sahibləri də kəhriz suyu ilə suvarılan ətraf torpaqdan istifadə
etmək hüququna malik idilər.
Xanlıqda iri torpaq sahibi Rüstəm bəy beş arxm (Qaraçaydan
çəkilmişdi), Xəkarxı (Xaçınka çayından çəkilmişdi), Ələfarx (Xa-
tmarxdan çəkilmişdi), Hüseynarxı (Arazdan çəkilmişdi) və Tanə-
arxı (Tərtər çaydan çəkilmişdi). Bu arxlar ya satm alınmış, ya da
onlan xan bağışlamışdı.
Tərtər çaymdan çəkilmiş arxlarm böyük hissəsi mülkədarlara
məxsus idi.
Adətə görə hər hansı şəxs, istənilən adamın torpağından arx
çəkə bilərdi və torpaq sahibi buna mane ola bilməzdi. Həmin tor-
paq
sahibi onun torpağından çəkilən arxdan suvarma üçün istifadə
edə bilərdi. Müsəlman hüququna - fıqhə görə, çaylardan hamı
istifadə edə bilərdi. Bu baxımdan çay ətrafında torpağı olanlar
daha böyük üstünlüyə malik idilər. Onlar bənd və s. inşa etməklə
öz torpaqlanm suvara bilərdilər. Çayın yuxarı axarmda yerləşən
torpaqlar suvarma birinciliyinə malik idilər. Lakin bu torpaqların
sahibləri elə etməli idilər ki, suvarılan torpaqda su topuqdan yu-
xarı dayanmasın.
Sudan istifadə işinə mahal üzrə mirab nəzarət edirdi. Tədqi-
qatçı İ.A.Tahbzadə Qarabağ xanlığmda sudan istifadə üzrə Cəb-
rayıl, Kəbirli, Cavanşir, Mehri, Bərgüşad, Qafan, Qaraçorlu və
daha 13 mahalın olduğunu yazır (68, s.29).
Mirablar hər il suvarma mövsümünün başl'anması ərəfəsində
seçilirdilər. Hər bir kənddə mirabm köməkçisi - cuvar olurdu.
Mirabları mahala daxil olan bütün kənd icmalan birlikdə, cuvar-
ları isə hər bir kənd icması ayrı-ayrılıqda seçirdi. Hər mahalda
miraba nəzarət etmək üçün iki nəzarətçi təyin edilirdi. Mirablar
mahal suyunu icmalar arasmda bölür, baş suvarma obyektinin su
bölünən hissəsində - bənddə su bölgüsü işarələri qoyur, mahalın
hər yerində əkin yerlərini gəzir, ehtiyacı olan sahələrə növbədən
kənar su verirdilər (68, ss.29-30; 173, s.54).
Sudan istifadə qaydasx da xanlxğm m üxtəlif yerlərində eyni
deyildi. Yay aylarında Qarqarçayda 5 baş (saniyədə 50 kub fut) su
olurdu. Bu qədər su olduqda bütün kəndlər eyni zamanda aşağıda
göstərilmiş həcmdə su aln-dılar. H övzədə yerləşən 29 kəndin bir
qrupu 6 baş, ikinci qrupu 9 baş, üçüncü qrupu 11 baş, beşinci qru-
pu 14 baş su alırdı. Quraqlıq illərində yayda Qarqarçayda 14 baş-
dan artıq su olmurdu. B elə olan təqdirdə hər bir kənd öz hissəsini
alsaydı, arxlarda suyun miqdarı o qədər azalardı ki, su lazmıi yerə
kimi gedib çata bilməzdi. Buna görə suyu müddət üzrə bölür-
dülər. Yüzbaşı arxı boyunca yerləşən kəndlər 9 sutka, Karaçev
arxı boyunca yerləşən kəndlər 8 sutka su alırdılar. K ənd daxilin-
də kəndlilər suyu malik olduqlan bağlarm, yaxud əkinlərin sahə-
sinə görə alırdılar. Su bölgüsünü asanlaşdırmaq üçün 2 -3 , yaxud
5 ev birləşir, öz aralarında növbə yaradırdılar. Böyük suvarma
kanallarından istifadə edən bütün kəndlər Qarqarçay hövzəsində
olduğu kimi suyu bölüşdürürdülər. Araz və Həkəri çaylan yaxm-
lığındakı kəndlər istisna təşkil edirdilər. Həmin kəndlərin sakin-
ləri sudan məhdudiyyətsiz istifadə edə bilərdilər. Buna səbəb
həmin kənd sakinlərinin kanalların inşası v ə istisman müddətində
çəkilən xərclərə şərik olmaları idi. Bu xərclər kəndlərin aldıqdarı
suyun miqdanna görə deyil, kəndlərdəki təsərrüfatlann sayına
görə bölüşdürülürdü (180, s.257).
Xanlıq əhalisinin sosial tərkibi. Xanlıqda əhali iki əsas silkə
- feodallara və kəndlilərə bölünürdü. Şuşa şəhərində isə sənət-
karlar v ə tacirlər üstünlük təşkil edirdilər.
Feodal silkinə xan, məliklər, bəylər, ağalar, minbaşılar,
kəndxudalar, yüzbaşılar, yasavullar və ali ruhanilər daxil idi.
M ifzə Camalm sözlərindən belə məlum olur ki, xanlıqda olan
bəylər üç qrupa bölünürdü. Birinci qrupa xanm qardaşları, qardaşı
uşaqlan, öz övladları və əmisi uşaqlan, yəni hakim ailəyə aid
bəylər daxil idi. Xanın əm isi uşaqlan - Fəzi bəy, Əbdusəməd
bəy, K əlbəli bəy, Hümmətəli bəy və onların övladları birinci
qrupa daxil idilər (55, s.146).
Bu qrupa həm də hakim bəylər - Cavanşir, Otuziki, Kəbirli,
Dəmirçi Həsənli, Bərgüşad, Qaraçorlu, Hacı Samlı, Kolanı və
Qapan ellərinin bəyləri ilə Dizaq, Vərəndə, Çiləbörd, Talış və
Xaçm məlikləri daxil idilər. Öz rütbəsini şahlar və Osmanlı sul-
tanlarmdan almış və bu barədə müvafıq fərmanı olan irsi bəylər
və məliklər (hakim sülalənin birbaşa tayfa varisləri və qohumları,
ə w ə lk i hakim nəsillərin övladları, elatların tayfa başçılan və s.)
öz mülkündən məhrum edildikdə və hətta xanlıq ərazisindən
qovulduqda belə bəy rütbəsini itirmirdilər. Bəyin idarəsinə
verilmiş kəndlər varislərinin sərəncammda yalnız onun təsdiqi ilə
ola bilərdi. Elatlann başçılan, ayrı-ayrı kənd icmalannm başçıları,
məliklər (erməniləşmiş albanlar) də bu qrupa daxil idilər.
İkinci qrupa Qarabağ xanlannın təliqəsi ilə kənd, mahal, mə-
liklik və s. bağışlanması ilə birlikdə bu adı almış bəylər daxil idi.
Üçüncü qrupa hər hansı inzibati-təsərrüfat vahidini təliqə ol-
madan müvəqqəti, yaxud irsi idarə edən bəylər daxil idi. Kənd
və el idarəçiliyi olmadan xanın yanmda xidmətə görə «bəy» adı
alan şəxsi bəylər də bu kateqoriyaya aid idilər. Onlar xana xidmət
etdikləri müddətdə öz hüquq və adlannı saxlayır, vəzifədən
kənarlaşdırıldıqda isə hər ikisini itirirdilər. Şəxsi bəylər vicdanla
xidmət göstərdikləri təqdirdə əsilzadə olub-olmamasından asılı
olmayaraq xan təliqəsi alıb irsi bəylər ola bilərdilər. Üçüncü
qrupa daxil olan bəylər torpaq mülkləri olduğu halda xəzinəyə
vergi ödəyirdilər. Birinci və ikinci qrupa daxil olan bəylər üçüncü
qrupa daxil olan bəylərdən yüksəkdə dururdular.
Rusiya hakimiyyətinin ilk illərində Qarabağda 1190 xan, ağa,
bəy ve bəyzadə ailəsi vardx (138, s.268). 1823-cü ilin məlumatma
görə, Qarabağ xanlığı ərazisində 102 bəy, 284 kəndxuda v ə kov-
xa, 11 məlik, 12 darğa, 4 ağa, 1 minbaşı, 27 sərkər, 64 yüzbaşı,
152 çavuş, habelə 175 maaf var idi. Bundan əlavə, xanlıq ərazi-
sində 1 qazı, 182 molla, 2 dərviş və 82 xriştian ruhanisi vardı.
Ağa rütbəsi mahiyyətcə bəy rütbəsinə bərabər idi. Hakim
xan ailəsinin varislərini «ağa» adlandırırdılar. Xanlığm ictimai-si-
yasi və iqtisadi həyatmda bəylərin rolu böyük idi. Rus məmur-
larının tərtib etdiyi sənəddə deyilirdi ki, bəylər xanlıqlarda və xan
saraymda həm işə yüksək vəzifələr tutur, xan xəzinəsindən mə-
vacib alır və yaxud onlarm idarəçiliyinə verilən mülklərdən gə-
lirin müəyyən hissəsini götürür və nəhayət, xan onlara ömürlük
olaraq kəndlər verirdi. Onlar torpaq ala, xana heç bir vergi
vermədən ticarətlə, əkinçiliklə və digər gəlir sahələrilə məşğul
ola bilərdilər. Bəylərin başlıca vəzifəsi öz hesablarma xana hər
cür xidmət göstərm əkdən ibarət idi (135, ss.471-472).
Ali ruhanilər də (şeyxülislam, axundlar, patriarx, yepiskop-
lar) feodal sinfınə daxil idilər. Aşağı təbəqədən olan ruhanilər isə
öz sosial vəziyyətlərinə görə kəndlilərə yaxın idilər. Xristian
ruhaniləri iki təbəqəyə - qara və ağ ruhanilərə bölünürdü. Mo-
nastırlarda olan arxiyepiskoplar, yepiskoplar və vardapetlər,
yaxud arximandritlər qara ruhanilər idilər. Arxiyepiskoplar,
yepiskoplar və vardapetlən patriarx təyin edirdi. A ğ ruhanilərə
keşişlər, dyaklar və bütün kilsə xidmətçiləri aid idilər. X IX əsrin
30-cu illərində Qarabağda cəm i 145 qriqoryan ruhani ailəsi vardı
(135, ss.471-472).
Müsəlman ruhaniləri: axundlar və mollalar uşaqlara savad
öyrətməklə, dini ayinlərin icrasmdan, könüllü sədəqələrdən
bəhrələnirdilər. Kəndlərdə mollalarm xeyrinə hər evdən 2 çanaq
(lçanaq 15 1/2-dən 24 funta qədər buğda, 12 l/2-d ən 21 funtaqə-
dər arpa idi) buğda və 1 çanaq arpa və zəkat alırdılar. Xanlıqda
207 müsəlman ruhani ailəsi qeydə alınmışdı: 2 qazı, 2 axund, 5
əfəndi, 22 ağamir, 26 seyid, 114 şiə mollası və 36 sünnü mollası
(135). Qeyd edək ki, Ə.Ubaydulin XIX əsrdə Qarabağda yaşayan
20456 ailədən 7150-nin molla ailəsi olduğunu qeyd edir. Əlbəttə,
həddən artıq şişirdilmiş rəqəmdir, çünki hər üç ailəyə bir molla-
nın düşməsi gülünc iddiadır (69, s.54). Bunlardan əlavə, imamza-
dələr, dərvişlər də ruhanilər təbəqəsinə aid edilə bilər. M.Musta-
fayev maafları, yüzbaşıları və kəndxudaları da feodal nərdivanı-
nın orta pilləsinə aid edir (185, s.91). Qeyd etm ək lazımdır ki,
maafları və kəndxudaları nəinki orta feodallara, heç xırda feodal
təbəqəsinə daxil etmək olmaz.
Minbaşı hərbi rütbə olub, müharibə aparılan zaman min nə-
fərlik hərbi dəstəyə başçılıq etmək, dinc dövrdə isə min kəndlini
idarə etmək hüququna malik idi. Yüzbaşı hərbi rütbə olub, hərbi
münaqişələr dövründə yüz döyüşçüyə başçılıq edirdi, sülh
dövründə isə kəndxuda funksiyasmı yerinə yetirirdi.
Kəiıdləri idarə etmək üçün kəndlilər öz aralarmdan kəndxu-
dalar seçirdilər. Təcrübədə bu seçkili vəzifə irsi vəzifəyə çevril-
mişdi. Kəndxudalar öz mövqelərindən sui-istifadə edərək icma
torpaqlarmm məhsuldar hissələrini özlərinə götürürdülər.
Bütün yuxarıda göstərilən şəxslər vergi və mükəlləfiyyətlər-
dən azad idilər. Xanlar kənd məmurlannm saxlamlması xərc-
lərini kəndlilərin hesabma həyata keçirirdilər. Xanlığın təsərrü-
fat və hərbi işlərini həyata keçirən xan məmurları xəzinədən
məvacib almırdılar. Məvacib yerinə xanlar onlara idarə etdikləri
kəndlərin gəlirlərinin bir hissəsini verirdilər. Bundan əlavə xan
məmurları kəndlərdə və oymaqlarda xanın tapşırıqlarmı yerinə
yetirdikləri üçün kəndlilərdən «taqvilani», «qulluği», «darğalıq»
alırdılar. Nökərlərin haqqrnı aid olduğu şəxs ödəyirdi. Kəndli
xan məmurunu m ənzillə təmin etməklə yanaşı «diş pulu», yaxud
«diş kirəsi», «dımaqlıq», «at arpası» verməli idi. «Diş kirəsi» gu-
ya məmur kəndlinin çörəyini yeyib dişlərini «xarab etdiyinə
görə», «dımaqlıq» məmur at ilə gəzib atm dımaqlarını «xarab
etdiyinə görə» verilirdi. Bütün bu xidm ətlərlə yanaşı məmurlar
xandan at, silah və s. şəklində hədiyyələr də alırdılar (185, s.93).
M.Mustafayev yanlış olaraq kəndliləri feodal nərdivanınm ən
aşağı pilləsinə daxil edir. Kəndlilərin çoxsaylı kateqoriyasını
rəiyyətlər təşkil edirdi. Rəiyyətlər torpağa görə renta-vergi və
habelə xan xəzinəsinə çoxlu m ükəlləfiyyətlər ödəyirdilər.
M.Mustafayev xanlann rəiyyətləri öz yaxm adamlarına bağışla-
ması hallarını qeyd etm əklə onların faktiki olaraq təhkimli
olduqlarım iddia edir (185, s.93).
Y.Ağamalı şəriət qaydalarına zidd olm asına baxmayaraq,
rəiyyətlərin feodal torpaqlarma təhkim edildiklərini, əslində feo-
dallarm onların talelərini istədikləri kimi həll etdiyini iddia edir
(4, s.30). M üəllif fıkrini əsaslandıraraq Mehdiqulu xanm «Bəbi-
rəlini ailəsi ilə birlikdə axund Molla Ə liyə» bağışlamasmı
H.Abdullayevə istinad edərək qeyd edir (4, s.30; 84, s.10). Hər
üç tədqiqatçı eyni mövqedən çıxış etm əklə səhvə yol vermiş,
təsadüfı hadisədən mühüm m əsələyə dair ümumiləşdirici nəticə
çıxarmışlar. Bir anlığa rəiyyətlərin təhkimli olduğunu qəbul
etsək, onda rəiyyətlərdən daha ağır vəziyyətdə olan rəncbərlərin
qul durumunda olduqlannı müşahidə etmiş oluruq. Bu isə həqi-
qətdən uzaq mülahizələrdir. Rəncbərlər ağadan şəxsi asılılıq
vəziyyətində olsalar da, ağa və yaxud xan onları kim əsə bağışla-
saydı belə bu kimi tək-tək hallar iyrənc təhkimçilik hüququ
səviyyəsinə çatmamışdı. Ağa rəncbərlərə öz şəxsi əşyası kimi
baxmırdı. Onlarm ailə üzvlərini ayrı-ayrılıqda və yaxud hərracla
sata bilməzdi.
K əndli sinfi. Kəndlilərin əsas kateqoriyası «rəiyyətlər»
(«rəiyyət» - ərəbcə «əsl, xalis» deməkdir) adlanırdı və onları
dörd qrupa bölmək olar:
1. İrsən özünün şəxsi mülkiyyətində, torpaqlarmda yaşayan,
torpaq üçün renta ödəməyən, yalnız xəzinəyə onda bir vergisini
ödəyən kəndlilər;
2. X əzinəyə məxsus torpaqlarda yaşayıb, onda bir vergisi ilə
yanaşı torpaq üçün renta ödəyən kəndlilər;
3. Sahibkar torpaqlarına irsən keçən icarədarlar kimi yaşayan
kəndlilər. Onlar xəzinəyə onda bir vergisi ödəm əklə yanaşı tor-
paq sahibinə öz məhsullannm onda bir hissəsini, barama məh-
sulunun beşdə bir hissəsini, odun v ə s. verirdilər;
4. Xanlarm ruhanilərə və bəylərə bağışladığı torpaqlarda ya-
şayan kəndlilər bütün dövlət vergilərini, yaxud onun bir hissəsini
həm in ruhanilərə və bəylərə verirdilər.
Rəiyyətlər şəxsən azad, iqtisadi cəhətdən isə torpaq mülkiy-
yətçisindən asılı idilər.
İğtişaşlann qarşısmı almaq və sabitliyi qorumaq üçün xan
icma üzvlərinin törətdiyi cinayətlərə və iğtişaşlara görə, ümumi
məsuliyyət qaydası tətbiq etmişdi. İcma iğtişaşlarm səbəbkarla-
rmı v ə cinayətkarlan təslim etməli, yaxud xan xəzinəsinə cərimə,
qan pulu ödəməli idi.
Kənd icmasmm başmda demokratik qayda ilə seçilmiş kənd-
xuda, ya da kovxa dururdu. Kəndlərdə şəriət m əhkəm əsi və dini
idarələr vardı. İcmanm bütün üzvlərinin mənafelərinə toxunan
m əsələlər icma üzvlərinin ümumi yığmcağmda həll olunurdu.
Mübahisəli m əsələlər isə icma ağsaqqalları tərəfındən araşdırı-
lırdı. Bir sıra hallarda ağsaqqallar qarağacın altmdakı kölgəlikdə
qoyulmuş daşlarm üstündə oturaraq mübahisələri həll edirdilər.
Çanaqçı kəndində daşlar qoyulmuş böyük qarağac gövdəsi var
idi. Bu adət tədqiqatçmm yazdığma görə, Fransada yayılmış mü-
hakimə üsuluna çox oxşayır. Orada yolun kənarında bitən qara-
ğaclarm kölgəsi altmda senyorial m əhkəm ə aparılırdı, daha
qədim zamanlarda isə orada icma m əhkəməsi aparmaq üçün qoca
kişilər qarağacm altına toplaşardılar (199, s.331).
Kəndlilərin ikinci kateqoriyasmı elatlar təşkil edirdi. Onlar
əksər hallarda vergilərdən azad idilər. Elatlar qışlaqdan yaylağa
qalxarkən və yaylaqdan qışlağa enərkən ətraf əhaliyə müəyyən
zərər dəyirdi. Onların heyvanları bəzən əkinlərdə otlayır, bəzi
elatlar qarətlə məşğul olurdular. Bununla belə, onlar xan ordu-
sunda xidmət etməli idilər. B əzən elatlar xana, yaxud hər hansı
mülkədara məxsus olan mal-qaranı, ilxmı otarırdılar. Onlar yeri
gəldikdə əldə olunan məhsulu Şuşaya daşımaq üçün nəqliyyat
vasitələri ayırmalıydılar. Bir sıra elatlar isə xaiıa məxsus əkin
sahələrinin şumlanmasında və yetişmiş məhsulun toplanmasmda
iştirak etməli idilər.
Oymaqlarda qaydalar kənd icmalarmdakı qaydalardan bir
qədər fərqli idi. Otlaq xəzinəyə məxsus olduqda izafi məhsul xa-
nın, feodala məxsus olduqda isə feodalın xeyrinə daxil olurdu.
Elatlar hərbi qulluğa getmək, odun daşımaq, köç zamanı ağaya
xidmət etmək, onun heyvanmı saxlamaq, heyvandarlıq məhsulla-
rım və s. ağaya çatdırmaq və onu emal etmək kimi bir sıra
mükəlləfiyyətlər də yerinə yetirməli idilər (185, s.96).
V.N.Leviatovun elatlarm yaylağa köçdükləri zaman kütləvi
halda əkin sahələrini və bağları bərbad hala salmaları, habelə qa-
rətlə məşğul olmaları haqqmda yazdıqları həqiqətə uyğun deyil.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, oturaq əhaliyə nisbətən köçərilər
arasında quldurluqla məşğul olanlar mövcud idi v ə onlar öz bas-
qmları ilə oturaq əhalini daim qorxu v ə vahimə içində saxla-
yırdılar (144, s.40).
İstehsal münasibətləri ictimai və ailə münasibətlərinə təsir
göstərirdi. A iləyə ata başçılıq edirdi. Ailənin bütün üzvləri: oğ-
lanlar, qızlar, gəlinlər ondan asılı idilər. Ata hər bir ailə üzvünün
vaxtmı və məşğuliyyətini müəyyənləşdirir, bütün m əsələlər üzrə
təkbaşma qərarlar qəbul edir və hətta hər bir kəsin hərəkət
azadlığmı belə təyin edirdi. Ata oğlanlarma və nəvələrinə gəlin
seçir, qızlarmı və qız nəvələrini ərə verirdi. Bir sözlə, o ailənin
tam hakimi idi. Çox nadir hallarda oğlanlar atanın sağlığında ailə-
dən aynlırdılar. Adətən ata dünyasmı dəyişdikdən sonra oğlu
ailədən aynlırdı. Bu zaman ailənin başçılığı böyük oğula keçirdi.
Əmlak bölgüsündə meydana çıxan ixtilaflan həll etmək üçün qa-
nun nümayəndəsini (qazını), kəndin nüfuzlu sakinlərini çağınr-
dılar. Onlar püşkatma yolu ilə əmlakı oğullar arasmda bölürdülər.
Əmlak bölüşdürüldükdən sonra ana istədiyi oğlunun yanmda qala
bilərdi və adətən üstünlük böyük oğula verilirdi. Qadınm əmlak
almaq hüququ yox idi (185, s.100).
A ilədə ananın böyük nüfuzu və hörməti vardı. Adətən o,
ərzaq ehtiyatma, m ətbəxə nəzarət edir, işi gəlinlər, qızlar, böyük
nəvələr arasında bölüşdürürdü. Böyük ana ailənin gənc nəslini
tərbiyə edir, onlara dindarlıq, təvazökarlıq, qayğıkeşlik, böyük-
lərin işinə qanşmamağı təlqin edirdi.
Ev həyatı səhər tezdən başlayır v ə yeknəsəq şəkildə davam
edirdi. Qışda kişi əkinçilik alətlərinin hazırlanması və təmiri ilə,
m üxtəlif sənətlərlə m əşğul olur, qadm xalça, palaz, xurcun, corab
toxuyur, paltar tikirdi. Yazın gəlm əsi ilə kəndli ailəsi bütünlüklə
kənd təsərrüfatı işlərinə cəlb olunurdu, səhər tezdən axşam şər
qarışanadək sahədə işləyirdi. Qadmlar kişilərlə birgə çalışırdı-
lar. Bostamn suvarılmasmı, üyütmə işlərini bütünlüklə qadınlar
həyata keçirirdi. Yaylaqda qadınların qayğısı daha da artırdı.
Onlar su gətirir, yem ək hazırlayır, yanacaq tədarük edir, hey-
vandarlıq məhsullarını emal edirdilər. K işi mal-qaranı otarır, onu
qarətçilərdən və oğrulardan qorujaır, otlaqlara nəzarət edir,
həmçinin arana düşərək, süd məhsullarım taxıla, duza, qovun-
qarpıza, m eyvəyə və s. dəyişirdi.
Ata uşaqların tərbiyə edilməsində iştirak etmirdi. Bu iş əsa-
sən ananın üzərinə düşürdü. Oğlan uşaqlarma 6 -7 yaşlarından
kənd təsərrüfatı işlərinə, mal-qaraya baxmaq, onu otlağa və su
içm əyə aparmaq, biçin vaxtı valideynlərə kömək etmək öyrədilir-
di. Qızlar təxminən elə bu yaşdan corab, palaz toxumağı öyrən-
m əklə yanaşı ev işlərini görürdülər.
Kəndlilər, ailədə işçi qüw əsinin saymı artırmaq məqsədi ilə
oğlanlarını çox tez, 14-18 yaşlarında evlən'dirir, qızları 12-13
yaşlannda ərə verirdilər. 16-17 yaşmda ərə getmək artıq gecik-
miş nikah sayılırdı. Bu yaşı keçmiş qızları adətən dul kişilərə ərə
verirdilər. K işilərin bir neçə arvad almaq hüququ var idi (185,
s.101).
R əncbərlər. Kəndlilərin dözülməz şəraitdə yaşayan hissəsi
rəncbərlər idi. İ.P.Petruşevski belə hesab edirdi ki, «rəncbər»
sözü «ağırlıq daşıyan», «zəhmətkeş» deməkdir və müasir fars di-
lində «fəhlə», Azərbaycan dilində isə «muzdur» mənasmda işlə-
dilir. Rəncbərlərin öz təsərrüfatları olmadıqda onlar feodallarm,
onların qohumlarının, qulluq adamlarınm təsərrüfatlannda çalı-
şırdılar. Onlar xanm təliqəsi ilə dünyəvi və dini feodalların təsər-
rüfatlarma təhkim olunur v ə bu təsərrüfatlan tərk etmək hüququ-
na malik deyildilər. Özlərinin torpaq sahəsi olmayan rəncbərlər
feodalm təsərrüfatmda çalışır və bunun müqabilində əldə olunan
məhsulun - bir çox hallarda ipəyin yarısmı, çəltik məhsullarınm
isə bir hissəsini alırdılar (193, s.208). «Feodallar rəncbərlərə
qarşı qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idilər. Xan təliqəsinə
əsasən feodalm təsərrüfatma təhkim edilən rəncbərlərin öz
ağalarmın yanmdan getmək hüquqları yox idi. Feodallar rənc-
bərləri istədikləri adama vermək hüququna malik idilər» (4,
s.30).
B əzi rəncbərlər müəyyən şəxslərə irsən, digərlərinə ömürlük
verilir, üçüncülər isə hər hansı vəzifəni tutduqları zam an rənc-
bərlərin xidmətindən istifadə edirdilər. V əzifə müddəti başa çat-
dıqdan sonra rəcbərlərin xidmətindən həm in vəzifəyə yeni təyin
edilmiş şəxs istifadə edirdı (188, s.197). İslam hüququ təhkimçi-
liyi qadağan etsə də, rəncbərlər faktik olaraq təhkimli idilər. Xan
və bəylər rəncbərləri bir-birlərinə bağışlayırdılar (142, s.125).
M.Mustafayev yazır ki, paydarlıq prinsipi əsasmda işləyən
Dostları ilə paylaş: |