o, məhkəməyə təyin edilmiş və burada 18 ilə yaxın 
çalışdıqdan sonra, 1840-cı ildə qocalığı ilə  əlaqədar olaraq istefaya çıxmışdır. 
Onun tərcümeyi-halından bəhs edən Adolf Berje yazmışdır: "Mirzə Camal fars, 
ərəb və osmanlı dillərindən başqa avar və  ləzgi dillərini də bilirdi. Tarix, 
coğrafiya və astronomiya haqqında yaxşı  məlumatı vardı. Tibb elmini bildiyi 
üçün istefaya çıxdıqdan sonra ömrünün sonuna qədər xəstələri pulsuz müalicə 
edirdi. Onun üçün də xalq arasında hörməti vardı"
3
. 
Mirzə Camal 1853-cü ildə 80 yaşında vəfat etmişdir. 
Mirzə Camal həm xanlıq dövründə, həm də Rusiya üsul-idarəsində  iştirak 
etdiyi üçün onun bilavasitə müşahidə etdiyi hadisələr haqqındakı  məlumatı 
böyük əhəmiyyətə malikdir. 
Əsər Qarabağın coğrafi vəziyyətinin təsviri ilə başlayır. Sonra Qarabağ 
xanlığının  şəcərəsi verilir. Mirzə Camalın "Qarabağnamə"sində Qarabağ 
xanlığının öz istiqlaliyyəti uğrunda İrana qarşı  ədalətli müharibələri, Rusiya ilə 
İran arasında davam edən vaxtaşırı döyüşlər hərtərəfli göstərilir.  Əsərdə son 
Rusiya-İran müharibələrinə kimi Qarabağda cərəyan edən ictimai-siyasi 
hadisələr də müəyyən qədər öz əksini tapmışdır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, "Qarabağnamə"lərin hər ikisi əsas etibarilə eyni 
dövrü  əhatə edir. Onlar istər materialların məzmunu, istərsə  də  tərtibatına görə 
bir-birinə çox bənzədiyi üçün V.N.Leviatov səhv olaraq Mirzə Adıgözəl bəyin 
(1845) Mirzə Camaldan (1847) istifadə etdiyini və bu barədə heç bir söz 
söyləmədiyi fikrini irəli sürür
4
. Lakin əsərin mətni ilə bilavasitə tanış olduqca 
Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sinin Mirzə Camalın əsərindən iki il əvvəl 
qələmə alındığına  şübhə qalmır. "Qarabağnamə"lər ilə bilavasitə tanış olmayan 
V.N.Leviatov,  İ.P.Petruşevskinin
5
  və S.A.Ağayanın
6 
buraxdığı bu səhvi təkrar 
etmişdir. 
                                                 
1 
 
Əli Hüseynzadə. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı, Bakı, 1967. 
2
 
 "Kavkaz" qəzeti, 1855, № 61. 
3 
 
Yenə orada. 
4 
 
V.N.Leviatovun "Qarabağnamə"yə müqəddiməsi (bax: bu kitabda səh. 32). 
5 
 
И.П.Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений, səh. 48.
6 
 
Ц.П.Агаян. А.Бакиханов. Bakı, 1948, səh. 89.
 
 
118 

Son illərdə Mirzə Camalın "Qarabağnamə"sini nəşr edən mərhum F.Babayev 
də özündən əvvəlki müəlliflərin buraxdığı səhvə yol vermişdir
1
. 
Bu iki əsərin bir-birinə  bənzəməsi heç də müəlliflərdən birinin digərindən 
istifadə etməsini söyləməyə haqq vermir. Bizsə, hər iki müəllif öz əsərini  əsas 
etibarilə xalq arasında dolaşan  şifahi rəvayətlər, yaşadıqları dövrün tarixi 
hadisələrini isə öz müşahidələri əsasında yazmış olduqlarından bu oxşayış ancaq 
təsadüfi bir səciyyə daşıyır.  Əgər bunların bir-birindən istifadə ehtimalını  şərti 
olaraq qəbul edəcək olsaq, onda əksinə, Mirzə Camalın Mirzə Adıgözəl bəydən 
istifadə etdiyi göstərilməlidir.  Əslində isə  hər iki müəllif öz əsərini müstəqil 
yazmışdır. 
Əli Hüseynzadə     
                                                 
1 F.Babayev yazır: "Ehtimal etmək olar ki, Mirzə Adıgözəl bəy əsərini yazdığı vaxt Mirzə Camalın kitabından istifadə 
etmişdir" (B a x: Mirzə Camal. Qarabağ tarixi,   Bakı, 1959, səh. 25, haşiyə 1). 
 
119 

 
SƏRDAR VORONSOVUN TAPŞIRIĞI ÜZRƏ MİRZƏ 
CAMAL QARABAĞİNİN QARABAĞ VİLAYƏTİ 
XANLARI MƏRHUM PƏNAH XAN VƏ İBRAHİM 
XANIN HAKİMİYYƏT VƏ İSTİQLALİYYƏTİ 
VƏ MÜXTƏLİF HADİSƏLƏR HAQQINDA 
YAZDIĞI MƏLUMAT 
Rəhmli və mərhəmətli Allahın adı ilə 
Hesabsız həmd, sonsuz məxluqatın pərvərdigarına yaraşar ki, səadət və 
böyüklük tacını istədiyi adamın başına qoyar və istədiyi adamı ondan məhrum edər. 
Həqiqətən də izzət, səadət və bəxtiyarlıq onun ümumi kəraməti və əzəli lütflərindən 
biridir. 
Beyt 
Bəndəçiliyi və şahlığı qismət etmək işi (sənin ixtiyarındadır). 
Səadəti istədiyin adama verərsən. 
Yeri-göyü yaradan Allahın dərgahına gizli və örtülü deyildir ki, keçmiş vaqiə və 
hadisələri bilmək və  hər vilayətin vəziyyət və keyfiyyətindən xəbərdar olmaq 
yalnız məlumatın artmasına və mənfəətin çoxalmasına səbəb ola bilər. Buna görə 
də hörmət və  nəcabət sahibi olan şanlı kavaler polkovnik qarabağlı  Şah  Əmirxan 
Bəylərov müsəlman tarixi ilə 1263, xristian tarixi ilə isə 1847-ci ildə Şuşa qalasına 
gəldiyi zaman mənlə, yəni həqiqi və  səmimi dostu, köhnə  işçisi, uzun müddət 
Qarabağ xanları xidmətində qulluq sahibi - mirzə  və  vəzir olmuş, onların 
hakimiyyətindən sonra isə yenə də yüksək Rusiya dövlətinin xidmətçiləri sırasında 
tapşırılan işləri yerinə yetirməyə çalışmış Qarabağlı Mirzə Camal Cavanşirlə 
(görüşdü). Söhbət zamanı (mənə qarşı olan) xeyirxahlığına görə, habelə səxavət və 
ehsan mənbəyi, bəxşişlər xəzinəsi,  əmirlər və böyüklər pənahgahı seçilmişlər və 
kiçiklər dayağı,  əzəmətli  əlahəzrət imperator və  kəramətli xaqanın məhəbbətini 
qazan- 
 
120 

mış aləmpənah padşahın canişini, müxtəlif nişanlar sahibi, general otinfanteri, qraf 
və knyaz Mixail Semyanoviç Voronsova - qadir və  mərhəmətli Allahın inayəti 
həmişə onun üzərində olsun, - nisbət bəslədiyi səmimiyyətə əsasən dedi: Əzəmətli 
(Voronsov), öz hökmü altında olan hər bir vilayətin tarixini və keçmiş xanların 
hakimiyyətini, onların ixtiyar və qüdrətini bilməyə olduqca maraq göstərir.  Əgər 
bunları qələmə alıb, Qarabağ vilayətində üz vermiş (tarixi) hadisələrin həqiqətini 
və keçmiş xanların ixtiyar və qüdrətini, düzgün və müfəssəl surətdə, kəramət sahibi 
olan böyük əmirin hüzuruna ərz edən olsa, olduqca bəyənilmiş  iş görmüş  və 
onların mübarək xatirənin razılığını əldə etmiş olar. 
Cənab canişin knyaza qarşı  bəslədiyim səmimiyyətə  və xüsusilə onun mənə 
qarşı göstərdiyi lütf və mərhəmətə görə belə bir xidməti özüm üçün tam xoşbəxtlik 
və  səadət vasitəsi bilərək, özümü kəramət və  şövkət sahibi olan o böyük əmirin 
gözündə zərrə qədər də olsa cilvələndirmək və bununla da onun xoşhal olmasına və 
mərhəmət göstərməsi səadətinə nail olmaq istədim. Ona görə, Allaha təvəkkül 
edərək, qədim tarixlərdə oxuduğum, yaşlı və təcrübəli adamlardan eşitdiyim və əlli 
il müddətində gözümlə görüb-bildiyim həqiqi hadisələrin hamısını artırıb-əskiltmədən 
yazmağa başladım. Ümid olunur ki, bu kitab onun şanlı  dərgahına bir töhfə kimi 
qəbul ediləcək və icra etdiyim xidmətlərin biri və  səmimiyyətimin nümunəsi kimi 
qarşılanacaqdır. (Bu işdə) Allahdan kömək və müvəffəqiyyət dilərəm. Bu vərəqləri 
neçə fəslə ayırdım və fəsildə müəyyən hadisələri yazmağa başladım. Allah köməkçi 
və müvəffəqiyyət bəxş edəndir. 
 
 
 
121 

BİRİNCİ FƏSİL 
QARABAĞ VİLAYƏTİNİN ƏSİL YAŞAYIŞ YERLƏRİ, 
SƏRHƏDLƏRİ, QƏDİM ŞƏHƏR VƏ ÇAYLARI 
HAQQINDA 
Qədim tarix kitablarının yazdığına görə, Qarabağ vilayətinin sərhədi belədir: 
cənub tərəfdən Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə  qədər - Araz çayıdır.  İndi 
(Sınıq körpü) Qazax, Şəmsəddin və Dəmirçi Həsənli camaatı arasındadır və Rusiya 
dövləti məmurları onu rus istilahilə Krasnı most, yəni Qızıl körpü adlandırırlar. 
Şərq tərəfdən Kür çayıdır ki, Cavad kəndində Araz çayına qovuşaraq gedib 
Xəzər dənizinə tökülür. 
Şimal tərəfdən Qarabağın Yelizavetpolla sərhədi Kür çayına qədər - Goran çayıdır və 
Kür çayı çox yerdən (keçib) Araz çayına çatır. 
Qərb tərəfdən Küşbək, Salvartı və Ərikli adlanan uca Qarabağ dağlarıdır. 
Nəhayət, keçmiş  əsrlərdə (burada) iğtişaşlar və  dəyişikliklər üz vermiş, bəzən 
İran, Rum (Türkiyə) və Türküstan padşahları bu vilayətləri fəth edib ayrı-ayrı 
sərhədlər qoymuş, qalalar tikmiş və onlara başqa adlar vermişlər. 
Qarabağ vilayəti Aran məmləkətinin bir hissəsidir. Çünki Nuh peyğəmbərin, - ona 
Allahın salamı olsun, - zamanında tufan olduqda və tufandan bir qədər keçdikdən 
sonra Nuhun övladlarından biri Kür və Araz çayları arasındakı Tiflis, Gəncə, 
İrəvan, Naxçıvan, Ordubad şəhərləri və hal-hazırda Qarabağ torpağında xaraba 
qalmış  Bərdə  və Beyləqan vilayətləri və torpaqlarında hökmran və sahib olmuş, 
buraları abad etmiş və hamısına öz adını qoymuşdur. Onun adı Aran idi. 
Qarabağ vilayətində salınan birinci şəhər Tərtər çayının üstündə və Kür çayının üç 
ağaclığında olan Bərdə  şəhəri və qalasıdır. Bağdadı abad və darülxülafə edərək, 
orada sakin olan keçmiş Bəni Abbasiyyə xəlifələri zamanında, islam tarixi ilə 306, 
xristian tarixi ilə isə 886-cı ildə
1
 bu şəhərin əhalisi müsəlman oldu. Bundan sonra  
                                                 
1
 
Xristian tarixi düzgün göstərilməmişdir, çünki hicri 306-cı il 918-ci il iyul ayının 14-də başlayıb, 919-cu il iyunun 3-
də qurtarmışdır.
 
 
122 

olan Beyləqan şəhəridir ki, onun İran və Fars şahlarından biri olan Qubad padşah 
təxminən min beş yüz il bundan qabaq tikdirmişdir. O, Kür çayından geniş Beyləqan 
çölünə böyük arx çəkdirərək, orada şəhər yaratdı  və  ətrafında Köndələn çaydan 
Qarqar çaya qədər kəndlər saldırıb camaatı yerləşdirdi və güzəranlarını müəyyən 
etdi.  Əhali oralarda əkin yerləri, otlaqlar, bağlar salıb kəndlər bina etdi. Qədim 
zamanlarda o böyük arxın adı Barlas idi, indi isə Govurarx adı ilə məşhurdur. Çingiz 
xan zamanına qədər o şəhər, arx və kəndlər abad idi. 
635 (1237-1238)-ci ildə Çingiz xanın qoşunu gəlib, Beyləqan şəhərini mühasirə 
etdi və bir neçə aydan sonra şəhəri alıb camaatını qırdı. Qarabağ vilayətinin mahal və 
kəndlərinin əhalisi Qarabağ və Şirvan dağlarına qaçdı. Beyləqan şəhəri və o böyük 
arx bir müddət xaraba qaldı. 
Teymur padşah Türküstandan Rum vilayətinin üstünə hücum etdi. Rum 
hökmdarı Sultan İldırım Bəyazidlə müharibə edərək, ona qalib gəldikdən sonra 
oradan qayıtdı, Beyləqan şəhərini yenidən abad etdi, çoxlu camaat topladı və arxı 
təzədən təmir edərək şəhərə gətirdi. Bu yer, bir müddət Səfəvi dövrünə qədər abad 
idi. Səfəvi padşahları və Nadir şah zamanında qoşunların Gürcüstana və Şirvana gediş-
gəlişi nəticəsində yenə viran oldu, şəhərin əhalisi isə ətrafa dağıldı. (Şəhər) indi 
də xaraba halındadır. 
Doğrudan da bu, böyük faydalı bir arxdır. Bu arxın suyu ilə suvarılan  əkin 
yerlərində taxıl, çəltik, pambıq, çəkil (tut) ağacları və başqa hər cür bitki əkilərsə, 
bollu məhsul əldə etmək olar. Belə ki, bir çetvert
1
 buğdadan iyirmi çetvert, hətta 
ondan da artıq məhsul yığmaq olar. Xüsusilə buranın çəltiyi və darısı bol olur. 
Əgər bu bitkilərdən bir çetvert əkilərsə, təxminən əlli çetvert, hətta ondan daha 
artıq məhsul əldə edilə bilər. Bitkilərin əkilməsi də asandır. Belə ki, bu işi iki baş 
öküz ilə asanlıqla görmək olar. Əgər bu arxdan lazımi qayda ilə istifadə olunsa, 
onun  ətrafında beş-altı min ailə  kəndlər salıb, rahatlıqla yaşaya bilər. Bu böyük 
arxdan başqa, Arazdan çəkilmiş daha bir neçə arx vardır. Əgər hər arxın ətrafında 
yüz-iki yüz ailəlik kəndlər salmarsa, əhali taxıl, çəltik və pambıqdan bollu məhsul 
götürüb rahat yaşaya bilər. Beyləqan şəhərinin             
                                                 
1 Bir çetvert 250 puda bərabərdir. 
 
123 

üç yüz ildən artıq xaraba olduğuna baxmayaraq, Pənah xan və  İbrahim xanın 
hökmranlığının ilk illərində bu arxlardan istifadə olunur və xanlar onlardan gəlir əldə 
edirdilər. Arxların adı belədir: Kürək arxı, Luvar arxı, Meymənə arxı, Gəmiçi arxı, 
Sarı arx, Ayaz arxı, Qaşqay arxı, Xan arxı. 
İKİNCİ FƏSİL 
QARABAĞ VİLAYƏTİNİN TƏBƏƏLİYİ, KÖHNƏ ADƏT VƏ 
QAYDALARI HAQQINDA 
İranda olan cənnətməkan Səfəvi sultanlarının dövründə Qarabağ vilayəti və 
Dizaq, Vərəndə, Xaçın, Çiləbörd, Talışdan ibarət olan erməni Xəmsə mahalları  və 
elləri rəhmətlik Nadir şah zamanına qədər Gəncə  bəylərbəyinin hökmünə tabe 
olmuşdur. Cavanşir, Otuziki, Bərgüşad və başqa ellər arasında kiçik xanların 
olmasına baxmayaraq, bunların hamısı Yelizavetpol bəylərbəyinin hökmü altında 
idi. 
Nadir şah Tiflis, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ vilayətlərini Rum əhli və 
qoşununun  əlindən alıb öz ixtiyarına keçirdikdən sonra, Qarabağ vilayəti yenə qısa 
müddət Yelizavetpol bəylərbəyi hökmünə tabe olmuş  və  bəzi vaxt Azərbaycan 
sərdarının ixtiyarına keçmişdir. Hər elin və mahalın xanları  və  məlikləri var idi. 
Bunlar Azərbaycan sərdarının əmri üzrə padşahın tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Bu 
vəziyyət, Nadir şahın müsəlman tarixilə 1160, xristian (tarixilə) 1743-cü ildə
1
 
öldürüldüyü günə qədər davam etmişdir.           
                                                 
1 Hicri 1160-cı il miladi 1747-ci ilə bərabərdir. Nadir şah da 1747-ci ildə öldürülmüşdür. 
 
 
124 

ÜÇÜNCÜ FƏSİL 
MƏRHUM PƏNAH XANIN ƏSİL-NƏSƏBİ 
VƏ QARABAĞ VİLAYƏTİNDƏKİ 
HÖKMRANLIĞI HAQQINDA 
Mərhum Pənah xanın  əsil-nəsəbi Dizaqın Cavanşir elindəndir. Bu el qədim 
zamanlarda Türküstandan gəlmiş  Bəhmənli elinin bir qolu olan Sarıcalı 
oymağındadır. Bunların ata-babaları Cavanşir eli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli, 
mal-dövlət və ehsan sahibi olmuş adamlar idi. 
Mərhum Nadir şah Qarabağ, Gəncə, Tiflis və  Şirvan vilayətlərini aldıqdan 
sonra, ellər və  kəndlər arasında görüb-tanıdığı  hər bir şücaətli və  işgüzar adamı 
yanına çağırıb, öz yaxın qulluqçuları  sırasına alar və onu məvacib, ehtiram və 
mənsəb sahibi edərdi. O cümlədən ellər arasında Pənahəli bəy Sarıcalı Cavanşir adı 
ilə şöhrət tapmış, hər işdə fərqlənmiş, ad çıxarmış, müharibə və davada tay-tuşuna 
üstün gələn və xüsusilə  mərhum Nadir şahın Rum əhli qoşunları ilə etdiyi 
müharibələrdə şücaət göstərmiş Pənah xanı da öz yanına apardı. O da istər səfərdə, 
istərsə evdə  sədaqətlə qulluq etməyə çalışıb,  şahın yanında mənsəb və hörmət 
sahibi oldu. O, bütün tapşırılan işləri yerinə yetirərdi. 
Bir neçə il bu qərar ilə keçdi. Nadir şahın ona qarşı  mərhəməti gündən-günə 
artmaqda idi. O, rütbə və mənsəbdə bütün tay-tuşundan üstün oldu. Şahın evində və 
ellər arasında olan bir para qəlbi-qara adamlar, paxılların adəti üzrə, açıqda və 
gizlində  Pənah xanı  mərhum Nadir şahın yanında o qədər pislədilər ki, mərhum 
şahın ona qarşı olan məhəbbətini ədavətə çevirdilər. 
İşin həqiqətindən agah olan Pənah xan canının qorxusundan, şah Xorasanda 
olduğu zaman, fürsət tapıb bir neçə qohumu və yaxın adamı ilə 1150 (1737-1738)-
ci ildə Qarabağ vilayətinə qaçdı. Şah onun qaçmasından xəbər tutarkən, onu yolda ələ 
keçirmək üçün ardınca çaparlar göndərdi. Lakin mümkün olmadı. Azərbaycan 
sərdarına, Gəncə, Tiflis və Şirvan hakimlərinə qəti fərmanlar göndərildi ki, Pənah 
xanı harda tapsalar, tutub şahın hüzuruna göndərsinlər. Şahın əmri ilə Pənah xanın 
ailəsini və qohum-əqrəbasını çox incidib cərimə etdilərsə də, fayda vermədi. 
 
125 

Pənah xan Qarabağ torpağına çatıb vaxtını yaxın adamları ilə birlikdə gah 
Qarabağın dağlarında, gah da Şəki vilayətinin Qəbələ mahalında keçirirdi. O 
zaman təqribən on beş yaşına çatmış böyük oğlu İbrahimxəlil xan Xorasanda, öz 
evlərində yaşayırdı. Bir neçə vaxtdan sonra o da möhtərəm atasının ardınca 
Qarabağa gəldi. 
Bu vəziyyət iki-üç il davam etdi. Nəhayət, Nadir şah hicri 1160 (1747)-cı ildə 
öldürüldü. Pənah xan Qarabağın yerdə qalmış xalqı arasında üzə çıxdı, bacarıqlı 
cavanları başına toplayıb Gəncə, Naxçıvan və sairəni qarət etməyə başladı. 
Yanında olan bütün cavanları və özünün yaxın adamlarını mal, paltar, at və yaraq 
sahibi etdi. Bu zaman xəbər çatdı ki, vaxtilə şah tərəfindən Xorasana köçürülmüş 
Cavanşir və başqa ellər özbaşına bütünlüklə oradan köçüb, vətənlərinə 
gəlməkdədirlər. Pənah xan yanında olan adamlarla birlikdə Qarabağ ellərini 
qarşılamaq üçün İraq və Azərbaycan sərhədinə qədər getdi. Onu salamat görən, 
nökər və köməkçilərinin çoxluğunu müşahidə edən bütün el əhli və qohum-
əqrəbası sevindi və Pənah xanla bərabər Qarabağ torpağına daxil oldular. Hər kəs 
öz  əvvəlki yurduna gedib rahatlandı. Ellərin camaatı var-yoxdan çıxmış, 
soyulmuş,  əziyyət çəkmiş  və yoxsul olduğuna görə  Pənah xan onların və öz 
qohumlarının bacarıqlı cavanlarından bir çoxunu öz tərəfinə  çəkərək  Şirvan, 
Şəki, Gəncə,  İrəvan və Qarabağ vilayətlərini qarət etməyə başladı. Bütün 
cavanları mal və dövlət sahibi etdi. Mal, at və xələt paylamaqla başqa camaatın 
da səmimiyyətini qazandı; müxalifət göstərənləri isə öldürmək və cəzalandırmaq 
yolu ilə özünə tabe etdi. Cavanşir, Otuziki və başqa ellər və  kəndlərin 
əhalisindən heç bir kimsə Pənah xanın əmrindən çıxmağa cəsarət edə bilməzdi. 
Şirvan və  Şəki hakimləri Pənah xanın Qarabağ vilayətində belə bir 
istiqlaliyyət sahibi olduğunu görüb-eşitdikdə, onu özləri üçün zərərli bildilər, hər 
ikisi Pənah xanı aradan qaldırmaq üçün ittifaq bağladılar. 
Hələ Qarabağın Xəmsə mahalları ona tabe olmadığı zaman (Pənah xan) ətraf 
xanların öz üzərinə hücum edəcəkləri təqdirdə ailə və qohumlarının, qulluqçu və 
yaxın adamlarının və (el) böyüklərinin qorunması üçün ellərin arasında münasib 
bir yerdə qala tikilməsini lazım bilmişdi. Məşvərətdən sonra, indi Kəbirli mahalı 
içində olan Bayat qalasının binası qoyuldu. Qısa bir zamanda möhkəm 
 
126 

hasar və  xəndək qayrıldı, bazar, hamam və  məscid tikildi. Xan bütün ailəsini, 
qohumlarının və el böyüklərinin əhli-əyalını oraya topladı. Ətrafda olan camaat, 
hətta Pənah xanın tərəqqisini, onun rəftar və  məhəbbətini eşidən Təbriz və 
Ərdəbil vilayətlərinin bir çox əhalisi və sənətkarları belə öz ailələri ilə birlikdə 
gəlib Bayat qalasında yerləşdilər. Bayat qalası müsəlman tarixi ilə 1161, xristian 
tarixi ilə 1745-ci ildə
1
 tikilmişdir. 
Bayat qalası möhkəmləndikdən və  Pənah xanın camaatı artdıqdan sonra, 
onlardan çoxlu zərər görən Şirvan və Şəki hakimləri ittifaq bağlayıb, Pənah xanı 
aradan qaldırmaq üçün böyük qoşunla Bayat qalasına hücum edərək onu 
mühasirə etdilər. 
Mərhum Pənah xan, hər iki-üç gündə bir dəfə qohumlarının və ellərin adlı-
sanlı atlıları  və bacarıqlı nökərlərilə birlikdə qaladan bayıra çıxaraq, qala ilə 
düşmən qoşunu arasında olan böyük meydanda müharibəyə girişir, 
qəhrəmanlıqlar göstərir, Şirvan və Şəki qoşununa qalib gələrək qalaya qayıdırdı. 
Şirvan və  Şəki xanları heç bir iş görə bilmədilər. Mühasirə bir aydan artıq 
çəkdi. Hər gün qoşunlarının qırılmasını, at və  eşşəklərinin qarət olunmasını 
görən xanlar peşman və  pərişan halda köçüb getdilər və  hər kəs öz vilayətinə 
qayıtdı. Zəmanəsinin kamil adamlarından olan Şəki vilayətinin hakimi Hacı 
Çələbi qayıdan zaman bu sözləri dedi: "Pənah xan bir xan idi. Biz gəldik onunla 
dava elədik və bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu şah edib qayıdırıq". 
Bu hadisədən sonra, hakimiyyət və istiqlaliyyəti gündən-günə artmaqda olan 
Pənah xan, Xəmsə mahallarını özünə tabe etmək fikrinə düşdü.  Ən  əvvəl 
Çiləbörd, Talış  və Dizaq məliklərilə  ədavəti olan Vərəndə mahalının köhnə 
məliki Məlik Şahnəzər bəy mərhum Pənah xana itaət etməyi məsləhət bilib onun 
(təklifini) qəbul etdi və var qüvvəsilə ona dostluq və səmimiyyət göstərdi. Pənah 
xan da hörmət və dövlət sahibi olan belə bir böyük şəxsin itaət etməsini özü üçün 
xoşbəxtlik sanıb, ona qarşı hörmət və ehtiramını gündən-günə artırırdı. 
Xaçın mahalının məliki bir müddət düşmənçilik edərək  əl-qol atdısa da, 
axırda (xana) tabe oldu və mərhum Pənah xan tərəfindən ata-babasından qalmış 
və indi də mövcud olan özünün ayrıca mül- 
                                                 
1 Hicri 1161-ci il miladi 1748-ci ilə bərabərdir. 
 
 
127 

künə  təyin edildi. Bütün Xaçın  əhalisi itaət edərək tapşırılan xidmətləri düzgün 
yerinə yetirirdilər. Dizaq, Çiləbörd və Talış  məlikləri isə bir neçə il onunla 
düşmənçilik və dava etdilər. Axırda, qətl-qarət və lazımi tədbirlərdən sonra (onlar 
da) itaət etdilər. 
Beş il Bayat qalasında yaşadıqdan sonra, ətrafı düşmən bürüdüyünə görə burada 
əbədi  şəhər və qala tikmək ehtiyatsızlıq hesab edilərək (məsləhət görülmədi). 
Qarabağ ellərinin mal-qarasını dava zamanında düşmənin ziyanından möhkəm, 
keçilməz dağlarda qoruya bilmələri üçün qalanın Qarabağ dağlarına bitişən bir yerdə 
tikilməsi lazım bilindi. Şahbulağının üstündə  Tərnəküt
1
 adlı yerdə yaşayan Xaçın 
mahalının əhalisi həmişə Pənah xana qarşı ədavət bəsləyərək, onunla düşmənçilik 
etdiklərindən (Pənah xan) əvvəlcə onların fəsadını aradan qaldırmağı qət etdi. Süvari 
və piyada qoşunla onların üstünə getdi. Xaçın mahalının əhalisi iki min tüfəngli və 
ailələri ilə birlikdə Ballıqaya yaxınlığında olan möhkəm bir yerdə sığınıb, ədavət və 
düşmənçiliyə başladılar. Mərhum Pənah xan onların səngərinə hücum etdi. Üç gün 
arasıkəsilmədən qızğın müharibə oldu. Üçüncü gün Pənah xan onların səngərini 
tutdu... 
Belə bir keçilməz yerin və iki min nəfərə qədər tüfənglinin möhkəm səngəri Pənah 
xanın  əlinə keçəndən sonra ətrafdakı  əhalinin və  Xəmsə mahalları camaatının 
canına böyük qorxu düşdü. Onlar Pənah xanla gah sülh və barışıq, gah da düşmənçilik 
edirdilər. Çoxlu camaatı  və dövləti olan Çiləbörd və Talış mahallarının qədim 
məlikləri Məlik Hatəm və Məlik Usub bəylə neçə dəfə müharibə oldu. Axırda onlar 
tab gətirə bilməyib, bir müddət çətin keçidləri olan yerlərdə, dərin dərələrdə, uca 
dağlar başında yaşadılar.  Əkinlərinin, bağlarının və mal-qaralarının Pənah xanın 
adamları  və qoşunu tərəfindən paymal və qarət olunduğunu, güzəranlarının pis 
keçdiyini görüb təngə  gəldilər; evlərini, bağlarını  və  əkinlərini tərk edərək Gəncə 
vilayətində və Şəmkir mahalında qaldılar. 
Pənah xan Xaçın əhalisinin fəsad və ədavətindən asudə olduqdan sonra, Xaçın 
mahalına ayrıca məlik təyin etdi. (Mahalın) yerdə qalan əhalisi ona itaət etdi. 
Bu hadisədən sonra, indi Şahbulağı adı ilə məşhur olan Tərnəküt qalasının binası 
qoyuldu. Məsləhətə görə, Bayat qalasını tərk    
                                                 
1 Tərnəküt – Tərtər çayın orta axını hissəsindədir.  
 
 
128 

etdilər.  Şahbulağındakı böyük çeşmə yanında qala tikərək, onun ətrafında yüksək 
yerdə geniş hasar hördülər, bazar, çarsu (meydan), hamam və  məscid tikdilər. 
Müsəlman (tarixi ilə) 1165 (1751-1752)-ci ildə el camaatının bütün evləri - 
böyüklərin, sənətkarların, xanın yaxın adamlarının və xidmətçilərinin (ailəsi) 
Şahbulağı qalasına köçürüldü. 
(Xan), tamamilə müstəqil olaraq üç-dörd il Şahbulağında yaşadı. Mərhum xanın 
gündən-günə artmaqda olan istiqlaliyyətinin  şöhrəti, adamlarının çoxluğu və 
qüdrətinin səsi  ətrafa yayıldı.  Şirvan,  Şəki, Gəncə,  İrəvan, Naxçıvan, Təbriz və 
Qaradağ xanları Pənah xanın yanına elçi və məktub göndərib, onunla dost və müttəfiq 
olmaq istədiklərini bildirirdilər. O da xanların bəzisi ilə qohum oldu. Naxçıvan, 
Təbriz və Qaradağ hakimlərinin hökmü altında olan Naxçıvanın Zəngəzur, Təbrizin 
Qapan və Qaradağın Çuldur və Meqri mahallarına əl uzadaraq hamısına sahib oldu. 
Onları Qarabağın başqa rəiyyətlərinə qataraq, hamısına məliklər və sultanlar təyin etdi. 
Hamı mərhum Pənah xanın əmrinə tabe oldu... 
DÖRDÜNCÜ FƏSİL