ərəb qrafikasmdan latın qrafikasına çevirərək 2000-ci ildə nəşr
etdirmişdir. Digər mötəbər mənbələrin azlığmı nəzərə alaraq
xanlığın təsərrüfat həyatı haqqmda təsəw ü r əldə etmək üçün
«Müfəssəl dəftər»ə müraciət etmək vacibdir. Bu sənəddə xanlıq-
larrn yaranması ərəfəsində Qarabağ əyalətinin inzibati-ərazi
vahidləri, kənd, məzrəə (boşalmış kənd), yaylaq-qışlaq tipli yaşa-
yış məskənlərinin sayı haqqmda, əhalinin etnik-dini tərkibi,
məşğulluğu, mövcud vergi sistemi, vergilərin miqdarı haqqmda
dəqiq məlumatlar vardır.
Qarabağ xanlığmda sosial-iqtisadi münasibətləri öyrənmək
üçün ən mühüm mənbələrdən biri də 1823-cü il təsvirləıidir.
Qarabağda xanlıq ləğv edilən kimi Qafqazdakı rus qoşunlarmın
komandanı, general A.P.Yermolovun göstərişi ilə həqiqi dövlət
müşaviri Mogilevski və Gürcüstan qrenader polkunun komandanı
polkovnik II Yermolov Qarabağm əhalisinin saymı və gəlirlərini
əks etdirən 35 cədvəl tərtib etmişlər. Sonralar daha iki əlavə xü-
susi cədvəl də tərtib olunmuşdur: l.Bütün cədvəllərin məlumat-
ları əsasmda hesablanmış yekun rəqəmləri əks etdirən cədvəl;
2.İrana qaçmış cəbrayıllılara aid cədvəl (193).
Cədvəl tərtibçiləri etiraf edirlər ki, onlar Qarabağ əhalisinin
saymı düz hesablaya bilməmişlər, çünki onlar hesablamalarında
ancaq mahal bəyləri və kəndxudalarm şifahi cavablarma əsaslan-
mışlar. Onların gümanma görə, vergilərdən yaymmaq üçün bu
şəxslər xeyli adamın admı gizlətmişlər. Tərtibçilərin fıkrincə, Qa-
rabağın kameral təsviri həyata keçirilərdisə, əhalinin sayı ən azı
30% artardı. Əgər kəndxuda və yüzbaşılarm, mahal naiblərinin
əksəriyyətinin müsəlman-azərbaycanlı olduğunu nəzərə alsaq,
inamla deyə bilərik ki, adı siyahıya salmmayan şəxslərin çoxu
məhz müsəlmanlar (azərbaycanhlar) olmuşdur. Dem ək, müsəl-
manlar (azərbaycanlılar) «Təsvir»dən də göründüyü kimi, Qara-
bağ əhalisinin 80%-ni deyil, daha çox hissəsini təşkil etmişlər.
Qarabağ xanlığmm tarixini öyrənmək üçün XIX əsrin 30-cu
illərinin birinci yarısmda rus məmuru Dmitri Zubaryevin yazdığı
və «Qafqazarxası rus mülklərinin təsviri»nin 3-cü hissəsində nəşr
olunmuş «Qarabağ əyaləti» adlı məqalə çox böyük əhəm iyyətə
malikdir (13). Bilavasitə xanlıq dövrünə aid statistik materiallar
az olduğundan xanlığm iqtisadiyyatı haqqmda təsəvvür əldə et-
mək üçün həmin məqalədə verilmiş fakt v ə rəqəmlərdən istifadə
etmək mümkündür.
Xanlıqda sosial-iqtisadi münasibətləri və dövlət quruluşunu
öyrənmək üçün arxiv materialları ilə bərabər, çap edilmiş mənbə-
lərdən də geniş istifadə olunmuşdur. B elə mənbələr arasmda öz
əhəm iyyətinə və həcminə görə Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiya-
smın topladığı və nəşr etdiyi sənədlər (aktlar) mühüm yer tutur.
Aktlardakı bir çox sənədlər Qarabağ xanlığı əhalisinin sayı, etnik-
dini tərkibi, əhalinin təsərrüfat fəaliyyəti, bölgənin inzibati-ərazi
sistemi, vergi və mükəlləfiyyətlərin m üxtəlif növləri və həcmi
haqqında zəngin məlumatlar verir.
XIX əsrin 80-ci illərində nəşr olunmuş «Zaqafqaziya dövlət
kəndlilərinin məişətini öyrənmək üçün materiallar» adlı toplu da
Qarabağ xanlığmın tarixini öyrənmək üçün m üəyyən əhəm iyyətə
malikdir (180).
Mövzunu öyrənmək üçün şübhəsiz, mühüm m ənbələr ara-
sında tarixşünaslığa «Qarabağnamələr» adı ilə daxil olmuş əsər-
ləri qeyd etməmək olmaz. Bunlardan ilki v ə həm də ən əhəm iy-
yətlisi Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sidir (1845-ci il).
Mirzə A dıgözəl bəyin əsərində Qarabağın 1736-cı ildən
1828-ci ilə qədərki siyasi tarixi təsvir olunmuşdur. M üəllifin uzun
müddət rus xidmətində olması, təbii ki, hadisələrin işıqlandırıl-
ması səciyyəsinə təsir etməyə bilməzdi. O, bu əsərin Qafqaz
canişini M.S.Vorontsova təqdim ediləcəyini də nəzərə almışdır.
«Qarabağnamə»də Mirzə A dıgözəl bəy Nadir şahı idealizə
etsə də, onun Ziyadoğulları nəslindən olan Gəncə bəylərbəyinə
qarşı qərəzli münasibətini gizlətməmişdir. M üəllif Qarabağ xan-
lığmm banisi Pənahəli xanı da səciyyələndirmiş və bir sıra hallar-
da tarixi təhriflərə yol vermişdir. Əsərdə Pənahəli xanm urmiyalı
Fətəli xan Əfşara məğlubiyyətindən sonra xanın öz böyük oğlu
İbrahimxəlil ağanı girov göndərməsi hadisəsini m üəllif Pənah
xanın xeyrinə yozmağa çalışır, hətta iddia edir ki, guya Fətəli xan
İbrahimxəlil ağam xəyanət v ə aldatmaq yolu ilə əsir almışdır.
Maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, Mirzə Adıgözəl bəy rəsrni
ru s: tarixşünaslığmın mövqeyini kor-koranə müdafiə etmir. O,
mayor Lisaneviçin İbrahimxəlil xanı ailəsi ilə birlikdə xaincəsinə
və qəddarlıqla öldürməsinə mənfi münasibətini ifadə edə bilməsə
də, hər halda rəsmi tarixşünaslıqda olduğu kimi, xanı xəyanətdə
də günahlandırmır və bu barədə susmağı üstün tutur. Əsərın
XVIII yüzilin hadisələrini təsvir edən hissəsi isə daha çox he-
kayə səciyyəsi daşıyır, çünki müəllifin özünün də etiraf etdiyi
kimi, bu hadisələr haqqmda məlumatı o, əsas etibarı ilə qocaların
ixtilatlarmdan almışdır. M üəllifin müasiri olduğu XIX əsrə dair
hadisələrin təsviri isə ilk m ənbə-sənəd səciyyəsi daşıyır. Mirzə
Adıgözəl bəy Qarabağ xanlığmın sosial-iqtisadi, inzibati qurulu-
şuna ayrıca fəsillər həsr etməsə də, öz əsərində xanlığın siyasi ta-
rixinin şərhilə bağlı, bir sıra hallarda xanlığm mahallara bölgüsü,
hər mahalın təbii sərvətləri, əhalinin ödədiyi vergi və mükəllə-
fiyyətlər, xan idarəçiliyi haqqında qiymətli məlumatlar verir.
Qarabağ xanlığının tarixinə dair ikinci mühüm əsərin müəllifı
İbrahimxəlil xanın, daha sonra Mehdiqulu xamn vəziri olmuş
Mirzə Camal Cavanşirdir. 1847-ci ildə Mirzə Camal Vorontsovun
tapşırığı ilə fars dilində «Tarixi-Qarabağ» («Qarabağ tarixi») əsə-
rini yazmışdır (44, s.106). Həm xanlıq, həm də Rusiya üsuli-
idarəsi dövründə idarəçilikdə iştirak etdiyi üçün müəllifın bila-
vasitə müşahidələri əsasında verdiyi məlumatlar çox qiymətlidir.
Şair Mir Mehdi Xəzaninin Azərbaycan dilində yazılmış Qa-
rabağm tarixi əsəri də qiymətli mənbədir. Mir Mehdi Xəzani
Mirzə Camalın nəvəsi M əhəmm əd bəy Cavanşirin xahişi ilə
Azərbaycan dilində yazılmış, 24 fəsil və xatimədən (nəticədən)
ibarət «Kitabi-tarixi-Qarabağ» əsərinin müəllifidir (36). Bu əsər
ilk dəfə 1991-ci ildə «Qarabağnamələr»in ikinci kitabına daxil
edilərək nəşr olunmuşdur. Əsər kompilyativ səciyyə daşısa da,
onun Qarabağm tarixi coğrafiyasma həsr olunan hissəlləri müəy-
yən empirik dəyərə malikdir.
Qarabağ taıixinə aid yazılmış əsərlərdən biri də Əhm əd bəy
Cavanşirin 1883-cü ildə rusca qələm ə aldığı və ilk dəfə «Qafqaz»
qəzetinin 1884-cü ilə aid saylarmda nəşr olunmuş «Qarabağ xan-
lığmırı siyasi vəziyyətinə dair (1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər)»
əsoridir (26).
Ə hm əd bəyin tarixi əsəri kompilyativ səciyyə daşımaqla
dövriin salnam ələrindən fərqlənmir. Onun istifadə etdiyi əsas
mənbələr Mirzə Camalın, Mirzə Adıgözəl bəyin və Mir Mehdi
Xəzaninin kitabları, habelə m üxtəlif tayfa və qəbilələr haqqında
rəvayətlər, habelə N.Dubrovinin «Zaqafqaziya 1803-cü ildən
1806-cı ilə qədər» adlı əsəri olmuşdur. Ə.Cavanşirin özündən əv-
vəlki müəlliflərdən üstünlüyü rus tarixçilərinin əsərlərindən isti-
fadə etməsidir. Əhməd bəy Nadir şahın fəaliyyətinə mənfi müna-
sibət bəsləm iş, Pənahəli xanı idealizə etmiş, onu «igid və qoçaq
bir dövlət xadimi» kimi qələm ə vermişdir. Ə.Cavanşir öz əsərin-
də ikinci babası olduğu üçün Mehrəli bəyə dərin m əhəbbət hissi
ilə yanaşmış, babası M əhəm m əd bəyi isə «Koroğluya bənzər»
əfsanəvi bir qəhrəman kimi tərifləmiş, öz yüksəlişində İbrahim-
xəlil xanm Məhəmməd b əyə minnətdar olduğunu iddia etmişdir.
M üəllif hətta qeyd edir ki, «xalqı hədsiz tələbləri ilə taqətdən
salan İbrahim xan artıq öz dövrünü keçirmiş və m əm ləkəti idarə
etmək üçün daha zirək bir hakim lazım idi» (69, s.106). «Qara-
bağnamə»də Ə.Cavanşir Ağa M əhəm m əd şah Qacarın basqmları
və qarabağlılarm bu basqmlara müqavimətinə də geniş yer ayır-
mışdır. Bu əsərdə İbrahimxəlil xanm sarayında xarici meyil
m əsələsində bir-birilə mübarizə aparan iki qrupun olması haq-
qmda digər əsərlərdə rast gəlinm əyən məlumatlar var.
XIX əsrin Azərbaycan salnaməçilərindən biri də Mirzə Y usif
Qarabağidir (Nersesov) (1798-1864). Mirzə Yusifin «Tarixi-safı»
əsərində də Qarabağ xanlığının yaranmasından süqutuna qədərki
dövrü təsvir olunmuşdur. Əsər əsasən kompilyativ səciyyə
daşıyır. Lakin əsərdə xristian məlikliklərinin hüdudları barədə
verilən məlumat öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir.
XIX əsrdə Qarabağ xanlığının tarixinə həsr olunmuş əsərlər-
dən biri də Azərbaycanın tanınmış şairlərindən olan Mirzə Rəhim
Fənanın «Tarixi-cədidi-Qarabağ» əsəridir (56). Lakin sözügedən
əsərdən yalnız bəzi fraqmentlər mühafızə olunmuşdur. Əsər
əsasən kompilyativ səciyyə daşıyır. Burada Qarabağ xanlığmm
sərhədlərinin nisbətən dəqiq təsvir olunması, Şuşa şəhərinin
inşasının ardıcıl təsvir olunması diqqəti cəlb edir.
XIX əsrin sonlarına yaxın Baharlı soyadlı bir şəxs «Əhvalati-
Qarabağ» əsərini yazmışdır (14).
«Əhvalati-Qarabağ» əsəri ilk dəfə 1991-ci ildə «Qarabağna-
mələr»in ikinci cildində işıq üzü görmüşdür. Kompilyativ səciy-
yə daşıyan və xeyli dərəcədə folklor nümunələri əsasında yazılan
bu əsərdə Qarabağ xanlığınm tarixi, xüsusilə onun siyasi tarixi
qırıq-qırıq, sistemsiz, həm də bir sıra hallarda yanlış təsvir edil-
mişdir. Lakin əsərdə Qarabağın memarlıq abidələri, tarixi şəxsiy-
yətləri, adət-ənənələri, etnoqrafık xüsusiyyətləri haqqında olan
məlumatlar əvəzsizdir.
Qarabağ tarixine həsr olunmuş əsərlər arasmda Rzaqulu bəy
Mirzə Camal oğlunun «Pənah xan və İbrahim xamn Qarabağda
hakimiyyətləri və o zamanm hadisələri» adlı əsəri də özünəməx-
sus yer tutur (66).
XIX əsrin ortalarında yazılmış A.Bakıxanovun «Gülüstani-
İrəm» əsərində də Qarabağ xanlığmm tarixi ilə bağlı çox qiymətli
məlumatlar vardır (99). Böyük mütəfəkkir, alim, yeni Azərbay-
can tarixşünaslığımn banisi A.Bakıxanov 1823-cü ildə Qafqaz-
dakı rus qoşunlarmın komandam Yermolovun əmri ilə Qarabağ
əyaiətini tədqiq edən komissiyanın üzvü təyin olunmuşdur. Bu
komissiyada fəaliyyət ona Qarabağm tarixi və coğrafıyasma dair
ynı ıli məlumatlarla tanış olmağa imkan vermişdir. «Gülüstani-
irəm»in sonuncu, beşinci fəslində Azərbaycan xanlıqlarmm, o
cümlədən Qarabağ xanlığmın tarixinə dair məlumat verilir.
Mövzunun tədqiqi üçün XVIII əsrin sonu - XIX əsrin
əvvəllərində Azərbaycanda olmuş səyyahlarm xatirələri, XIX əsr
Azərbaycan tarixçiləri və rus qafqazşünaslarmm ilkin qaynaq
xarakterli əsərləri də m üəyyən əhəm iyyət kəsb edir. XVIII əsrin
sonunda Şuşada olmuş rus polkovniki S.D.Bumaşev (105) və XIX
əsrin əvvəllərində Azərbaycana gəlmiş ingilis səyyahı Q.Keppel
(155) Şuşa şəhərinin strateji-coğrafı mövqeyi, ticarət əlaqələri və
şəhər əhalisinin sayı haqqmda məlumatlar vermişlər.
XIX
əsrin əvvəllərində Rusiya Cənubi Qafqazı işğal etdikdən
sonra buranm iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsini asanlaşdmnaq
məqsədi ilə regionu dərindən öyrənmiş, tarixi-coğrafı, iqtisadi
vəziyyəti əks etdirən çoxsaylı əsərlər meydana çıxmışdır ki, bu
əsərlərdə hadisələr əksər hallarda tədqiq edilməmiş, lakin bəzi
faktlar qeyd olunduğundan onlar ilkin mənbə səciyyəsi daşıyırlar.
Belə əsərlərdən danışarkən S.B.Bronevskinin əsərinin adını çək-
mək olar (103). İki hissədən ibarət olan bu əsərin birinci hissə-
sində m üəllif Qafqazm coğrafiyası, ikinci hissəsində isə Qafqa-
zm, o cümlədən Azərbaycanm yaxm tarixi keçmişi, xüsusilə də
Azərbaycan xanlıqlarınm ərazisi, tarixi, dövlət quruluşu v ə bəzi
başqa m əsələləri işıqlandırmışdır. Bir sıra tarixi hadisələrin bila-
vasitə iştirakçısı v ə şahidi olmuş rus qafqazşünası P.Zubovun
əsərində Azərbaycan şəhərlərinin, o cümlədən Şuşa şəhərinin
ətraflı təsviri verilmiş, başqa bir əsərində isə Qafqaz ölkələrinin
tarixi-statistik, etnoqrafık, maliyyə və ticarət baxımından şərh
edilmişdir (139, 140).
Digər qafqazşünas İ.N.Berlinin səyahətnamələrinin ikinci və
üçüncü hissələrində Şimali Azərbaycan xanlıqları, rus-İran
A zə rbaycə n R e so u b lik a s ı Prezidentinin
s^ub
PRE2İDENT K İTAB XA N ASI
müharibələrinin Azərbaycana dağıdıcı təsiri haqqında qeydlər
mövcuddur (102,103). Rus qafqazşünası P.Q.Butkov XVIII əsrin
sonlarmda.rus qoşunlarmın Azərbaycana yürüşündə iştirak etmiş,
bir çox hadisələrin iştirakçısı və müşahidəçisi kimi üçcildlik mə-
lum əsərmin ikinci cildində Azərbaycan xanlıqları, o cümlədən
Qarabağ xanlığı haqqında mənbəşünaslıq səciy yəli bir sıra
maraqlı məlumatlar vermişdir (106).
Qarabağ xanlığmda mövcud olmuş sosial-iqtisadi münasi-
bətlər və dövlət quruluşu haqqmda bəzi məlumatlara, xüsusilə də
Qarabağ və Gəncə xanlıqlarmm yaşayış məskənləri, əhalisi, əha-
linin etnik tərkibi, məşğuliyyəti və s. barədə faktlara İ.İ.Şopen
(230), S.A.Yeqiazarov (181, 131, 132), V.N.İvanenko (142) və
başqalarmm əsərlərində də rast gəlm ək mümkündür.
Beləliklə, Qarabağ xanlığmm tarixşünaslığı ilə tamşlıq gös-
tərir ki, xanlığın sosial-iqtisadi və sosial-siyasi tarixinin bir çox
məsələlərinin elmi araşdırılmasına və onu ümumiləşdirməyə
ciddi ehtiyac vardır.
I F Ə S İ L
Q A R A BA Ğ X A N L IĞ I H A Q Q IN D A
Ü M U M İ M Ə L U M A T
1. Qarabağın qədim dövr və orta əsrlərdə
etnik və siyasi tarixinə baxış
Qarabağ xanlığınm sosial-iqtisadi və sosial-siyasi tarixinə
toxunmazdan ə w ə l regiomm özəl inkişaf tarixinə ekskurs etmək
zəruridir. Öncədən qeyd edək ki, uzaq keçmişdən üzü bəri bu
ərazi m üxtəlif etnik qrupların qədim yaşayış m əskəni olmuş,
quldar v ə feodal dövlətlərin maraq dairəsinə düşmüş v ə bu səbəb-
dən də Qarabağ bölgəsi çoxsaylı hərbi yürüşlər v ə basqmlarm baş
verdiyi məkana çevrilmişdir. O, zəngin təbiəti, faydalı qazmtıları
və normal həyat üçün gərəkli olan digər təbii resursları ilə dünya-
nm «mənəm-mənəm» deyən neçə-neçə fatehini özünə cəlb et-
mişdir. Qarabağa sahib olmaq üçün şücaət və şöhrət ehtiraslı
sərkərdələr bu məkanda rəqiblərinə qarşı qılınc sıyırmış, onlarla
ölüm-dirim savaşlarma çıxmışlar. Lakin bu əzəli Azərbaycan tor-
pağı hər dəfə özündənrazı, xudpəsənd fatehləri özünə ram etmiş,
qəsdlərə və qəsblərə layiqincə sinə gərmişdir.
H ələ qədim dövrlərdə Qarabağ zonası mülayim iqlimi, zən-
gin flora və faunası ilə seçilirdi. Təsadüfi deyildir ki, ilk insan
məskənləri m əhz burada aşkar edilmişdir. Qarabağ ərazisindəki
Azıx mağarası bu qədim məskənlərdən biridir v ə tədqiqatlarla
h ələ bir milyon il ə w ə l burada insanların məskunlaşdığı isbatlan-
mışdır. Buna görə də sözügedən mağarada aşkarlanmış zəngin
arxeoloji materiallar ibtidai insanlarm formalaşması, ibtidai-icma
quruluşunun yaranması prosesini, habelə qədim insanların maddi
və m ənəvi nailiyyətlərinin öyrənilməsində dünyamiqyaslı m ən-
b ə sayılır. Əcdadlarım ızın m əskəni olmuş Azıx m ağarasım n sa-
yəsində bütün dünya qarşısında tarixim izin necə dərin köklərə
m alik olmasmı sübut edə bilm işik (49, s .l 1).
Qarabağ ərazisində m övcud olan arxeoloji abidələrin tədqiqi
siibut edir ki regionun əhalisi artıq daş dövründən Ön Asiyanın
tayfa və vilayətləri ilə sıx əlaq ələr saxlamışdır. A lim lərin fıkrin-
cə, h ə lə eneolit dövrünün (e.ə. VI - e.ə. IV m inilliklər) sonunda
Qarabağ düzündə M esopotam iya ərazisindən gəlm iş m iqrantlar -
bir sıra etaik qruplar m əskunlaşm ışdır (187, s.130; 174). Beləlik-
lə, Qarabağ əhalisinin m ədəniyyəti qonşu xalqlarla, ilk növbədə
M esopotamiyanm inkişaf etmiş xalqları ilə sıx ə laq əd ə formalaş-
mışdır.
A p arılm ış arxeoloji qazmtılar sübut edir ki, ə g ə r daş dövrün-
də insanlar əsasən Qarabağm düzən ərazisində yaşayırdılarsa,
artıq erkən tunc dövrünün sonlarm da onlar dağətəyi və dağlıq zo-
nalarda m əskunlaşm ışlar. M ü x təlif zəngin filiz ehtiyatları olan
rayonlara n əzarət burada yaşayan tayfalara dağ-m ədən sənəti və
m etalişləm əni inkişaf etdirm əyə imkan vermişdir. T ədricən Qara-
bağ bu baxım dan aparıcı rayonlardan birinə çevrilm işdir (6, s.8).
Eyni zamanda, Qarabağ M il düzü ilə bərabər, A zərbaycanda tunc
dövründə m övcud olmuş iki iri keram ika m ərkəzlərindən biri
hesab edilir (145, s.60). Qarabağ ərazisində m övcud olmuş abidə-
lərin tədqiqi Azərbaycan xalqm ın təkcə maddi m ədəniyyət nü-
m unələrinin deyil, ölkəm izin ərazisində əm lak bərabərsizliyinin,
siniflərin və nəhayət, ilk dövlət quruluşlarm ın yaranm a şəraitini
öyrənm əyə imkan verir.
A kadem ik İ.Əliyevin fıkrincə, e.ə. I m inillikdə Qarabağ əra-
zisi güm an ki, əvvəlcə M idiya dövlətinin tərkibində olmuş, sonra
isə Ə həm əni dövlətinin XIV satraplığm a daxil edilmişdir. Bu əra-
zidə yaşayan alban tayfaları e.ə. IV əsrdə Atropaten dövlətindən
asılı olm uşlar (7, s.18).
Tədqiqatlar sübut edir ki, burada yaşayan alban tayfaları av-
toxton əhali olmuş və onların nə m ənşəcə, nə də dil baxımından
erm ənilərə heç bir aidiyyəti olmamışdır. Tarixi saxtalaşdırm ağa
çalışan erm əni «alimləri» isə son dövrlərdə A zərbaycan tarixinin
m əhz Albaniya dövrünə daha çox m üraciət edir, albanların bütün
Alban qəbri üzərində xaçdaş
nailiyyətlərini erm ənilərin adına çıxır və h ətta alban tayfalarınm
erm ənilərin bir qolu olması b arədə cəfəng fıkirlər səsləndirirlər.
Halbuki tədqiqatlar sübut edir ki, erm ənilər bir xalq kimi e.ə.
I m inilliyin I yarısmda Fərat vadisinin yuxarı axarm da formalaş-
mağa başlam ış və onlarm nə Qarabağa, nə də üm um iyyətlə,
Azərbaycaıı ərazisinə heç bir bağlılığı olmamışdır (128, s.149;
129, s.237). Bəli, 1980-ci ildə çap olunmuş «Erm əni xalqınm ta-
rixi» əsərində erm əni alim ləri özləri qeyd edir ki, erm ənilər Fə-
ratın yuxarı axarm da m əskunlaşm ışdılar (149, ss. 17-18). Təsa-
düfı deyil ki, erm əni alim lərinin bir qismi erm ənilərin köçm ə xalq
olmalarmı əsla inkar etmir: «Erm əni xalqınm soykökü haradandır,
o nə vaxt və necə Ermənistanda m əskunlaşm ış, haradan və hansı
yollarla buraya gəlmiş, onun dili və etnik tərkibinə kim təsir
göstərmişdir? Bütün bunlar barəsində bizim dəqiq m əlum atım ız
yoxdur» (2, s . l l ) .
A kadem ik İ.Əliyev erkən orta ə sr tarixçiləri M oisey Xorenski
və M u sa K a la n k atlıy a istinad edərək göstərir ki, bu dövrdə Al-
baniyanm Qarabağ ərazisində uti, savdei, qarqar tayfaları yaşa-
m ışlar (7, s.20).
Ə zəli Azərbaycan torpağm m - Qarabağm «Böyük Ermənis-
tan»m tərkib hissəsi olması barədə uydurm a fıkirləri yazılı m ən-
bələrdən başqa, həm də Fərat vadisindən tapılm ış num izm atik
m ateriallar da alt-üst edir. Erm əni tədqiqatçıları özləri də təsdiq-
ləyirlər ki, o dövrün erm əni pullarm da Erm ənistan alleqorik for-
mada Rom a im peratorunun ayaqları altmdakı kəniz və ya ram
edilmiş öküz, yaxud aman diləyən əsir erm əni döyüşçüsü şəklin-
də təsvir edilir (2, s.245). Bu da təsadüfı deyil: Rom a imperiyası-
nın tabeçiliyində olan, vaxtaşırı gah Atropaten, gah da İberiya
hökm darlarınm idarə etdiyi Erm ənistan heç vaxt güclü dövlət
olmamış və «dənizdən dənizə» olan əraziləri əhatə etm əm işdir
(89a, 7, s.24).
Qarabağda türkdilli əhalinin yaşam asını
təsdiqləyən abidə
-
Ağdamın B oyəhm ədli kəndində
ilk orta əsrlərə a id daş heykəl
H
B
İ
Tədqiqatçı F.M əm m ədova qeyd edir ki, antik m üəlliflərin
əsərlərində Qarabağ «Orxistena», daha sonra isə «Arsax» coğrafi
adı ilə bildirilirdi. O , tarixi faktlara əsaslanaraq sübut edir ki, er-
məni «ahm iəri»nin bu adları özününküləşdirm ək, erm əniləşdir-
m ək cəhdləri usursuzdur və heç bir tarixi həqiq ətə əsaslanm ır
(177, s.42).
VIII əsrin əvvəllərinədək Albaniya dövlətinin tərkib hissəsi
olan Qarabağ sonralar Ərəb X ilafətinin tərkibinə qatılm ışdır.
Qarabağm düzən ərazilərində yaşayanlar İslamı qəbul etmiş,
lakin dağ ərazilərində yaşayan albanlar öz xristian inanclarında
qalmış və öz hakim lərinə - M ehranilər sülaləsindən olan kn-
yazlara tabe idilər. Ərəb işğalından sonra əsasən düzənlikdə
yerləşən ərazi Uti, Aran, Arsax v ə Aqvan adlandrrılmış, «Qa-
rabağ» istilahı isə təxm inən XII əsrdən işlənm əyə başlam ışdır
(48, s.99).
Qarabağ ərazisi IX əsrin sonlarm dan Sacilər, X əsrd ən Salari-
lər, X I-X II əsrin əvvəllərində isə Şəddadi dövlətinin tərkibinə
daxil olmuşdur (229, s.30-89). Sözügedən dövlətlərin xaraktercə
Azərbaycan dövlətləri olması və erm ənilərə heç bir aidiyyəti ol-
maması dünya tarixşünaslığında çoxdan qəbul olunmuş həqiqət-
dir.
Ərəb X ilafətinin zəiflədiyi dövrdə, IX əsrdə M ehranilər
sülaləsindən olan knyaz Qriqori Ham ama Qarabağda Alban döv-
lətinin bərpa olunmasım bəyan etm iş, ortun oğlu Saak-Seva da bu
işi davam etdirm işdir. B eləliklə, regionun siyasi xəritəsində yeni-
dən Albaniya dövləti peyda olm uş və bu dəfə onun ərazisi bütün
Şimali Azərbaycam deyil, Q arabağ bölgəsini ə h atə etmişdir.
(177, s.43).
Çox hissəsi yüksək yayla olan Qarabağın iqlimi m ülayim ,
suyu bol, torpağı m əhsuldar olduğu üçün həm işə böyük dövlətlə-
rin hökm darlarınm diqqətini cəlb etmişdir. XI əsrdə Gürcüstan
Alban memarlığının incisi - Q anzasar m onastm (XIII əsr)
səfərindən dönərkən böyük Səlcuq sultanı I M əlikşah burada
qışlamışdı (82, s. 19).
M əlum dur ki, 1136-cı ildə yaranmış A zərbaycan A tabəylər
dövləti (Eldənizlər dövləti) bütün Azərbaycan torpaqlarım öz tər-
kibində birləşdirm işdir (15). Alban knyazlarınm vassal asılılığı
ilə kifayətlənən A tabəylər knyazlığm m övcudluğuna toxun-
mamışlar.
X II-X III əsrlərdə Qarabağda m övcud olan A lban dövləti
Xaçın dövləti kimi tanımrdı. D övlətin ən m əşh ur hökm darı
Mehrani sülaləsindən olan H əsən Cəlal olmuşdur. Qarabağı özü-
nünküləşdirm ək istəyən erm ənilər hazırda A zərbaycan xalqınm
bu görkəm li şəxsiyyətini də erm əniləşdirir, onun adını H əsən
Cəlalyan kimi göstərirlər. Halbuki belə bir ad heç bir tarixi
sənəddə xatırlaımıır. H əsən Cəlalın dövründə inkişaf edən alban
Xaçm knyazlığı hətta monumental abidələr inşa etm ək iqtidarında
olmuşdur Onlardan ən m əşhuru isə Qanzasar m onastırı hesab
olunur. Ü zərində «Albaniyanm baş kilsəsi», «alban xalqı üçün»
olan yazılara baxmayaraq, erm ənilər bu abidəni də erm əni kilsəsi
kimi qələm ə verirlər (177, s.44). XIII -XIV əsrlərdə də Qaraba-
ğın dağlıq hissəsinin xristian əhalisinin əksəriyyəti h ə lə də alban
dilində danışm aqda davam edirdi.
M əlum dur ki, ərəblərin təzyiqi altında VIII əsrd ə alban kil-
səsi ərəblərə düşm ən olan Bizansın etiqad etdiyi diofızit m əz-
həbindən üz döndərib m onofızit m əzhəbini qəbul etmişdi. Alban
kilsəsi m onofizit kilsəsinə tabe edilmişdi. Ancaq ehkam üm umi-
liyinə baxmayaraq, alban kilsəsi həm işə m üstəqilliyə can atmışdı.
XI X V ə srlə rd ə alban patriarxları erm əni k atolikosu ilə
razılaşm adan fəaliyyət göstərirdilər. 1240-cı ildən Q anzasar m ə-
bədi yepiskoplarının nüfuzu qalxm ağa başlayır və Q anzasar alban
kilsəsinin m ərkəzi olur, alban katolikosluğunu Q anzasar kata-
likosluğu adlandnm ağa başlayırlar. (165, s.426). Lakin 1836-cı
ildə ruspərəst erm əni katolikosluğunu gücləndirm ək m əqsədilə
çar hökum əti m üstəqil alban katalikosluğunu ləğv edir. Bu
dövrdə, yəni XIX əsrin ə w ə llə rin ə kimi Q arabağın köklü xristian
əhalisi özünün alban m ənliyini qoruyur və erm ənilərdən xeyli
fərqlənirdi. Çar Rusiyası A zərbaycanı işğal edib digər ölkələrdən
yüz m in lərlə erm ənini Azərbaycana, o cüm lədən Q arabağa
köçürdükdən sonra isə D ağlıq Qarabağın erm əniləşdirilm əsi
prosesi sürətləndi. 1872—1873-cü illərdə Şuşa qəzasım n tarixinə
m əqalə h ə sr etmiş K .N ikitin yazırdı ki, türklər bu ərazinin yerli
sakinləridir, erm ənilər isə buraya XVII əsrin sonundan köçm əyə
başlam ışlar (189).
Albanlardan qalan yadigar - Qarabağın X açın-D orbatlı
kəndində m avzoley (XIV əsr)
Artıq qeyd edildiyi kimi, XII əsrdən başlayaraq m ənbələrdə
geniş şəkildə «Qarabağ» istilahından istifadə edilir. Tədqiqatçılar
Qarabağ toponimini peçeneq-kəngərlərin bir qolu olan Qarabay (Qa-
rabağ) tayfasmın adı ilə bağlayırlar (48, ss.96-99). Görkəmli alim
V.Piriyev qeyd edir ki. bu terminə Şimali Qafqaz, Türkmənistan,
Özbəkistan, Əfqanıstan və s. ölkələrdə rast gəlmək olar. Üstəlik,
Azərbaycanm bir neçə bölgəsində Qarabağ adlı yer mövcud olmuş-
dur. Onlan bir-birindən fərqləndirmək üçün məlum ada coğrafi
məkanm adı əlavə edilirdi. Tədqiqat predmetimiz olan Qarabağ bu
dövrün mənbələrində «Arran Qarabağı» kimi göstərilirdi (206, s.58).
Qarabağın X o ta vən d kəndində alban kilsəsi
X III-X IV əsrlərdə Qarabağ Aranın «m ərkəzi», «qəlbi»,
«paytaxtı» hesab olunurdu. Bu dövrdə Qarabağ cənubda Araz ça-
yı, cənub-qərbdə H əkəri çayı, şim al-qərbdə Zəqəm çay, şim al və
şimal-şərqdə K ür çayı, cənub-şərqdə Güştasfi ilə hüdudlanan
ərazini əhatə edirdi. XIII əsrin əvvəllərində burada yerləşən Xa-
çm knyazlığı monqolların və xarəzm şah Cəlaləddinin hücumla-
rına m əruz qalmışdı. Bununla belə, knyazlığm başçısı H əsən
Cəlal onlarla ümumi dil tapa bildi və Qarabağ dağıntılardan xilas
edildi. Lakin 1261-ci ildə monqollar H əsən Cəlalı qətlə yetirdilər,
onun oğlu Cəlal Atabəy hakim iyyətə gəlsə də, knyazlığı uzun
müddət qoruyub saxlamaq mümkün olmadı, 1287-ci ildə Xaçrn
knyazlığı ləğv olundu (206, s.60). Göründüyü kimi, bu dövrdə də
Qarabağm erm ənilərə heç bir aidiyyəti olmamışdır.
X III-X IV əsrlərdə Qarabağda əhalinin etnik m ənsubiyyətinə
gəldikdə isə, akademik Z.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, burada
həm monqol yürüşlərindən əvvəl, h əm də monqol yürüşlərindən
sonra türkdilli əhali tam əksəriyyət təşkil etm işdir (16, ss.70-74).
M onqol yürüşləri zamanı Qarabağa yeni-yeni türk tayfaları köçü-
rülmüş və onlar alban m ənşəli əhali ilə heç bir m ünaqişəyə
girm ədən burada m əskunlaşm ışlar (206, s.61).
Tarixi m ənbələrin m əlum atları erməni «alim ləri»nin bütün
uydurmalarmı əyani şəkildə təkzib etdiyinə görə üzdəniraq alim-
lər tarixi m ənbələri təh rif etm əkdən və ya bu m ənbələrin m əlu-
matlarını özlərinə uyğun formada şərh etm əkdən belə çəkinm ir-
lər. XIII əsrdə G əncədə yaşamış alban tarixçisi K irakosun
«Tarix» adlı əsəri 1976-cı ildə rus dilində çap olunarkən «Erm ə-
nistan tarixi» adını almışdır. Halbuki m üəllif əsərdə erm əniləri və
albanları fərqləndirir və albanlarm Qarabağın ən qədim sakinləri
olduğunu qeyd edir (42, s.47; 125, 127, 155 və s.).
XV
əsrdə Qarabağ müvafıq olaraq Qaraqoyunlu və Ağqo-
yunlu Azərbaycan dövlətlərinin tərkib hissəsi olmuşdur (235,
s.l 14). XV əsrdə H əsən Cəlalın nəsli Cahan şah Qaraqoyunludan
«məlik» titulunu almışdır. Sonralar bu nəsil 5 ailəyə bölünm üşdür
ki, onlarm h ə r birinin nüm ayəndələri özlərini «m əlik» adlandır-
mışdır. XVIII əsrdə Rusiya imperatoruna im zaladıqları m əktub-
larda isə onlar özlərini «Alban Ə rşakilərinin varisləri» kim i tanıt-
dırmışlar (177, s.45).
Öz dövlətləri olmayan və yalnız kilsələri ətrafında cəm ləşən
erm ənilər XV əsrdə əriyib yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşm işdilər,
çünki Bizans hökm darları və kilsəsi erm əniləri assim ilyasiyaya
uğradırdı. 1441-ci ildə erm əni katolikosluğunun m ərkəzi Aralıq
dənizi sahillərində yerləşən K ilikiyadan əzəli A zərbaycan ərazisi
- Ü çkilsəyə (Eçm iədzinə) köçürüldü. Bu m ənada erm əni alimi
A.Papazyanın qeydlərini xatırlmaq yerinə düşər: «Öz dövlətçili-
yini çoxdan bəri itirmiş erməni xalqının ictim ai-siyasi tarixində
erməni-qriqorian kilsəsi böyük rol oynayırdı» (175, s.68). Həmin
bu tarixdən başlayaraq erm ənilər Qöyçə gölü. Z əngəzur və
Qarabağın onlara məxsusluğu haqqm da fərziyyələr uydurmağa
başladılar. Bu məkrli işdə erməni kilsəsinin təhrikedici missiyası
danılmazdır (177, s.47). Tədqiqatçı İ.Petruşevski də bu faktı təs-
diqləyərək qeyd edir ki, Eçmiədzin kilsəsi m ü xtəlif üsullarla ətraf
torpaqları əldə etm əyə başlamışdı (202, s.234).
Qubadhnın Cicimli kəndində m əqbərə
XVI
əsrdə Qarabağ Azərbaycan Səvəfi dövlətinin tərkibinə
qatılmış və burada hətta ayrıca bəylərbəyilik - Qarabağ bəylər-
bəyiliyinin əsası qoyulmuşdur (233; 208, s.132). Qüdrətli Səfəvi
dövlətinin mövcudluğu şəraitində erm ənilərin h ə r hansı ərazi
iddiasmdan sölıbət gedə bilm əzdi. İnzibati m ərkəzi G əncə şəhəri
olan Qarabağ bəylərbəyiliyi A raz və K ür çayları arasm da, qərbdə
Samxet dağları və Göyçə gölünə kimi uzanan geniş bir ərazini
əKatə edirdi. Bəylərbəyiliyin tərkibinə B ərdə şəhəri, A qstabad
(indiki Ağstafa), Bərgüşad, Arazbar, Cavanşir və digər m ahallar
daxil idi (211, s.88). Qarabağ bəylərbəyisi vəzifəsinə adətən Sə-
fəvilərin hakim iyyətə gəlm əsinə köm ək etmiş qızılbaş tayfaların-
dan biri - Qacar tayfasmdan olan Ziyadoğulları nəslinin nüm a-
yəndələri təyin olunurdu. İlk Qarabağ bəylərbəyi isə Şahverdi
sultan Ziyadoğlu (1551-1568) idi (9, s.27).
Qaraqoyunlu v ə Ağqoyunlulardan ya d ig a r - qoç fiqu rları
XVII
əsrdə Qarabağ ərazisi bütünlüklə Q arabağ bəylərbəylə-
rinin tabeçiliyində olmuş, burada yaşayan türk-m üsəlm an əhalisi
və m əliklərin idarə etdiyi alban-xristian əhalisi bəylərbəyinə tabe
idi. Əhalinin tərkibində də dəyişikliklər olmamışdı. Hazırda
erməni «alimləri» yazırlar ki, guya XVII əsrdə burada erm ənilər-
dən başqa heç kim yaşam amışdır. Halbuki tarixi m ən b ələr açıq-
aydm şəkildə burada türk-m üsəlm an əhalisinin çoxluq təşkil
etməsini göstərir.
X V I-X V II əsrlər Qarabağ bəylərbəyilərinin adları bir daha
sübut edir ki, sözügedən ərazini türkm ənşəli m üsəlm an Ziyad-
oğulları nəsli idarə etmiş və regionun idarə olunm asm da erm əni-
Azərbaycanın türk dövlətlərindən daha bir ya d ig a r
-
atfiqu rları
lərin iştirakı əsla olm am ışdır (O.Əfəndiyevin tədqiqatı (184) əsa-
sında tərtib edilmiş aşağ ıd ak ı siyahı b u n u bir d a h a təsd iq edir:
Şahverdi sultan Ziyadoğlu
I
İbrahim xan Ziyadoğlu
I
Y u sif x ə lif Ziyadoğlu
I
Peykər sultan Ziyadoğlu
I
İmamqulu xan Ziyadoğlu
M əhəm m əd xan Ziyadoğlu
I
Osmanlı hakim iyyəti
I
M əh əm m əd xan Ziyadoğlu
I
M ürşüdqulu xan Ziyadoğlu
I
M əhəm m ədqulu xan Ziyadoğlu
I
Davud xan
I
M əhəm m ədqulu xan Ziyadoğlu
I
M urtuzqulu xan Ziyadoğlu
Qarabağın dağlıq hissəsində olan xristian-alban m əliklərinin
h ə r birinin hakim iyyəti XVII yüzilliyin əvvəllərinə kimi adətən
bir kəndə yayılırdı. Səfəvi şahı I Abbas m əlik rütbəsini (Türkiyə-
Qarabağıtı müsəlman əhalisindən qalmış ya d ig a r - sin ə daşı
(K əlb əc ər rayonu)
yə qarşı m üharibədə göstərilən yardımın m üqabilində) ilk dəfə
olaraq hakim səviyyəsinə qaldırdı. Qarabağm dağlıq ərazisi beş
hissəyə bölünüb, h ə r hissə bir m əlikin idarəsinə verildi. M əlik
öldükdən sonra vəzifə oğluna keçirdi. M əlikin digər oğlanları
«bəy» adlanırdı (94, ss.71-73).
Tarixi təh rif etm əyə adət etmiş erm əni «tədqiqatçıları» yazır-
lar ki, guya Qarabağın m əlikləri erməni olduqlarına görə XVIII
əsrin əvvəllərində Rusiya çarlarımn tərəfıni saxlayır v ə Rusiya-
nın regiondakı siyasətini dəstəkləyirdilər. Lakin tarixi faktlar və
ilk növbədə o dövrün rus rəsm i sənədləri bunu təkzib edir.
G .M əm m ədovanın aşkar etdiyi 1724-cü ilə aid m əktublarda qeyd
olunur ki, m əliklərdən «Çiləbördlü Sarkis qızılbaşların, Gülüs-
tanlı Esai osmanlıların, m əlik Bağır qızılbaşların tərəfini saxla-
yırlar» (175, s.79).
XVIII əsrin 20-ci illərinin ortalarında Azərbaycanm bir çox
yerləri kirni Q arabağ b əy lərb əy in in ərazisi d ə O sm anlı
hakim iyyəti altmda idi. Osmanlı hakim iyyəti dövründə bu ərazi
«G əncə əyaləti» adlanırdı. G əncə əyalətinin ərazisi Qarabağ
bəylərbəyinin ərazisindən xeyli kiçik idi. M əsələ burasındadır ki,
ə w ə llə r bu bəylərbəyiliyin tərkibinə daxil olan Qazax 1723-cü
ildə m üvəqqəti olaraq Tiflis əyalətinə birləşdirilm işdi. Elə bu
səbəbdən də 1724-cü ildə Qarabağ bəylərbəyiliyinin Lori və
P əm bək m ahalları ə lə keçirilərk ən onlar İrəvan ə y a lə tin ə
birləşdirilm işdi (61a, ss. 111 —
112).
XVIII əsrin əvvəllərində Qarabağ osm anlıların nəzarətinə
keçmiş və nəticədə əhalinin emik tərkibində m üəyyən dəyişik-
liklər olmuşdur. 1727-ci ildə osm anlıların tərtib etdiyi hesabatlara
n əzər salsaq görərik ki, Qarabağm dağlıq hissəsində 272 kənd-
dən 112-sini m üsəlm an əhali tərk etimişdir. O .Ə fəndiyevin fik-
rincə, buna səbəb Osm anlı-Səfəvi m üharibələri olmuşdur; üstə-
lik, m ü əllif qeyd edir ki, osmanlıların yeritdiyi siyasət nəticəsində
Qarabağı əsasən şiə m üsəlm anlar tərk edir, xristian əhaliy ə isə
toxunulm urdu (234, s.84). Bununla belə, regionda yaşayan türk-
m üsəlm anlar yenə də üstünlük təşkil edirdi.
Nadir şah Əfşarm hakim iyyətə gəldiyi dövrdə əhalinin etnik
tərkibində dəyişikliklər olmasa da, siyasətdə m üəyyən dəyişik-
liklər baş v erm işdir. Ziyadoğulları nəslindən olan Q arabağ
bəylərbəyiləri m üxtəlif vasitələrlə Nadir şah Əfşarın m ərkəzi
hakim iyyəti gücləndinnək cəhdlərinə qarşı çıxır, bunun əvəzində
Nadir şah Qarabağ m əliklərini onlara qarşı qaldırırdı. Şahın gös-
N adir şah Əfşar, məhz onun ölümün
dən sonra Azərbaycanda müstəqil
xanlıqlar yaranmağa başladı
(Azərbaycan Tarix Muzeyinin
kolleksiyasından )
m əyə əsas vermır.
M irzə C am al Q arabağ
'canlığmm sərhədini göstərə-
■ək yazır: «Q ədim tarix kitab-
larınm yazdığm a görə, Qara-
bağ
v ilayətinin
sərh əd i
belədir: cənub tərəfd ən Xu-
d afərin körpüsü nd ən Sınıq
körpüyə qəd ər Araz çayıdır.
İndi (Sınıq körpü) Qazax,
Şəm səddin və D əm irçi Hə-
sənli camaatı arasındadır və Rusiya dövləti m əm urları onu rus
istilahilə K rasnı most, yəni Qızıl körpü adlandırırlar. Şərq
tərəfdən K ür çayıdır ki, Cavad kəndində Araz çaym a qovuşaraq
X əzər dənizinə tökülür. Şimal tərəfdən Qarabağm Yelizavetpolla
(G əncə - Z.H) sərhədi K ür çayma qədər - Goran çayıdır və K ür
çayı çox yerdən keçib Araz çayına çatır. Q ərb tərəfd ən K üşbək,
Salvartı və Ərikli adlanan uca Q arabağ dağlarıdır» (55,
ss. 107-108).
Tədqiqatçı G .M əm m ədova XIX əsr m üəllifı M irzə Adıgözəl
b əy ə istinad edərək yazır ki, Qarabağm xristian m əlikləri Qaraba-
ğm azərbaycanlı əhalisi ilə v əh d ət təşkil edir və onlar da özlərini
alban sayırdılar. Onların Qarabağ bəylərbəyiləri, som a isə Qara-
tərişi ilə m əliklər bəylərbəy-
lərə tabe olmamalı, bilavasitə
Nadirin özünə m üraciət etmə-
’i idilər (175, s.79). Belə bir
şəraitdə m əlik lə r m üəyyən
imtiyazlar əldə etm iş oldular,
lakin bu imtiyazlar onları nə
müstəqil hakim , nə də erm əni
hakim ləri kimi qiym ətləndir-
bağ xanları ilə mübarizəsi etnik fərqlilikdən deyil, separatçı niy-
yətlərdən irəli gəlirdi (175, s.73). Lakin o dövrün m ənbələrində
də Qarabağın erm ənilərə heç bir aidiyyəti olmamasını görm ək
mümkündür. Təsadüfi deyil ki, XVIII əsr m üəllifi Esai H əsən
Cəlal öz əsərində Qarabağı «Aqvan ölkəsi» adlandırır (133,
ss.34-36). XIX əsr m üəllifi M ir M ehdi Xəzani isə yazırdı ki,
«erm ənılərin əcdadları Qarabağ torpağma köçm ədirlər» (226,
s.14; 113).
Beləliklə, sadalanmış faktlar sübut edir ki, Q arabağ xanlığı
yaradılarkən bölgə əhalisinin əksəriyyəti türk-m üsəlm an olmuş,
dağlıq ərazilərdə m övcud olan m əlikliklərin əhalisi isə özlərini
albanm ənşəli hesab etm işlər. Regionun ən qədim dövrlərdən
XVIII əsrin ortalarm adək olan siyasi tarixinə nəzər saldıqda isə
burada heç vaxt ennəni dövlətinin m övcud olm am asınm şahidi
oluruq.
2. Qarabağ xanlığının müxtəsər siyasi tarixi
XVIII
əsrin 20-ci illərində Səfəvi dövlətinin ərazisinin xeyli
hissəsi əfqan təcavüzünə m əruz qalmış, bu dövlətin digər böyük
bir hissəsi isə Osmanlı imperiyası və Rusiyanm işğalı altm da ol-
muşdur. H əm in dövrdə m əşhur Azərbaycan sərkərdəsi N adir xan
Əfşar İranda m ərkəzi hakim iyyəti ələ keçirmiş, əfqanları və os-
m anlılan geri oturtmuşdu. İran və A zərbaycanm bir çox əraziləri
kimi Qarabağ bəylərbəyiliyi də yadellilərdən azad edilmişdi.
1736-cı il martda o, K ü r və A raz çaylarınm qovuşduğu yerdə -
Cavadda özünü şah elan etdi (171, s .117-125). Ziyadoğlular və
bir sıra başqa azərbaycanlı tayfa başçıları şah nəslindən olmayan
Nadirin şah elan edilm əsinə etiraz etdilər. Buna görə də şahlıq
taxtına oturan Nadir şah Ziyadoğlularm gücünü zəiflətm ək m əq-
sədilə Qazax və Borçalı elatlarım onların tabeliyindən çıxarıb
K artli çarınm tabeliyinə keçirtdi. D aha sonra isə o, Şirvan, Qara-
bağ, Təbriz, Çuxursəd bəylərbəyiliklərini m ərkəzi Təbriz şəhəri
olmaqla Azərbaycan vilayətinə daxil etdi və bu vilayətin idarəsini,
yerli Azərbaycan feodal hakimləri üzərində nəzarəti artırmaq
məqsədi ilə, qardaşı Ibrahim xana etibar etdi (12, ss.378- 379).
Nadir şah Qarabağda yaşayan və ona m üxalif m övqedə daya-
nan Cavanşir, Otuziki və K əbirli tayfa birliklərini cəzalandıraraq
Xorasanm Sərəxs m ahalına köçürdü. Qarabağm dağlıq hissəsində
yaşayan alban m əliklərinə əm r etdi ki, Qarabağ (G əncə) bəylər-
bəyinə deyil, onun özünə, yaxud A zərbaycanm hakim i təyin etdi-
yi qardaşı İbrahim xana tabe olsunlar (55, s.30; 12, ss.378-379).
Otuziki tayfa birliyi Qarabağm qədim və güclü tayfalarından
olub otuz iki oymaqda yerləşdiyinə görə belə adlamrdı, H əm in
tayfa birləşm əsinin tərkibində cavanşirlərin nüm ayəndələri də
vardı. Tarixçilərin fıkrincə, cavanşirlər H ülakü xanm dövründə
Anadoluya, Əmir Teymurun dönəm ində isə Q arabağa köçürül-
müş türk tayfalarıdır (82, s. 19).
Cavanşirlərin yaşadıqları oymaqlardan biri də D izaq m ahalın-
da yerləşən Sarıcalı oymağı idi. R əvayətə görə, bu oymağın adı
onun əsasmı qoyan Sarıca Əlinin adı ilə bağlıdır. Onun varisi
İbrahimxəlil ağa öz sərvətini artırmağa və m ülklərini xeyli geniş-
ləndirm əyə nail olmuşdu. İbrahim xəlil ağanm böyük oğlu Fəzləli
bəy (Əhm əd bəy Cavanşir onun admı B ehbudəli kimi göstərir
(25, s.158) Nadir şahm sarayında eşikağası vəzifəsinə təyin olun-
muş, lakin nə səbəbəsə şahm qəzəbinə düçar olaraq qətlə yetiril-
mişdi (55, s.3).
Fəzləli bəyin digər qardaşı Pənahəli bəy onun yerinə eşika-
ğası vəzifəsinə təyin olunsa da, qardaşının aqibətini xatırlayaraq
6 nəfər qohumu ilə sarayı tərk edib qaçdı (26, s. 158). Nadirin
göndərdiyi dəstələr onu tuta bilmədi. P ənahəli bəy m üəyyən
m üddət Zəngəzur yaylağmda, Qara M urtuza bəyin yanında qaldı,
sonra isə öz tərəfdarlarım toplayaraq, inzibati m ərkəzlərə - Gən-
cəyə, Naxçıvana, Şəkiyə və digər yerlərə basqm lar etdi. O, əha-
lini öz tərəfm ə çəkm ək üçün ələ keçirdiyi qənim əti - m al-qaranı,
atlan onlara paylayırdı. Ə hm əd bəy Cavanşir bunu belə təsvir
edir: «... P ənahəli bəy onu m tm aq üçün g ələnlərlə, habelə Dağıs-
tan tərəfdən olan basqmlardan ölkəni qoruyanlarla m übarizədəki
m üvəffəqiyyətlərdən ruhlanaraq, gələcəkdə özü üçün daha əlve-
rişli şərait yaranacağı təqdirdə əhalinin rəğbətini qazanm aq m əq-
sədilə, xalqa zülm edənlərə qarşı amansız olmaqla, adi partizan
dəstələri başçılarm a nisbətən daha çox insanpərvərlik göstərirdi»
(26, s. 158). Bir m üddətdən sonra bu zaman təqribən on beş yaşma
çatmış böyük oğlu İbrahim xəlil ağa da Qarabağa - P ən ah əli bəyin
yamna gəldi (53, III c.).
1747-ci il iyunun 19-dan 20-yə keçən gecə N adir şah öldü-
rüldü. İranda m ərkəzi hakim iyyət iflic vəziyyətinə düşdü, impe-
riya ucqarlarm m m üstəqilləşm əsi üçün şərait yarandı. Bu dövrdə
A zərbaycanda 20-ə yaxın m üstəqil və yarım m üstəqil xanlıqlar
təşəkkül tapdı. B elə bir tarixi şəraitdə Pənahəli b ə y Qarabağ
xanlığmın əsasm ı qoydu.
P ənahəli bəy 200-ə qədər süvari ilə birgə Q arabağa gəlib
özünü xan elan etdi. O, bu hərəkətini belə bir rəv ay ətlə əsaslan-
dırdı ki, H ülakülər sülaləsindən olan Arqun xanm nəslindəndir.
Araz çayının sahilində yerləşən B əhm ənli kəndi yaxm lığında
Alaqarğa oym ağm da yaşayan və əcdadı olan M əh əm m əd xan adlı
birisi ceyran dərisindən hazırlanm ış perqam ent üzərində yazılmış
qəbaləyə əsasən, K ürəkçay, K ür, Araz, Əlincəçay və Göyçə
gölü arasm dakı 200 verstə qəd ər uzunluğu və bu q ə d ə r də eni
olan bütün Qarabağ torpaqlarmı satın almış və uzun m üddət bu
yerdən m üstəqil surətdə istifadə edərək h ələ öz sağlığında oram
üç oğlu arasında bölüşdürm üşdü (26, ss. 158-159). P ənah əli xan
vaxtilə Xorasana köçürülmüş Cavanşir və başqa elat tayfalarmın
V ətənə qayıtdıqlarım eşidib öz ətrafındakılarla birlikdə Qarabağ
ellərini qarşılam aq üçün İran sərhədinə kimi getdi. K öçkünlər əv-
vəlki yurdlarına dönüb m əskunlaşdılar. M irzə Camal Qarabağinin
yazdığına
görə,
«ellərin
cam aatı var-yoxdan çıxmış,
soyulmuş, əziyyət çəkmiş və
yoxsul
olduqlarına
görə
Pənahəli xan Şirvan. Şəki,
G əncə, İrəvan və Qarabağm
ə tra f ellərini qarət etdi və bu
yolla soydaşlarınm m addi
v əziy y ətin i
bir
q əd ər
yaxşılaşdırdı» (55, III c.).
Ə gər A zərbaycan xanlıq-
larının h ə r biri hansısa bir
şə h ə rin ətrafın da təşəkk ül
tapm ışdısa, Qarabağ xanlığı
ərazisində m ərkəz, təhlükə
zamanı isə sığm acaq rolunu
oynaya biləcək əhəm iyyətli
bir yaşayış m əntəqəsi yox ıdi.
Buna görə də xanm ilk işi etibarlı bir qala inşa etdirm ək oldu.
1748-ci ildə Kəbirli m ahalm da Bayat qalası inşa olundu (53,
s.34). M irzə Camal Qarabaği bunu belə şə rh edir: «H ələ
Qarabağın X əm sə m ahalları ona tabe olm adığı halda (Pənah xan)
ətraf xanlarm onun üzərinə hücum edəcəkləri təqdirdə ailə və
qohumlarmm, qulluqçu və yaxın adamlarınm və (el) böyüklərinin
qorunması üçün münasib bir yerdə qala tikilm əsini lazım bilmişdi.
M əşvərətdən sonra, indi K əbirli m ahalı içində olan Bayat
qalasmın binası qoyuldu. Qısa bir zamanda m öhkəm hasar tikildi,
xəndək qazıldı, bazar, hamam və m əscid inşa edildi. Xan, bütün
ailəsinin, qohum larınm və el böyüklərinin əhli-əyalm ı oraya
topladı. Ətrafda olan camaat, h ətta Pənah xanm tərəqqisini, onun
rəftar və m əhəbbətini eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir
Qarabağ xanlığımn banisi
Pənahəli xan
(müasir rəssamın cəkdiyi portret)
çox əhalisi və sənətkarları belə öz ailələri ilə birlikdə gəlib Bayat
qalasında yerləşdilər» (55, ss.l 11-112).
O dövrün hərbi istehkam inşası tələblərinə uyğun olaraq qala
dərin xəndək və bişmiş kərpicdən tikilmiş divarlarla ə h atə olun-
muşdu.
Bayat qalasmın inşası Qarabağ m əliklərini və Qarabağı özünə
tabe etm ək niyyətində olan şəkili Hacı Ç ələbi xanı narahat edirdi.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, 1736-cı il M uğan qurultayından sonra
Nadir şahın Qarabağ bəylərbəyiliyinə qarşı gördüyü cəza tədbir-
lərindən biri də Qarabağm beş m əlikliyinə (Xəm sə) daxili idarə-
etm ədə sərbəstlik verərək onların Qarabağ bəylərbəyinin tabeçi-
liyindən çıxarıb Azərbaycan vilayəti hakim inə tabe etdirm əsi idi.
Bəzi tarixi qaynaqlara görə, m əliklərin çoxu Q arabağm dağlıq
hissəsinə gəlm ə idilər. Dizaq m əliki Yegan Loridən qaçıb gəl-
miş, N adir şahın hakim iyyəti dövründə m əlik rütbəsi almışdı.
V ərəndə m əliklərinin əsli G öyçədən idi, oradan qaçaraq gəl-
mişlər; Çiləbörd m əliklərinin əsli M ağavizdən idi. N adir şah
Əfşarla Osmanlı sərkərdəsi A bdulla K öprülüzadə arasm da olan
döyüşdə şaha m ühüm xidm ət göstərdiyinə görə şah Çiləbörd
nəliki A llahquluya bəy rütbəsi vermişdi; Talış (Gülüstan) m əlik-
lərinin əsli isə Şirvandan gəlm ə idi. Bir m üddət Talış kəndində
m əskun olmuş m əlik Usub G ülüstan kəndini zəbt edib ora köç-
müşdü (53, ss.36-37).
M əliklər siyasi m üstəqillik xülyasına düşm üşdülər və buna
görə də Pənahəli xanın güclənib öz hakim iyyətini bütün Qarabağ
ərazisinə yaymasına m üqavim ət göstərirdilər. Onlar güclü hərbi
qüvvəyə m alik Hacı Ç ələbini P ənahəli xana qarşı çıxm ağa təhrik
edə bildilər. Hacı Çələbi bir neçə başqa feodal hakim lə birgə
Qarabağ xanlığına basqın etdi. P ənahəli xan əvvəlcədən bütün
elatı Bayat qalasma toplamışdı (53, s.34). O, hər iki-üç gündən bir
atlı dəstə ilə qaladan çıxaraq düşm ənə qəfıl həm lələr edirdi. Əh-
m əd bəy Cavanşir h ətta Bayat qalası yanm da baş verm iş bir qanlı
döyüşdə Pənahəli xanın Hacı Çələbi xanı «tam am ilə əzdi»yini
yazır (26, s.19). M irzə Camal Qarabaği isə yazır: «Şirvan və Şəki
xanları heç bir iş görə bilm ədilər. M ühasirə bir aydan artıq çəkdi.
H ər gün qoşunlarınm qırılmasım, at və ulaqlarm ın qarət olun-
masını görən xanlar peşman və pərişan halda köçüb getdilər və
h ər kəs öz vilayətinə qayıtdı. Zəm anəsinin kamil şəxsiyyətlərın
dən olan Şəki vilayətinin hakim i Hacı Ç ələbi qayıdan zaman bu
sözləri dedi: «Pənahəli xan bir xan idi. Biz gəldik onunla dava
elədik və bir iş də görə bilmədik. İndi biz onu şah edib qayıdırıq»
(42, s.112).
1749—50-ci illər arasında Pənahəli xan G əncəyə hücum edib
şəhərin bir hissəsini tutdu. G əncəli Şahverdi xan şəkili Hacı Çə-
ləbi xanı və carlıları köm əyə çağırdı. Lakin P ənahəli xan onlarla
sövdələşib geri qayıtmalarma nail oldu. Çıxılm az vəziyyətdə qa-
lan Şahverdi xan gürcü çarları I Teymuraz və II İrakliyə m üraciət
etdi. Qarabağ xanınm G əncəni tutduqdan sonra gürcülərin zəbt
etdikləri Qazax və Borçalm ı tələb edəcəyindən narahat olan çar-
lar Şahverdi xanın yardım m a gəldilər. V əziyyətin gərginləşdiyini
görən Pənahəli xan Şahverdi xandan 450 tüm ən bac alıb geri
döndü (28, s.39).
Özündən qat-qat güclü düşm ənlər üzərində qələb ə çalması
Pənahəli xanın şöhrətini və nüfuzunu artırdı. Bundan sonra Pəna-
həli xan X əm sə m əliklərinin bölüşdürücülük fəaliyyətinə qarşı
m übarizəyə başladı. M əliklərdən biri - Şahnəzər öz əm isi Hüsü-
nü (Osip) öldürüb hakim iyyətə keçdiyinə görə digər m əliklər ilə
.ədavətdə idi. Onlar Şahnəzəri m əlik kimi tanım aq istəm ədilər və
birləşib V ərəndəyə basqın etdilər, lakin Şahnəzərə qalib gələ
bilm ədilər. Qış düşdüyü üçün m əliklər öz m ülklərinə çəkilib yaz-
da basqım təkrar etm ək qərarına gəldilər. P ənah əli xan Şahnə-
zərlə əlaqə yaratdı (94, s.76). Şahnəzər xoşluqla P ənah əli xanm
hakim iyyətini qəbul etdi və hətta öz qızı H ürizadı xanm oğlu
İbrahim xəlil ağaya verdi (55, s .l 12). Xaçın m əliyini aradan götür-
m ək üçün Pənahəli xan Xmdırıstan kəndxudası M irzəxanı çağırıb
bildirdi ki, əg ə r o, Xaçın m əliki Allahverdini tutub onlara təhvil
versə, əvəzində özü m əlik rütbəsi ala bilər. M irzəxan belə də
etdi. beləliklə Xaçm məlikliyi də Qarabağ xanm dan asılı vəziy-
yətə düşdü (53, s.35). Digər m əlum atlara görə isə, Xaçın m əliki
Ulubab Ballıca oymağı yanmda qızğın m üqavim ət göstərdikdən
sonra oğlanları ilə birlikdə qılıncdan keçirildi. Dizaq m əliyi Y e-
qan da öz oğulları və qohumları ilə birlikdə kəskin m üqavim ət
göstərmiş, lakin onların bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə İslam
dinini qəbul etmişdi. Çiləbörd məliyi A llahqulu P ənahəli xanm
təbəəliyini qəbul etdi (26, ss. 19-20). Lakin bir m üddət sonra yeni
Çiləbörd m əliyi H ətəm Talışda hakim iyyəti ələ keçirmiş m əlik
Usubla ittifaqa g irərək Pənahəli xana qarşı m übarizəyə başladı.
Son nəticədə onlar m əğlubiyyətə uğrayıb G əncə xanlığm a qaç-
dılar və 7 il Şəm kir m ahalında yaşadılar. Y alnız Qarabağ xanına
itaət göstərdiklərini bildirdikdən som a onlara geri qayıtm aq
icazəsi verildi (100, ss.37-39).
Bayat savaşı göstərdi ki, xanlığa daha etibarlı qala lazımdır.
Bayatm strateji m övqeyi zəif, iqlimi isti olduğurıdan burada uzun
m üddətə böyük hərbi qüvvə saxlam aq m üm kün deyildi. Buna gö-
rə də P ənahəli xan Təm əkütdə «Şahbulaq» adı ilə tanınan qala
inşa etdirdi. M irzə Adıgözəl bəyin yazdığına görə, Şahbulaq qa-
lası 1165-ci hicri ilində (20 noyabr 1751-ci il - 7 noyabr 1752-ci
ildə) tikilm işdir. Y eni iqam ətgaha köçən P ən ahəli xan Bayat
qalasınm dağıdılm ası barədə göstəriş verdi (53, ss. 6-37). M ir
M ehdi X əzani P ənahəli xanın 4 -5 il Bayat qalasında iqam ət etdi-
yini yazır. O, xan iqam ətgahınm köçürülm əsinin səbəbini izah
edərək yazır ki, Bayat qalası aranda yerləşdiyinə görə yay fəs-
lində elatlar o ətrafda dayanmayıb yaylağa köçdüyündən «zərurət
olanda onlara əl yetişmir»di (51, s. 115). A.Bakıxanov yazır ki,
«Şahbulaq» adlı yerdə vaxtilə I Şah Abbas qışlam ışdı (100,
s.364).
Xəm sə m əlikləri sakitləşdikcə ətrafdakı elatlarm bir hissəsi
xoşluqla, digər hissəsi isə zor gücünə xanın hakim iyyətini qəbul
etdilər. Bundan sonra Qarabağ xanı öz hakim iyyətini ətrafa yay-
mağa başladı. 0 , G əncə, Qaradağ, Ərdəbil və N axçıvan xanlarım
öz təsiri altma aldı, m ülklərini cənub-şərqə və cənub-qərbə tə rə f
genişləndirərək Tatev, Sisyan, Qafan, M ehri m ahallarım özünə
tabe etdi (53, ss.35--36). M irzə Adıgözəl bəy bu barədə belə
yazır: «Pənahəli xan M ehri, Güney m ahallarm ı Bərgüşada qədər
Qaradağ hakiminin əlindən alıb özünə tabe etdi. T atef və Sisyan
mahallarım Naxçıvan hakim indən, Zəngəzur və Qapan m ahal-
larını Təbriz bəylərbəyindən, Kolanıların m əskəni olub Uşacıq
kəndindən Göyçə sərhədinə qədər uzanan T ərtər çayı sahilində-
ki yerləri İrəvan hakim indən aldı. G əncə hakim lərinə aid və
Xudafərin körpüsündən K ürək çayına qədər olan yerləri də öz
Şahbulaq qalası
əlinə keçirdi» (53, ss.35-36). Salnaməçi y azn ki, N axçıvan elin-
dən olub bir minbaşıya tabe olan K əngərli eli, Borçalıdakı Dəm ir-
çihəsənlilərdən olub bir m inbaşıya tabe olan D əm irçihəsənəli eli,
yenə Borça'ıdan olan Cinni tayfası da Qarabağa gəlib Pənahəli
xanın him ayəsinə sığmmışdılar (53, s.36).
M irzə Camal Qarabağ xanlığının sərhədlərini belə təsvir
edir. «Xanlığın sərhədi cənubda X udafərin körpüsündən Arazın
K ürə töküldüyü yerə kimi, qərbdə X udafərin körpüsündən şim ala
tə rə f K üşbək, Salvartı və Ərikli adlı uca Qarabağ dağlarm dan
keçərək Sınıq körpüyə qədər uzanır. şərqdə Kürün A razla qovuş-
duğu yerdən başlayıb üzüyuxarı davam ed ərək G əncə xanlığı ilə
Jıəm sərhəd idi» (55, ss. 107-108). Rzaqulu bəy atası M irzə Cama-
lm m əlum atm ı dəqiqləşdirərək yazırdı: «Qarabağın m üəyyən
edilmiş sərhədi cənub tərəfdən Araz çayı və şimal tərəfdən
G əncə sərhədində olan K ür çayıdır. Qarabağ vilayətinin eni bu
iki çay arasındakı m əsafədən ibarətdir. X anlar dövründə ölçülüb
hesablandığına görə 26 mildir (1 mil 7 verstdir). Şərq tərəfd ən
Cavad kəndi və Qərb tərəfdən K üşbək, Salvartı və Ərikli adlanan
Qarabağ dağlarıdır. Qarabağ vilayətinin uzununu təşkil edən bu
dağların boyu 39 mildir» (66, s.206).
B eləliklə, tarixi m ənbələri araşdıraraq belə nəticəyə gəlm ək
olar ki, K içik Qafqazm cənub-şərq çıxıntısında yerləşən Qarabağ
xanlığı Azərbaycan ərazisinin m ühüm əhəm iyyətli hissəsini ə h a -
tə edirdi. Xanlıq şim al-qərbdə K ürəkçay və Qaraçay boyunca
G əncə xanlığı ilə, cənub-qərbdə N axçıvan xanlığı ilə, qərbdə
İrəvan xanlığı ilə həm sərhəd idi. Şim al-qərbdə Qarabağ xanlığı
K ür çayı boyunca Şəki xanlığı ilə, daha sonra şərqdə yenə K ür
çayı boyunca Şamaxı xanlığı ilə h ə m sə rh əd idi. C ənubda xanlıq
Qaradağ xanlığı və qism ən T əbriz xanlığı ilə h əm sərh əd idi (138,
s.251). Qarabağ xanlığı ləğv edildikdən sonra onun yerində yara-
dılan Qarabağ əyalətinin ərazisinin 13 m in kvadrat verst olduğunu
(138, s.255) nəzərə alsaq Qarabağ xanlığm ın ərazisinin də
təxminən bu qədər olduğunu söyləm ək olar.
Mir Mehdi Xəzani Qarabağ xanlığının sərhədinin cənubda
Araz çayı ilə uzanaraq Xudafərin körpüsündən Cavad, Əlvənd və
Zərdab kəndlərinin müqabilinə kimi çatdığmı, şərqdən K ür çayı,
şimaldan Gəncə xanlığı və Goran çayı ilə, qərbdən Qarabağ,
Salvartı və Ərikli dağları ilə hüdudlandığmı yazırdı (51, s.99).
Mirzə Rəhim Fənanm yazdığına görə, xanlığm sərhədləri cənub
tərəfdən mis m ədənləri olan Qapan dağları boyunca şərqə - Araz
çayınadək uzanır, oradan Araz boyunca şərqə doğru Araz ilə K ür
çaylarınm qovuşuğuna, «Qalaqayın» adlı qəsəb əy ə kimi uzanırdı.
Oradan qərbə doğru Duzdağ yamacmda yerləşən Türyan çay adlı
yerədək,. sonra Gorandan M urovdağın ətəyindəki M olla Vələdli
m ülkünədək, oradan da Qara Çinar m ülklərini əh atə edib üzüyu-
xarı cənuba tə rə f dağm qarlı-buzlu yam aclarm a qədər davam
edirdi və Araz çayına çatırdı (56, s.250).
Şahbulaq qalası
(XIX əsrin əvvəllərin də rus rəssamının çəkdiyi şə k il)
A.A.Bakıxanov yazır ki, Pənahəli xan Xudafərin körpüsün-
dən başlayaraq K ürək çayma və Bərgüşad m ahalma qəd ər yerləri
Dostları ilə paylaş: |