ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Onun Sovet hökumətinə münasibəti
- İmzaladı: İlyas Şahtaxtinski İş icraçısı
- Sovet hakimiyyətinin idarə etdiyi Azərbaycanın tam müstəqilliyi qorunub saxlanıla- caqdır
- Kommunist salamı ilə: N.Nərimanov 01 avqust 1920-ci il
- Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Sədri Nəriman Nərimanov İdarəsi işləri rəisi …………. imza
- Bəli, istəyirsiniz adınız baqi qalsın, tək özünüz üçün, öz nəfsiniz üçün yaşamayınız, ümumi və müştərək məqsədə çalışınız.
- Məmməd Əmin Rəsulzadəni vilayətlərdə hər cür təhlükədən qorumaq məqsədilə Sovet hökuməti onun paytaxta gətirilməsinə
- “…Başda doktor Nəriman olmaqla, Sovet Azərbaycanının bütün nüfuzlu şəxsləri “Məmməd Əminin ba- şından bir tük belə əskik olmamalıdır!”
- Bunu eşidən Nəriman
- Görədil Hərbi İstirahət evi 18 yanvar 2012-ci il
|
AZƏRBAYCANA ETİBAR OLUNMUR Azərbaycanda daşnak siyasəti tam gücü ilə həyata keçirilir. Mənim zərrə qədər də şübhəm yoxdur ki, Serqo və Stalinin simasında AKP MK biz türklərə etibar etmir və Azərbaycanın taleyini erməni daş- naklarına tapşırır… Onlar həmişə Əliheydər Qara- yevi irəli çəkirlər, onu isə bütün Azərbaycan hər cəhətdən satqın adam kimi tanıyır. Azərbaycanda namuslu türk işçiləri partiyanın bu üzvlərinin sima- sında RKP MK tərəfindən Azərbaycana olan belə eti- nasızlığı heç vaxt yaddan çıxarmayacaqlar. Nəriman Nərimanov 1924-cü il, 27 may, Moskva. 1920-ci il iyunun 29-da müstəntiq A.Qubin təxribatçılıqda gü- nahlandırılan rotmistr İlyas Əliqulu oğlu Şahtaxtinskinin din- dirilmə protokolundan (iş №717) çıxarış: General Əli ağa Şıxlinskini Azərbaycan Ordu Qərargahında xidmət eləyəndən tanıyıram. Onun Sovet hökumətinə münasibəti barədə deyə bilərəm ki, o, heç də bundan razı deyildi. Əksinə, bu qoca general Qırmızı ordunun bəzən düçar olduğu məğlubiyyətdən razı qalırdı. Şıxlinskinin Könüllü orduya rəğbəti vardı. Bolşevik terroristləri Könüllü ordunun nümayəndələrinə mərmi atdıqla- rına görə tutulan zaman Əli ağa Şıxlinski sevinc və məmnunluqla yavəri kapitan Stanislav Mixayloviç Çayevskiyə deyib: “Siz bu əclafları artıq həbs etmisiniz. Çox yaxşıdır”. Bu sözlərini mən özüm eşitmişəm. Qırmızı ordu Dərbənddə olarkən Azərbaycan ordusunun qərargah komandiri Qədimova silahı təmizləyib həmişə qərargahda olmaq və heç yerə getməmək əmrini vermiş- di. General Şıxlinski bu əmri verməyin səbəbini Qırmızı ordu- nun yaxınlaşmasını və bu səbəbdən də bolşeviklərin Bakıya girə bilməsi təhlükəsi ilə izah edirdi.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 112
1920-ci il təxminən aprelin 15-də mən Qarabağ ordusunun Şuşadakı qərargahında ezamiyyətdə idim. Bu zaman müvəqqəti hərbi nazir vəzifəsini icra edən general Əli ağa Şıxlinskidən ge- neral Həbib bəy Səlimovun adına şifrəli teleqram gəldi. O, Quba və Tatar süvari alayları vəziyyətinin ciddi olmasını nəzərə alaraq göndərilməsini tələb edirdi. Bu teleqramın şifrəsini mən açdım. General Səlimov alayları göndərdi və cavab verdi ki, Azərbaycan iki cəbhədə vuruşa bilməz. General Əli ağa Şıxlinskinin Sovet hökumətində yaxşı xidməti barədə heç nə deyə bilmirəm. Ona görə ki, bu vaxtlarda mən həbsdə olmuşam. İmzaladı: İlyas Şahtaxtinski İş icraçısı: * * *
Canüzücü, yalan və iftiralarla dolu protokolları oxuyub qur- tardıqdan sonra Nəriman Nərimanov xüsusi şöbə rəisi Semyon Pankratovu vəzifəsindən azad etdi. Şübhəsiz ki, bu qədər cina- yətindən sonra onun özü güllələnməyə məhkum olundu. Bu barədə 1920-ci il mayın 30-da menşevik Gürcüstanında dərc olu- nan “Грузия” qəzeti daha dəqiq məlumat verir. Qəzet yazır: “Fövqəladə komissiya qırğına ehtiyatla başlamışdır, lakin sonra- dan sərt şəkildə fəaliyyət göstərərək ucdantutma həbslər etdi. Komissiya xüsusi ilə matros Pankratovun rəhbərliyi altında “daha müvəffəqiyyətlə” işləmişdir. Lakin Nərimanovun Bakıya gəlişindən sonra Semyon Pankratov aradan götürüldü”. Azərbaycana “azadlıq” gətirən XI Ordu 79 nəfər hərbçimizi 1920-ci il iyunun 6-da həbs edib, Nargin adasında, məhz matros Semyon Pankratovun sərəncamı ilə güllələmişdir. Onların ara- sında Gəncə general-qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyov, gene- ral Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı, podpolkovnik İsmayıl xan Zi- yadxanov, general İbrahim ağa Usubov, general Əmir Kazım Qacar, Bakı şəhər Polis İdarəsinin rəisi Quda Qudiyev, milyonçu Şəmistan Nəzirli 113
Murtuza Muxtarov, general Məhəmməd Mirzə Qacar, general- leytenant Məmməd bəy Sulkeviç, general Həbib bəy Səlimov, İsgəndər bəy Seyfulin və başqa Azərbaycan ziyalıları vardı. * * *
Nərimanov nə qədər yorğun olsa da, indi başından bir fikri qova bilmirdi. Bu qırğınlardan sonra qalan iki generalımızı necə qorumalı?.. Köməkçisi Nurməmmədi çağırıb bir fincan çay istədi. – Başım bərk ağrıyır, – dedi, sonra generalların harada olma- sını soruşdu. Şahsuvarov dedi: – Onların üst-başı pis gündə idi. Neçə günlük türmə həya- tından çox sınıxıblar. Belə görkəmdə özləri də sizin qəbulunuza gəlmək istəmədilər. Bilirdim ki, Pankratovla söhbətiniz uzun çəkəcək. Evlərinə göndərdim. Amma, yoldaş Nərimanov, etibar- lı bir nəfər mənə zəng edib xəbər verdi ki, generalları izləyirlər. Deyəsən başlarında yenə qovğa var. – Mənim adımdan daxili işlər komissarı Həmid Sultanova zəng elə, hər ikisinin Nikolayev küçəsindəki mənzilinə gözətçi qoysun. Özün də get, onlara baş çək, həm də xəbər ver ki, səhər saat onda onları gözləyəcəm. Həmid Sultanov, Muxtar Hacıyev, Çingiz İldırım və bəzi ya- xın adamlar, Nərimanovun Azərbaycana gəlməsinə sevinənlər ona bildirmişdilər ki, gələn Qırmızı ordunun sıralarında çoxlu sayda daşnak əsgəri və zabiti var. Onlar da havadarları Levon Mirzoyana, Anastas Mikoyana, Sərkis Danilyana, Serqo Orconi- kid zeyə arxalanıb minbir fəndlə, yerli-yersiz burjuy, müsavatçı damğası ilə Azərbaycanın oğul və qızlarını həbs edir və gül- lələyirlər. Xüsusilə Gəncə üsyanından sonra azərbaycanlılara düşmən gözü ilə baxırlar. 1920-ci il aprelin 27-də yeni gələn bolşevik hökuməti Çingiz İldırımı Hərbiyyə və Bəhriyyə Komissarı vəzifəsinə təyin etdi. Aprelin 30-da səkkiz saylı əmrlə o, özünə müavin general Əli
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 114
ağa Şıxlinskini götürdü. Çingiz İldırımın sənəti inşaat mühəndisi olduğuna görə hərb işini o qədər də yaxşı bilmirdi. Sonralar Ə.Şıxlinski xatirələrində yazırdı: “Komissar mənim yanıma gəlib, onun müavini vəzifəsini qəbul etməyimi təklif etdi. Mən razı ol- dum. Onda o, gülümsəyərək mənim poqonlarımı göstərib dedi: – Bunları çıxarmaq lazımdır. Mən belə cavab verdim: – Madam ki, mən sizinlə işləməyə razılıq verirəm, bu o de- mək dir ki, məndə hər şeydən əvvəl daxili bir dəyişiklik əmələ gəlir; bu isə, əlbəttə, zahiri əlamətdən daha əhəmiyyətlidir (Ə.Şıx linski. “Xatirələrim”, Bakı, 1984, səh.191). İki ay yeddi gün Hərbi-Dəniz Komissarı vəzifəsində işləyən Çingiz İldırım gördü ki, bolşeviklər keçmiş milli ordunun əsgər və zabitlərini məhv edib dağıdırlar. Onda hərbi müşavirədə sərt şəkildə bolşevik rəhbərlərinə bildirdi ki, siz açıq-açığına bizim ordunu dağıdırsınız. Niyə və niyə görə, səbəbi məlum deyil. Axı, aprelin 27-də biz kommunistlər Azərbaycan Parlamentinin fövqəladə iclasına qərar təqdim etmişdik: səs çoxluğu ilə qəbul edilən səkkiz şərtin birinci bəndində “Sovet hakimiyyətinin
daşlar bu vədi, bu bəndləri niyə unudublar? Sizin ordunu qırıb- çatmağınız Azərbaycan xalqının, Azərbaycan bolşeviklərinin arasında bərk narazılıq yaradır. Xalq bolşevik hökumətinə ina- mını itirir. Əgər belə davam edərsə, mən bu vəzifədən istefa verəcəm.
İyulun 4-də elə həmin müşavirədə Çingiz İldırımı etibarsız komis sar kimi vəzifəsindən çıxartdılar. Əvəzində rusların sadiq bolşeviki, onların marağını sadiq qul kimi həyata keçirən Əli- heydər Qarayevi iyulun 26-da Azərbaycan Hərbi-Dəniz Komis- sarı təyin etdilər. Əliheydər Qarayevin təyinatından bir az sonra müavin Əli ağa Şıxlinski də istefa verdi. Əli ağa Şıxlinski bilirdi ki, Əliheydər Qarayevin hərbi-dəniz işlərindən zərrəcə başı çıx-
Şəmistan Nəzirli 115
mır. Deyilən məsləhəti də eşitmək istəmir. Hətta, həmin vaxtlar- da Azərbaycan ziyalıları Qarayevə qəddarlığına görə istehza ilə “səfeh malçişka” ayaması vermişdilər. Əliheydər Qarayevin təyinatından sonra Azərbaycanda qarət- lər, sərxoş rus və erməni əsgərlərinin özbaşınalığı, sürgünlər, güllələnmələr daha da artdı. Əliheydər Qarayevin həmin illərdəki fəaliyyətinin şahidi olan, 1939-cu ildə kommunist rejimindən idarə etdiyi təyyarə ilə birgə qaçıb canını qurtaran təyyarəçi-zabit Məmməd Altunbəy Türkiyədə qələmə aldığı “Azadlığa uçan türk” kitabında Əli hey- dər Qarayevin qəddarlığı haqqında yazır: “Gəncə basqınından sonra yeni gələn bolşeviklərin ən yaxın adamı olmuş Əliheydər Qarayev öz millətinə ermənidən və rus- dan daha çox zülm etmişdi. Ruslar bir sıra azərbaycanlıların öldürülməsində, sürgün və həbs edilməsində məhz Əliheydər Qarayevin köməyindən istifadə etmişlər. Hətta, iş o yerə çatmış- dı ki, Gəncədə bir-birinə qarğış edənlər “Əliheydər Qarayevin qəzəbinə gələsən” deyərdilər. Əliheydər Qarayev çox zalım, qəd dar bolşevik nökəri və amansız bir adam idi”. Nərimanov heç vaxt gözləmədiyi, ağlına belə gətirmədiyi vəziyyətə düşmüşdü. Neyləməli, indiki vəziyyətdə bu iki gene- ralı necə qorumalı sualı ona rahatlıq vermirdi. Dərdini deməyə sirdaş, sadiq dost axtarırdı. Kiminləsə dərdləşmək, ürəyini bo- şaldıb məsləhət almaq istəyirdi. Uzun götür-qoydan sonra qəti qərara gəldi: “Yox, bu qarışıq vaxtda onları Bakıda qorumaq mümkün olmayacaq”. * * * Səhəri gün tezdən onları qəbul edib xeyli söhbət elədi. Res- publikada bugünkü vəziyyətin çətinliyindən danışdı. Haqsız həbs olunanlardan, özbaşınalığın baş alıb getməsindən, mərkəz Moskvanın onu bir xeyli gec göndərməsindən təəssüfləndiyini bildirdi. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 116
Ağsaqqal kimi hörmətlə ilk dəfə Səməd bəy Mehmandarova müraciət etdi: – Səməd bəy, Gəncə hadisəsindən sonra hiss edirdim ki, qəzalarda vəziyyət o qədər də yaxşı deyil. Yerlərdən çoxlu şikayətlər gəlirdi. Şikayətlərin hamısı da Qırmızı ordunun yerli əhali ilə pis davranışı barədə idi. Məktublardan bir neçəsini yerində yoxlamaq üçün xüsusi komissiya ilə bölgələrə səfər et- dim. Yevlaxda, Şəkidə, Zaqatala və başqa yerlərdə Qırmızı ordu- nun əsgər və zabitlərinin özbaşınalığını bəzi yüksək rütbəlilər adi hal kimi qəbul edir. Mən bunlara dözməyib onları tənbeh edir və cəzalandırırdım. Ordan birbaşa sizin ata-baba vətənimiz Şuşaya gəldim. İnanın, orada vəziyyəti lap acınacaqlı gördüm. Ona görə də götürüb mərkəzə şikayət xarakterli belə bir teleq- ram vurdum: “Respublikanın kəndlərinə səfərim zamanı mənə kütləvi şikayətlər daxil oldu və indi də bunlar davam edir. Kəndlilər şikayət edirlər ki, inqilab komitələri, ərzaq agentləri və XI Ordu hissələrinin nümayəndələri tərəfindən onların sonuncu tikə çörəyi əllərindən alınır. Mən hesab edirəm ki, bu, inqilab komitələrinin öz işlərinə laqeyd və öz vəzifələrinə cinayət- karcasına yanaşması deməkdir. Bu irad XI Ordu hissələrinə aid- dir və qısa müddətdə bu biabırçılığa son qoyulmalıdır”. Moskvada Azərbaycanın səlahiyyətli müvəkkili Behbud bəy Şahtaxtinski bizim şikayət xarakterli daha bir məktubumuzu RSFR XKS Sədri V.İ.Leninə çatdırıb. Orda da XI Ordunun qüvvəsi ilə Ermənistan sərhədindəki müsəlman əhalisinin tərk-silah edilməsini, daşnak hücumlarının təhlükəsi qarşısında qoyması- nı yazmışıq. Yazmışıq ki, “müsəlman əhalisi tərk-silah edilir, daşnakların silahlı dəstələri isə müsəlman kəndlərini amansızca- sına qılıncdan keçirir və məhv edirlər. Kəndlilər bağlarını, əkinlərini və avadanlıqlarını ataraq dağlara qaçır. Müsəlman əhalisi daimi müsadirələrə və xüsusilə də mənzillərin kommu- nallaşdırılmasına görə ümidsizliyə qapanırlar. Çünki bu axırıncı xalqın məişət tərzinə və şəraitə tamamilə əksdir. Buna əsrlərlə davam edən adət-ənənələrin ağır təhqiri kimi baxılır. Şəmistan Nəzirli 117
…Qızıl Ordu əvvəlcə özünü yaxşı aparırdı, indi isə özünü ir- ticaçı kimi göstərir. Yerlərdən sarsıdıcı məlumatlar alınır. İş o yerə çatıb ki, qızlar və qadınlar açıq şəkildə zorlanır. Öz çörəyi ilə dolanan Azərbaycan indi çörəksiz qalıb” (B.Rəfiyev. “Aysber- qin sualtı hissəsi”, Bakı, 1995, səh.14). Bunların başında gələn komandirlər və rəhbərlər yerlərdəki inqilab komitələrinə elə bir səlahiyyət veriblər ki, Azərbaycan hökuməti ilə qətiyyən hesablaşmır, ordu hissələrinin koman- dirləri müstəmləkəçilik siyasəti yeridirlər. Şuşada olanda “ordu klubu” deyilən bir binaya baş çəkdim. Nə görsəm yaxşıdır? Kef məclisinin şahidi oldum. Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın mülkü- nün böyük zalında xalı-xalçanın üstündə əyləşən sərxoş zabitlər erməni qadınları ilə musiqi dinləyir, rəqs edib, çalıb-oynayırlar. Nərimanov danışdıqca Səməd bəy son dəfə gördüyü Şuşada- kı dədə-baba mülkünü xatirində canlandırırdı. Ürək eləyib soru- şa bilmirdi ki, bizim Mehmandarovlar mülkünə baş çəkdinizmi? Ehtiyat elədi, qorxdu ki, “sizin mülkü də əsgərlər üçün kazarma eləyiblər” cavabını eşidər. İndi dağlar mələyi Şuşanın istilaçı əsgərlər tərəfindən nə kökə düşdüyünü xəyalında canlandıran Səməd bəy az qala sarsılırdı. Nərimanov Əli ağaya nəyisə izah edirdi. Onların söhbətindən heç nə eşitməyən Səməd bəy öz aləmində idi. Lənkərandan iki-üç günlüyə Şuşaya gələndə atası Sadıq bəy həmişə balaca Səməd bəyi də özü ilə gətirərdi. Əlindən tutub enişli-yoxuşlu şəhərdə gəzdikcə bir-bir məhəllələri, əzə- mətli mülkləri ona göstərib deyərdi: “Oğlum, bura Köçərli məhəl ləsidir, bu, Vəzirovların evidir, bura Xan qızı Natəvanın mülküdür. Bura isə qırx ildən çox Qarabağ xanı olan İbrahimxəlil xanın sarayıdır. Oğlum, bunlarda yaşayanların hamısı sənin ya- xın-uzaq qohumlarındır”. Xəyallardan ayılan Səməd bəy: “Yaxşı ki, sədrdən mülkümü- zün nə kökdə olduğunu soruşmadım, birdən deyərdi ki, mülkü- müzü əsgərlər at tövləsi eləyiblər. O da mənə bir dərd olardı”, – düşündü.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 118
Nərimanov bolşeviklərin güllələdiyi on iki Azərbaycan gene- ralının dadına çata bilməməsinə heyfsilənib dedi ki, onların hər birini yaxşı tanıyırdı. Səməd bəy başını qaldırıb ilk dəfə onun üzünə baxdı. Kövrək, hüznlü səslə: – Heç bilirsinizmi, general Əbdülhəmid bəy Qaytabaşının neçə yaşı vardı? – soruşdu, özü də təəssüflə: – Otuz dörd, – cava- bını verdi. – Çox istedadlı cavan bir sərkərdəni Azərbaycan xalqı itirdi. Otuz doqquz yaşı tamam olmamış general Həbib bəy Səlimov isə heç evlənməmişdi. Hər dəfə ona ata ərkilə deyəndə ki, “niyə evlənmirsən, ömür-gün keçir, oğul...” – bircə cavabı olar- dı: “Səməd bəy, qoy dünyamız düzəlsin, sonra…”. Bu da dü zə lən dünyanın sonu... – deyib göz yaşını ağ dəsmalına hopdurdu. Nəriman Nərimanov: – Əli ağa, – dedi, – sizi hansı günahınıza görə ittiham etdik- lərindən xəbəriniz var? Matros Semyon Pankratov o qədər qara yaxıb ki, guya ağqvardiyaçı Denikini Azərbaycana çağıran Siz olmusunuz. Həbs olunma sənədlərinizdə o qədər cəfəngiyat ya- zılmışdı ki… Sədr sözünü bitirməmiş çılğın təbiətli Əli ağa Şıxlinski soruşdu: – Ay Nəriman, niyə bizə başağrısı verirlər. Siz Azərbaycana gələnə qədər bizi üç dəfə həbs ediblər. Qoy güllələsinlər, canı- mız qurtarsın. Nə qədər bitli-sirkəli türmələrdə çürümək olar? Nərimanov günahkar adamlar kimi: – Əli ağa, – dedi, – görünür, sən özünü qiymətləndirə bilmirsən. Axı, səni hamı “rus artilleriyasının allahı” adlandırır. Biz onu da başa düşməliyik ki, bizim xalq üçün bir generalı yetişdirməyə əlli il vaxt lazımdır! Bəs onda niyə biz öz generalla- rımızı güllələməliyik? Sonra Səməd bəyə müraciətlə: – Özünüz, – dedi, – bu saat respublikadakı vəziyyəti bilirsi- niz, hazırkı vəziyyətə ziyalılarımızın, əsgər və zabitlərimizin əleyhinə qəsd-qərəzlik var. Mən bunu sizdən gizlətmirəm. Ona görə belə qərara gəlmişəm ki, sizi birilliyə, burda sabitlik olana kimi, Moskvaya, Lenin yoldaşın sərəncamına göndərim. Əgər Şəmistan Nəzirli 119
razısınızsa… Hərçənd, burada daha çox lazımsınız. Yenə deyirəm, vəziyyət belə tələb edir. Başqa çarəmiz yoxdu. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Sədri Nəriman Nərimanov onların razılığını alandan sonra V.İ.Leninə yazdığı məktub və keşikçi dəstəsilə ayrıca vaqonda hər iki generalı Moskvaya göndərdi. Nərimanov məktubunda yazırdı: “Əziz Vladimir İliç! Gəncə üsyanı zamanı köhnə Azərbaycan ordusunun bütün zabitləri həbsə alınmışdır. Bu məktubu Sizə təqdim edən məşhur generallar – Mehmandarov və Şıxlinski də onların arasında idi. Diqqətli yoxlama nəticəsində məlum oldu ki, bu generalların üs- yanla əlaqəsi olmamışdır. Lakin mövqeyimiz sakitləşənə kimi və ümumi işimizə kömək məqsədilə biz hər halda bu qərara gəldik ki, onları qərargahda işləmək üçün Sizin sərəncamınıza göndərək, çünki onlar hərbi mütəxəssis olmaq etibarı ilə əvəzsizdirlər. Onlardan biri – Şıxlinski Nikolay ordusunda “ar- tilleriyanın allahı” sayılırdı. Polşa cəbhəsi qurtarana qədər qoy onlar Moskvada işləsinlər. Sonra Sizdən xahiş edəcəyəm ki, bi- zim əsgəri hissələrimizi təşkil etmək üçün onları buraya göndərəsiniz. Bu müddətdə onların qayğısına qalmaq lazımdır. Kommunist salamı ilə: N.Nərimanov 01 avqust 1920-ci il”. Qayğıkeş Nəriman Nərimanov hər iki generala iyulun 31-də öz imzası ilə belə bir vəsiqə də vermişdir: “Bu vəsiqəni təqdim edən Əli ağa Şıxlinski yoldaş Azərbaycan İnqilab Komitəsi tərəfindən gələcəkdə döyüş cəbhəsinə yola düşmək üçün Moskvaya – RSFR İnqilabı Hərbi Şurasının sərəncamına göndərilir. Bütün hərbi və mülkü idarələr, ayrı-ayrı şəxslər yol boyu Əli ağa Şıxlinski yoldaşa mənzil başına maneəsiz çatmağa və ona qanuni kömək göstərməyə çağırılır. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 120
Əli ağa Şıxlinski yoldaşda olan əşyalar və ərzaq məhsulları müsadirə və rekvizisiya oluna bilməz. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Sədri Nəriman Nərimanov İdarəsi işləri rəisi …………. imza”. Bu minvalla hər iki general Azərbaycanda olan daşnak-bolşe- vik təhlükəsindən xilas oldular. Onlar bir il iki ay Moskvada ya- şayıb, Ali Topçuluq Məktəbində müəllim işlədilər. 1921-ci il noyabrın 18-də hər iki generalı Nəriman Nərimanov xahiş və minnətlə Bakıya qaytara bildi. * * *
Nəriman Nərimanov yalnız bu iki məşhur generallımızı bol- şevik qətlindən xilas etməmişdir. Az müddət Azərbaycan Res- publikası Xalq Komissarları Sovetinin sədri olanda general Firi- dun bəy Vəzirovu, general-qubernator Xosrov bəy Sultanovu, polkovnik Gəray bəy Vəkilovu və onlarca hərbçini, ziyalını güllələnməkdən xilas etmişdir. 1920-ci il bolşevik-daşnak işğalından sonra Bakıda qalmağa ehtiyat edən Məmməd Əmin Rəsulzadə Lahıca getdi. Həmin il may ayının 16-da Moskvadan Bakıya gələn Nəriman Nərimanov M.Ə.Rəsulzadənin də bolşevik-daşnak təhlükəsindən xilas ol- ması üçün təşəbbüs göstərmişdir. Məmməd Əmin Rəsulzadə “Stalinlə ixtilal xatirələri” əsərində (səh.23) bu qayğını etiraf et- mişdir. O yazır: “Kommunist” qəzetinin 1920-ci il iyun ayı nüs- xəsində Azərbaycan Sovet hökumətinin sədri doktor Nəriman Nərimanovun imzası ilə ilk səhifədə rəsmi bir məlumat vardı: Şəmistan Nəzirli 121
“Məmməd Əmin Rəsulzadəni vilayətlərdə hər cür təhlükədən qorumaq məqsədilə Sovet hökuməti onun paytaxta gətirilməsinə qərar vermişdir. Burada isə həyatı əmniyyət (qorunması) altın- dadır, əhalinin bu xüsusda əmin olmasını və həyəcana düşməmə- sini tövsiyə edirik”. Həmin kitabın 24-cü səhifəsində yenə Məmməd Əmin Rəsulzadə yazır: “…Başda doktor Nəriman olmaqla, Sovet
Həmin dövrdə Nəriman Nərimanov ziyalılarımıza da qayğı- sını əsirgəməmişdir. Məşhur alim-ədəbiyyatşünas Salman Müm- tazın qızı Şəhla xanım atası ilə bağlı şahidi olduğu əhvalat haq- qında yazır: “1920-ci ilin əvvəllərində atama yaxın bir dostu deyib ki, Biləcəridə kimdəsə nadir bir əlyazması var. Atam tələsik evə xəbər verib gedib. O, vağzala gələndə qatar tərpənib. Yüyürüb bir əlilə vaqonun dəstəyindən tutub. İkinci əli dəstəyə çatmayıb və qatar onu sürüyüb. Camaat xəbər tutub qatarı saxlatdırır. Fayton səsi gələndə darvazaya yaxınlaşdım. Gördüm ki, ata- mın paltarı cırılıb. Tozun içindədir. Onu faytondan bir neçə nəfər qucağında düşürüb evə gətirdi. Bir aydan çox yataqda qaldı. Sonra çətinliklə gəzdi. 1921-ci ildə yenə Biləcəriyə əlyazmaların dalınca gedəndə isə atam yatalaq xəstəliyinə tutulmuşdu. Bunu eşidən Nəriman Nərimanov bizə gəlmişdi. O gedəndən sonra atama baxmaq üçün həkim təhkim etdi, evimizdə vanna otağı düzəltməklə yanaşı, te- lefon da çəkdirdi. Nərimanov işinin çoxluğundan atamın yanına gələ bilmirdisə də, hər gün telefonla atamdan xəbər tuturdu. Nəriman Nərimanov atamı “Şərqin ədəbiyyat açarı” adlandır- mışdı (Şəhla xanım Mümtazzadə, “Xatirə” məqaləsi, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 30 noyabr 1974-cü il).
|