Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ

Hicran  sazını  kökləmək -  dərdindən,  ayrılıq  həsrətindən 
danışmaq.
M əşəd  Məmməd  özü 
Şimali 
Azərbaycanın  Qazax 
nahiyəsindən  idi.  O,  bizləri  görəndə  (Tehranda)  vətən  yadına 
düşərdi. 
Hicrarı 
sazını 
kökləyib, 
şirin-acı 
xatirələrindən 
danışardı  (281,  səh. 101).
Hicran  şərbətini içınək -  ölmək  mənasındadır.
Hicran  şərbətini  içəcəyəm  mən,
İnsanlar həyata baxacaq  mənsiz (264,  səh.  14).
285

Tur^deyim & ri
Him-cim -  işarə etmək.
Arvadım  da  bu  adamla  danışır,  sözləşirmiş,  bu  novcavan 
da şüşədən ona him-cim eləyirmiş (9,  s.93).
ffim m ət  kəmərin  belə  Ibağlamaq  -   yəni  bir  işi  görmək 
üçün dizi qeyimliklə, möhkəm iradə ilə işə başlamaq
On-on  beş  sənə  sonra  İsmayıl  bəy  hümmət  kəmərini 
belinə  bağlayıb,  H əsən  bəy  kimi 
müsəlmanların  qəflətdən 
ayılıb,  elm  və  maarif  kəsbinə  rəğbət  etmələrinə 
öz 
«Tərcüman»ı ilə çalışmağa başladı  (166,  səh.  200).
Hin  deyib  burundan  düşmək  -  bir  nəfərin  başqa birisinə 
həddən artıq oxşadığı  vaxt deyilir.
Hirs  gələr  göz  qızarar,  hirs  gedər  üz  qızarar  -  əsəbi 
olan zaman elə bir hərəkət etməyəsən ki,  sonra utanasan.
Hirsi 
boğmaq 
-- 
hirslənməyə 
baxmayaraq, 
üzə 
gətirməmək.
Ülkərin sözü  kürən ajana  toxunsa da,  o,  hirsini  boğdu (92, 
səh.  312.
Hisi-pası açılmaq  - əhvalı yaxşılaşmaq,  kefi  açılmaq.
Atıl-düş,  hisin-pasın açılsın.
Hoqqa  çıxatmaq  -   oyunbazlıq  eləmək,  özündən  iş 
çıxartmaq.
Ya nə  vicdanə dəyər bir işə çulğaşdı,  yetim?
H ərə bir hoqqa çıxartdız kırıxıb çaşdı,  yetim (267,  s  196)
Hoqqulu ev - xırda,  lap balaca ev.
Hop eləyib udmaq -  bizi  yeməyəcək ki.
Q əm ər  xanım,  axı  Gülər  demişkən,  o  bizi  hop  eləyib 
udmayacaqdır ki? (72,  c.IIl,  s.87).
Hoydu-hoyduya  götürmək  -   birini  oynatmaq,  hərə  bir 
söz demək.
Biçarə  kişini  hoydu-hoyduya  götürmüşdülər  ki,  Allah 
göstərməsin(335,  s.105).
Hökmavar eşşəyi  boş  olmaz -  bir iddələr  var ki,  onlardan 
həm işə istifadə edərlər.
Bu  deyim  Təbrizin  göy  göyərtisini  yetirən  Hökmavar 
m əhəlləsindən  olan  əkinçilərə  aiddir.  Onlar  Təbrizə  gələndə
286
qSefouz  9hqqi
kəvər,  reyhan,  göyərti  gətirib  satandan  sonra  eşşəklərinə  quru 
çörək,  yaxud  təzək  yükləyib 
geri  dönərdilər.  Buna  görə 
deyərlər ki, Hökmavar eşşəyi gedəndə də geri dönəndə də yüklü 
olar.
Hökmavarın  suyu  düşüb  •  yorğunluqdan  yatmağa  düşüb, 
taqətsiz,  halsız olan adama işarədir.
Hökmavar 
Təbrizin 
görməli 
yerlərindəndir. 
Uzun 
məsafəni gedib gəlm ək nəticəsində yorğun düşənlərə deyərdilər 
ki,  Hökmavarın  suyu  düşüb,  yəni  rahat yatıb.
Hökmavar  uzaq,  kərdisi  yaxın  -biri  yalan  danışanda  ki, 
mən  Hökmavarda  bir  kərdini  b:.rdən  adlardım,  onda  deyirlər. 
Yəni yalan  söyləmə.
Hökmü  daşdan  keçmək -  sözü kəsərli.
Müqtədir söylər mənə  forman gəlib Tehrandan,
İşdə  bu  daşdan  keçər  hökm  ki,  Tehrandan  gələ  (301, 
s. 123).
Hövsələsi dar adam -  səbrsiz,  bir yerdə qərar tutmayan. 
Köynəyi,  şalvarı  dar 
Hövsələsi dar olar (301).
Humay quşu  -  Turk  mifologiyasında Humay  nəcabət,  ağır 
təbiətli,  aza qənaət edən,  birinə əzab verməyən quşdur.
Uf,  səni  görən deyir,
Humay quşun balasıdır ( Molla Cümə,  s.90). 
Hüddüliim - əskik  adam,  yüngülbeyin.
Bel  şappası  Mirabın əlindəı:  yeməyibsən,
H ər  hüddülümə  “başına  dönnom”  deməyibsən  (168, 
s. 173).
Hülhiilü  məzhəb,  yaxud  hürhürü  məzhəb  -  hər  gün  bir
dona girən, heç bir sözə,  inama vəfadar qalmayan adam.
Gəldi  çün  bəhri-  ətlasi,  lıülhüli-  məzhəb  oldu  mollası
(301).
Dedim  axır sizə mən, lıülhülü məzhəbdi Tağı,
Qoymayın Mirzə Tağı yanına məsum uşağı (300,  səh.  115). 
Hürər,  hürər  burnu  şişər  -   qışqırar,  sonra  adamdan 
inciyər.
287

<
Befavz
Tür^d^nrtCm
H ıirü t-h ü rü t baxm aq - mat qalmaq, heyrət etmək. 
Rəssam uyur,  hiirüt hürüt durub baxır,
Kirpik  çalıb  dönə-dönə 
Gözlərini ovuşdurur,
Yenə  baxır.
288
Hehruz  ybqqi
-X-
Xaxol  -  Ruslar  bu  sözü  ukraynalıların  bir  qrupu  haqqında 
işlədirlər.  Ukraynalıların  bəziləri  başlarının  hər  yerini  təkdən 
qırxıb  lap  kəllədə  olan  tükləri  kəllədə  hörüb  boyunlarının 
dalısına  atırlar.  Ruslar  tarix  boyu  ukraynalılarla  çox  dava 
etdiklərinə  görə  onların  əleyhinə  çox  mənfi  təbliğat  etmişlər. 
Təbrizdə də gic,  ağlı  başında, olmayan  mənasında işlənir.
Xala gəlib nənə olmaz -  ananı  heç kəs əvəz edə bilməz.
Xala-xala  oynamaq  --  uşaq  oyunlarından  birinin  adıdır. 
Ə vəz-əvəz eləmək  deməkdir.
Gözlüyürük  haçaq  arançı  arabaları  gələcək,  dəyiş-düyüş 
eləyib  xala-xala oynayacağıq  (296,  s. 127).
Xala  xanbacı  sözləri  -  boş  sözlər,  dedi-qodu,  həqiqətə 
uyğun  olmayan sözlər.
Xala  xatirin  qalımasm  -  yalandan  təklif  eləm ək,  özünü 
canıyanan göstərmək.
Könülsüz,  ürəkdən  istəmədən,  könlü  olmadan  görülən  hir 
iş,  ya deyilən sözdür.
Ayın  11-də  Sultan  da  “xala  xatirin  qalmasın”  babətindəıı 
cəmaəti  aldatmaq  və  qoşunun başının altına  yastıq  qoymaq  qəsdi 
ilə guya  ki, qanuni-əsasi elan edib (211,  1908).
Vaqifin  arvadı  Qızxanım  sabahdan  bircə  dəfə  onun  başına 
gəlib  xala  xatirin  qalmasın  deyə  ərinin  halını  soruşub,  yenə 
çəkilib getmişdi ( Y.V.Çəmənzəminli,  “Qan  içiııdə”).
Söyüş verir ki,  daha qalmasın xalanda xatir (  Şəhriyar).
Xalam  bildi,  atom  bildi  -  bir  nəfər  söz  gəzdirən  qadın 
bilsə,  hamı  bilər.
Xalamın  daş...ı  olsaydı,  dayı  olardı  -  m ücərrəd  bir 
şeydən  danışmaqla,  iş  düzəlməz.
Xala vurmaq - qalib gəldi, düz hədəfə  vurdu.
Xalqa it hürər, bizə də çaqqal - biri  başqasının  özünə tay 
olmadığını  bildirrqək üçün belə deyir.
Xalqa  it hürər, bizə də çaqqal, qudurasan səni  (84,  s. 175).
28S

VSefiruz
Xalqı  bərq tutar(elektrik), bizi əl  çırağı/ xalqa  it  hürər, 
bizə  çaqqal  -birini  özündən  artıq  adam  təhqir  edər,  bizi 
özümüzdən əskik.
Xallı  ceyran  •  Azərbaycanda  gözəl  qız  və  qadını  xallı 
ceyrana bənzədərdilər.
Xamdam aq -kefsiz, pərt.
Hamısı xam dam aq evlərinə dağıldı  (35, s 249).
Xam   xəyal  -  həyata  keçməsi  çətin  olan  bir  xəyal,  fikir,
istək.
And verirəm  o  səndəki ehtiraslı xislətə,
Sənin  ögey  atandakı  xam  xəyala,  niyyətə  (Bakıxanov  A 
Seçilmiş əsərləri,  s.423).
M ənim  
üm də 
məqsədim 
müsəlmanların 
elmsizlik, 
anlamaz lıq  səbəbindən bu bəlalara düşdüyünü deyib  ermənilərin 
də  bir  para  yazıçılarının  bir para xam  xəyala  qurban  olduqlarını 
onlara bildirm ək  (232,  s.7).
..Adfiyüksəkdən  fayda  gözləyib  Təbrizin  xilasına  ümid 
bəsləm ək  xam xəyaldır (144,  s. 163).
Xamıram  suyam,  durmuşam  buyam  -  məni  olduğum 
kimi qəbul  etm əlisən  (39,  s.554).
Xam  iş -  düşünülməmiş,  yarımçıq  iş.
Xeyr,  biz  heç  kəsə  rast  gəlməmişik,  deyirəm  çox  xam  iş 
tutduq (195,  c.II,  s. 15).
Xanılamaq -  səfeh yerinə qoymaq.
Sən  bu  uşaqları  xamlaya  bilərsən  ə,  da  məni  yox  (9, 
s. 127).
Xançalının qaşı düşər -əskilərsən?
...  Ə lbəttə,  işçilərlə  bir vaxtda gəlsə,  xançalının  qaşı  düşər 
(9,  s.126)
Xan  xanlıq  - dorəbəylik, qanunsuzluq.
Nə q əd ər dünyada var xan -xanlıq,
Bu cəhalət, bu nadanlıq  qalacaq (338,  s.122).
Xanım  sındıran  qabın  səsi  çıxmaz  -   “dövlətlinin 
qəhbəsi,  kasıbın  xəstəsi  dilə  gəlməz”  deyimi  ilə  eyıfi 
anlamdadır.
290
‘Be.hruz 
3
lür^dajim təri
Xan  ilə  plov,  aş  yemir  ki,  bığı  yağa  batar  -  özünü  çox 
yuxarı tutan,  varlı-dövlətli,  yekəxana.
Sultan bəy:  əşşi, xan ilə aş yemirəm ki,  bığım yağa batar
Xan  qulluğuna gedən  atlı gedər,  piyada qayıdar -  xanlar 
birinin əlində nə görsə, tutub alarlar.
Xaraba dəyirmanda  yeddi il yatmaq  -  qayğısız,  qeydsiz, 
özgələri vecinə almayan.
Xasaxor - hər şeyin  yaxşısını  yeyən.
Bir  neçə  il  bundan  əvvəl  Təbrizdə  iki  cür  səııgək 
bişirilirdi.  Xasa çörək bir az ağ,  xərci çörək isə qara olurdu.
Xasiyyətin  bilməyən  atın  dalma  keçməzlər  -  bir  adamı 
taniyib  ona yanaşmaq  lazımdır.
Xasiyyətin bilməyən atın dalına keçməzlər (335,  s.268).
Xaşalım çıxdı - dədəm yandı,  pis yoruldum.
Xeyir söyləməz-  xeyir  söyləməzə  dedilər  ki,  xeyir  söylə, 
səfərə  gedirəm,  gələndə  papağımı  soııə  verəcəyəm.  Dedi 
indidən  ver,  bəlkə getdin gəlmədin.
Xeyir  söyləməzə  dedilər  ki,  xeyir  söylə,  gələndə  səııə 
xələt gətirərəm,  dedi  ki,  bəlkə getdin gəlmədin  (1,  s. 16).
Xeyri  yoxdur  çaxırın,  içmo  açar  paxırın  -   sərxoşluq 
insanı  rüsvay  edor.
Aşna,  içmison  çaxır  gözlərin  axır,  vo  yaxud  xeyri  yoxdur 
çaxırın  içmə  açar paxırın  (9,  s. 13).
Xəbərçi Xədcə  -  söz gəzdirən.
Nazlı-bəs  soııin  o 
xəbərçi  Xədicən  nədir,  mənim 
telefonuma qulaq  asır,  golir qoyur,  sənin ovcuna (9,  s. 187).
Xəfəngini  basmaq - danışmağa  izin  verməmək.
Tez xəfəngimi basdılar,  lal  ol!
Çıxmadı  daha zərrə  cınqırım (338,  s.47).
Xəm ir ağız -  sözü kesərsiz,  sözü keçməz,  iradəsiz.
Xəmir aşı - hər zadı  biri-birinə qarışmış yemək,  meyvə.
Alıma düşdü düz doğru məğrur qurdun başına,
Bu  qoçağı  döndərdi  xəmir  aşına  (  A.Bakıxanov  “ Qurd  və 
ilbiz”).
291

lıir^deyimCm
Xəmir  çox  su  aparar  -   bu  iş  uzun  çökər,  bu  tezliklə 
bitməz.
Sonra  m əsləhətlə  deyir:  Bəlkə  xəmirimiz  çox  su  apardı, 
çalış elə  bu il, universtitetə daxil ol (55).
Xəncər-  bıçaq  olmaq  -  düşmən,  qanlı  bıçaq  olmaq.
Ev sahibi kirə üstə  mənimlə,
Axşam-səhər xəncər-bıçaq olubdur (275,  c.I,  s.334).
Xərifləm ək -  səfehləmək.
M əlik  sən  də  lap  xərifləmisən,  at  o  dəftərçəni  ki,  orada 
Qənborovun adı yoxdur (9,  s. 152).
X əstə  tələsər  armud  vaxtında  yetişər -   hər  şey  adamın 
istəyi ilə olmur, hər şeyin  öz vaxtı var.
X əstə  tələsər  armud  vaxtında  yetişər,  Nuhbala!  Az  qalıb 
day,  qadası (84,  s.289 ).
X əşə yaxud,  xaşal qarın  -  yekə qarın,  şişman kişi.
Yenə  də  X əşə  Məmmədağanı  gördüm,  səhər  çağı  atla 
gəlib  şeytana  papış  tikən  çörəkçinin  məxsus  valiyə  bişirdiyi 
çörəkdən bir parça yoxlamaq üçün aparırdı.
Xərcləm ək -  qızı ərə vermək.
Xərclədik day bala,  yoxdur qızımız,
Gəlin oldu  o  kiçik baldızımız (Şəhrok,  s. 175).
Xərgəzləmək  -   ağacın  qocaldığını  xərkəzləmoklə  boyan 
edərlər.  Qocalan,  taqətdən düşən insana aid olunar.
Xərkəzlədim nəvə-  nəticə odur aldı dövrəmi (168,  s.71).
Qoca ağac kimi xərkəzləsəm də qeyrətim üzrə,
Yenə 
quru 
kötüyündən 
cavanı 
bağlamışam 
mən 
(Sönməz).
Xətir  dərdindən  xəstə  yatmaq  -  üzə  düşüb  bir  söz 
deməmək.
Xətrinə düşmək -  hansısa bir yeməyi ürəyi istəmək.
X ətt  çəkmək  -  birindən  vaz  keçmək,  münasibətlərini 
kəsmək.
Özündən və özgədən elə azad oldum ki,
Sərbəstlikdən  hər  sabah  Xaqani,  xaqana  xətt  çəkirəm  
(163, s.103).
292
Hehruz
Ж
Xəttə  düşmək  -  işləri  yoluna  düşmək,  mənfi  mənada  çox 
işlənir.  İkiüzlü  və  riyakarlar  hər gün bir dotı əvəzləməklə  və  ya 
saqqal  qoyub xalqın  cibini kəsməklə  xəttə düşürlər.
Xəyalplov -  real  olmayan  fikir.
Bunlar  hamısı  Xəyalplovdur,  siz  teatrı  oyuncağa  çevirmək 
istəyirsiniz (72,  s.136).
Xəzinə  tapmamışam  ki  -  pul  kürümürəm  ki,  pulu 
çətinliklə  qazanıram.
Xımiri  oğurlamaq -  heç к çik bir səs belə  çıxmamaq.
Xımınvı  oğurladın,  qulaq  asdın,  getdikcə  suyun  səsi 
havalanırdı (203).
Xınca  xınc  -  lap  dolu,  iynə  salmağa  yer  olmayan  salon, 
tənəbi,  zal.
1952-ci  ili  İstanbulun  sənətsevərləri  şairləri...  aşıq  Veysəl 
üçün  bir  yubiley  hazırlayırlar.  Şəhər  teatrosu  salonu  xıncaxınc 
dolur  (18).
Xırçaya  qarpız  bağışlamazlar  -  kiçik  bir  iş  üçün  böyük 
hədiyyə verməzlər.
Xırda  pul  səs  verər  -  savadsız,  düşüncəsiz,  təcrübəsiz 
adanı  hər şeydə  iddialı  olar.
Xırmanı  göyə  sovurmaq  -  axırına  çıxmaq,  hər  şeyin 
üstünü açmaq.
D ərbədər etdi yenə dilbər məni,
Sovurdular göylərə bu  xəmrəni,
Eylədilər axəri kafər məni.
X im ək  olmaq  -  qarğışdır,  əmr  formasında  qarğış  kimi 
işlənir.  Xirnək  güclü  boğaz  ağrısı  ilə  müşayiət  olunan  xəstəlik. 
Ehtimal  ki,  boğaz xərçənginə deyilirmiş
Dedim bir- bir ona başım  qəzasın,
Dedi:  xirnək görüm boğsun balasın (300).
Xırtxəşil olmaq  - əzilmək.
Qaratel, deyirlər lap xırtxəşil  imiş (118,  s.411).
Xısın-xısın  ağlamaq -  gizlicə,  yavaş-yavaş ağlamaq.
Öz  evlərinə  qapılıb  xısın-xısın  ağlayanların  sayı  küçələrə 
çıxıb çadlıq edənlərin  sayından bir neçə qat artıq  idi (234,  s.7).

‘Behruz  96qqi
Чйгkdeyimhri
Miinəvvər  xısın-xısın  ağlayır,  qapı  döyülür,  iki  əmniyyə 
və katda içəri daxil olur (77,  s. 18).
Xış  kötüyə dəyib - iş bərkə düşüb.
Xış  kötüyə  xaşalqarın  deyir  -  təxminən  öz  gözündə  tiri 
görmür,  başqasının gözündə  qıl  axtarır- mənasındadır.
Xirmən etmək - viran qoymaq, bərbad etmək.
Biz zatən varını talan etmişdik,
At  sürüb o bağı xirmən etmişdik (165,  s.174).
Xirtdəyə  qədər  borc  içində  olmaq/  yemək  -  həddindən
artıq.
Xc'X eləmək -gücü  olmadığı halda yalandan  hədələmək. 
Biri  şikara gedir,  şir ilə edir cəngi,
Birinə xox eləyəndə qıfıllanır əngi (168).
Xoruz banı-  səhər erkən.
Xoruz banı yerindən durmaq,
...Qaynar marten peçlərində metal əritmək...
He, necədir?
Əlinizdən gələr?  (275,  c.I,  s.309).
Xoruzdan gizlənən --  qısqanc,  qəlbiqara.
Lap  arvadını  xoruzdan gizlədəndi (9,  s.79).
Xoruz döyüşdürən -  ara vuran,  qızışdıran.
Xoruz  göz  -  qaynar  göz,  diribaş,  gözündən  od  yağan, 
ehtiraslı.
Çay aşağı  getmərəm,
Çadranı yellətmirəm 
Xcruz göz oğlan gərək,
Dul  kişiyə  getmərəm (  Y.Vəzir).
Xoruz  kimi  özünü  çəkmək  -   yekəxanalıq  eləmək, 
yalandan  özünü  şişirtrnək
M ənə  nə?  -  deyə  Güləli  xoruz  kimi  özünü  çəkdi  (  253, 
s.415).
Xoruzquyruğu  -  xoruzquyruğu  çay  şəklində  geniş  işlənir. 
Yəni,  təzə dəm,  tünd  qırmızı gözəl rəngdə çay.
Elə  bu  vaxt  süfrəyə  bozbaş  gəldi,  yamyaşıl  göy-göyərti, 
qıpqırmızı turp gəldi,  bir də o xoruzquyruğu zəhrimar (9,  s.28).
294
Ikfarwr,  9hqqi
HirI
Xoruzlanmaq  -  dava  etmək,  birinin  üstünə  cummaq, 
birinə müqavimət göstərmək.
Cabbar  bir  az  yuxarı  qalxıb  xoruzlanır.  -  Necə  ala 
bilmirsən? (195,  c.II,  s. 174).
Ay 
heyvana 
oxşayan 
tülkü 
balası, 
ananı 
gördün 
xoruzlandın? (335,  s.74).
Mədəmizi  ağlımıza dəyişməyi  şərəf sandıq,
Özgəsinin  qabağında  toyuq  olub,  evimizdə  xoruzlandıq
(328).
X oruz səsi  eşitməyib  - təzə,  gözlənilməz,  qeyri-aüi.
Katolik papasları  deyərdilər ki,  dil  sadə  və  açıq  olsa  fəsihi 
olmaz.  Rusun  qədim  yazıçıları  yazı  yazanda  elə  bir  kəlmə  və 
ibarələr  işlədirdilər  ki,  xoruz  səsi  eşitməmiş  olsunlar  (246, 
s. 136).
Xoruz toyuğa  baxan  kimi  baxır - əyri-əyri  baxır.
Xoruzum  başqasımın  damında  banlasın  -  əri  başqa 
qadınla  gəzən  bəzi  qadınlar  özlərini  sındırmamaq  üçün  belə 
deyirlər.
Xoruzun  ban  səsi  -  məcazi  mənada  azadlığın,  sülhün  car 
səsi  kimi  işlənir.
Sanmagilən bu gələn sos
Çaqqalların  ulaşması,  xoruzların  ban  səsidir (  Fərhad).
Xoruzun  qoltuğuna  vermək  -   işdən  çıxartmaq,  birinə 
qalib gəlmək
Nazlı- Day denən xoruzun verib qoltuğuna da (9,  s. 176).
Xoruzun  quyruğu  görünür -  birinin  sirrinin,  eybinin  üstü
açılır.
Həə,  xoruzun quyruğu yavaş-yavaş  görükürdü  (84.  s.47).
Xoruz yox idi, səhər açılmırdı -  insanlar yaşayış  içün  bir 
yol  tapırlar,  heç  vədə  birinə  əbədi  bağlı  qalmırlar,  sənsiz  işim 
aşmırdı?  Özünü çox böyük adam bilmək
“Xoruz  olmasa  səhər  açılmaz”  iddiasında  olan  Şahquluya 
qarşı  deyəsən bir daxili inamsızlıq özünü göstərirdi (253,  s.282).
Xosunlaşmaq  -  iki  nəfərin  sakitcə  bir  tərəfə  çəkilib  bir 
məsələ haqqında danışması.
295

Gütı çırtladı, göz qamaşdı,
Araz mənlə xosunlaşdı ( S.Rüstəm, s.210).
Xoş  görməyənin  halına  - pis,  dəyərsiz  bir  hadisə,  tamaşa 
haqqında işlənir.
Xozeyin  -  həqiqi  mənası  Sahibkar,  ağa  deməkdir. 
Azərbaycanda iddialı  adama,  czünü çəkənə deyilir.
Qoy iki yaylığı  satsın xozeyin bir manata,
Dişi düşmüş qocanın ağzı nədir dillənsin (306,  s. 113). 
Xoşeyin,  belə iş olmaz (148,  s. 116).
296
qtefavz 
9
hqqi
Tur^deybnbri
İbrət  sırğası  -   acı  təcrübələrdən,  baş  vermiş  yanlış 
hadisələrdən dərs götürmək.
Ordubad  M ahal Cəmiyyətinin bu dərəcədə  olan qeyrətləri 
onlara  (erməni  xəfiyyo  cəmiyyətinə)  girdəkaıı  müharibəsində 
yetişən  məğlubiyyət  bir  ibrət  sırğası  kimi  qulaqlarından 
asılmışdır (232,  səh.  163).
İçərini  qəm qanıltnıaq -  yəni ürəyi,  könlü dərd  almaq.
İçərin qəm qaraldıb,
Gəl barı  sən,  ağlayar!  (158).
İçi-içini  yeyir  -istədiyi  işi  görə  bilməməyə  görə  və  ya 
nəhayət kədərdən  ürəyi  sıxılır.
İçi qara -rəhmsiz, sözə baxmayan,  söz çıxardan
Bir rəhm eylə ey cəfalı  yoldaş,
Olma içi qarə  ürəyi  daş (83,  s. 115).
İçi  quru  -  arıq,  qarnı  kürəyinə yapışmış adam
İçimiz 
özümüzü 
yandırır, 
çölümüz 
özgəni 
-  
dolanışığımızdan 
belə 
zonıı 
edilir 
ki, 
bizim 
vəziyyət 
başqalarından üstündür,  amma bu belə deyil.
Eşiyi  özgə  xəlqi  yandırırdı,  içi  mollanı  çox  odlandırırdı 
(147,  səh.  122).
Eşiyi  özgə  xəlqi  yandırırdı,
İçi  rnollanı  çox  odlandırırdı  (147,  s. 122).
İçinə  sıçmaq  -  korlamaq,  xarab eləmək.
İçini  q u rtla r  yerrıək  -   pis  fikirlər,  pis  niyyətləri  ürəyində 
bəsləmək.
O sakit ola bilməz,  içini qurdlar yeyir  (264,  səh. 131).
İçini  yemək-  dərd çəkmək,  qüssə  yemək.
Deyirlər  sən  içini  yeyirsən  ki,  Nigar  xanımı  Moskvaya 
aparmağımız  xəbərini  niyə  dedim  atama?  Ürəyinə  salma  (292, 
s.337).
İçi  yanmaq -  nifrətdən,  dərddən, həsrətdən  əzab çəkmək.
Qara quşun  bir bölük qaz,
297

Türfcjdeyimbri
Sırasına düşdü qu tok.
İdmi düzəlm əm ək -- pis  adətindən ə l çəkə bilməmək.
Belin  qırılsın,  kasıbın  malı,  ye  da,  idmin  düzəlm əz  sənin 
(296,  s.197).
İgidin  ağzını  bıçaq  açmaz  •  əski  düşüncələrə  görə  igid 
adamın gülməsi yüngüllük  sayı.ırdı.
İgid  ya Heratda, ya yer  altda  - Türk ənənəsində  döyüşdə 
olmaq  böyük  şərəf  sayılır.  Deyim  Heratın  türklərin  əlində 
olduğu dövrə aiddir.
İki  at  bir  aslana  dov  gələr  -  birlik  bütün  çətinlikləri 
aradan götürər.
İki ayağı gorda  -  ölüm ayağında olmaq.
Üfləmə  Qasımın  iki  ayağı  gorda olan,  gözlərinə  ağ gəlmiş 
nənəsi  böyrü üstə düşüb canını allaha tapşırdı (288,  s. 161).
İki  ayağını  bir başmağa soxmaq  -  bir sözün üstündə  israr 
etmək.
Oğlum iki  ayağın  diriyib bir başmağa (9,  s.65)
Əsimdə  Rəhimin  arvadı  Nəvaziş  iki  ayağını  bir  başmağa 
təpib (29,  səh.  4).
İki  baş,  dörd  ayaq  olmaq  -   evlənmək  və  bir  işin 
tənəzzülə  və  ya nailiyyətə uğraması.
İki  daş arasında  qalmaq -  ağır vəziyyətdə qərar tapmaq.
Qalmışam  iki  daş  arasında mən,
Axı  bu  soyuqluq  hardan  yarandı (Xanəli Kərim,  səh.  59).
İkibaşlı danışmaq  - qəti  mövqeyi olmamaq.
İkibaşlı siyasət -  iki üzlülük.
Qəvamın  ikibaşlı  siyasi  oyunbazlığı  və  ikiüzlülüyü  bir 
tərəfdən  sovet dövlətinə razılığı bir tərəfdən  Vaşinqtondakı  İran 
səfiri  Hüseyn  Əla  vasitəsi  ilə  ara  qarışdırması  yenidən 
qaldırılmışdı  (“İkinci  dünya  müharibəsindən  sonra  İranın  xarici 
siyasəti”,  s.31).
İki cüt,  bir tək - az,  saya gəlməyən.
A  balam,  bəsdir,  həya  eləyin,  balam  bu  iki  cüt,  bir  tok 
qorxaq  erm ənilər  bilmirəm  bizdən  nə  istəyirlər?  (195,  c.II, 
s.104).
298
‘B ehuz
• в * * * * *
İki  daşın  arasında  -  münasib  olmayan  şərait,  çox  tələsik
vaxt.
İki  daşın  arasında  başlasaydılar  elçiliyə,  qız  gülərdi  (84, 
s.31).#
İkidilli -  iki üzlü, fikrini tez. dəyişən.
Yox böylə  ikidilli,  yaman üzlü cəfakar 
Bir zərrə utanmaz (267,  s.16).
İki eşşəyin  arapasını  bölə bilinir - heç nə bilmir.
İki eşşəyin arpasını bölə bilmir (1,  s.197).
İki  eşşəyin  arpasını  bölə  bilmir,  gəlib  çıxıb  səhnəyə  (84, 
s. 102).
İki  əli,  bir  başı  olmaq  -  əzizini  əldən  verməkdən 
qəzəbdən özünü döymək; tək olmaq.
Yağdı  yaş yerinə qan gözlərindən,
İki əl bir başı  oldu ananın  ( Daşqın).
İki  fındıq  bir  girdakamın  bətərin  dağıdar  -   güc
birikdədir,  birliyə  sahib  olan  millət  hər  bir  böyük  düşmənə 
qalib gələr.
İki  göz do  borc almaq -  diqqət ilə  birinə baxmaq.
İntizarın bir günündə
Qocalmışam
İki göz də borc almışam
Gözləyirəm səhəri mən (328,  s. 105).