AZƏrb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu

AZƏRB AY CAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİY ASI 
FOLKLOR İNSTİTUTU
CƏLAL BƏYDİLİ  (MƏMMƏDOV)
TÜRK MİFOLOJİ 
OBRAZLAR SİSTEMİ:
STRUKTUR VƏ FUNKSİYA

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun 
Elmi Şurasmın qərarı ilə nəşr olunur.
Elm i redaktor: 
H üseyn  İsmayılov
fılologiya elmləri  doktoru
Rəyçilər: 
A sif Hacılı
filologiya elmləri doktoru, professor
Seyfəddin Rzasoy
filologiya elm bri namizədi
Cəlal  Bəydili  (Məmmədov).  Tiirk  mifoloji  obrazlar  sistemi:  struktur 
və funksiya (monoqrafıya). -  Bakı: Mütərcim, 2007. -  272 səh.
Tobiətin  öz  qanunlarından  doğan  sinergetik  baxış  genezis  e tib a rib   mifa  bağlı 
folklor  ənənəsində  süjet  fondu,  ja n r  və  obrazların  taşəkkülünü  aralıqsız  hərəkət  və 
dəyişm ələr  halında  görmək  imkanı  verir.  Yayğra  coğrafı  ərazidə  yaşayan  türkbrin 
m ifopoetik  düşüncə  dünyası  və  mifoloji  obrazlar  abm i  bu  qədim   etnosun,  qoynunda 
yaşadığı  landşaftm   özü  qədər  rəngarəng  və  zəngindir.  O nların  evolyusiyasının  etnik- 
m ədəni  sistemin  dəyərləri  axarında  izbnilm əsi  ənənənin  horn  də  içəridən  özüni!  daim 
yeniləyən bir hadisə olduğunu göstərir...
Bu 
kitabda 
ənənənin 
təbiətinin 
ümumi 
sistem 
nəzəriyyəsi 
işığında 
özünütəşkiletm ənin  köklü  prinsiplərinə  uyğun  araşdınlm alı  olduğu  fıkri  dəstəkbnir, 
türk mifoloji  obrazlar dünyasmın  bütöv mənzərəsinin yalnız m ifopoetik ənənənin  ilkin 
qatm da  dayanan  funksiyalar  səviyyəsində  üzə  çıxarıla  b ib cəy i  qeyd  edilir.  Həmin 
funksiyalar  ki,  özünütəşkil  dinam ikasının  ayrılmaz  cəhəti  kimi  mifoloji  obrazın 
təkam ülü boyu onun məna potensialına uyğun da тй эууэп  olunur.
M onoqrafiyada  həmçinin  arxaik  etnik-mədani  informasiyanın  эп  dayanıqlı 
elem entbrini  qoruyan  və  aktual  inanışlarla  six  bağlanan  demonoloji  varlıqların 
öyronilməsinin  ümumtürk  mifoloji  dünya  modelinin  bərpası  baxımından  əhəmiyyati 
vurğulamr.
„   4603000000  ____
В ------- ------------- 14-07 qrıflı nəşr
> C.Bəydili,  2007.
> Mütərcim,  2007.
GİRİŞ
Milli  mədəniyyətlər  iiçün  qaçılmaz hal  alaraq  xalqlarm ruhuna  get- 
gedə  daha  çox  toxunan  qloballaşmanm  yayılma  dairəsi  geııişləndikcə 
ənənələr  aıasmdakı  sərhədiər  də  silinir.  İnformasiya  texnologiyalanna 
sahib  millətlərin  aparıcı  olduqları  bu  prosesə  qarşı  dayanmaq  zaman 
keçdikcə  çətinləşir.  Neça-neçə  mədəniyyətin  büllur  saflığı  yalmz  son  iki 
yüzildə  pozulmuşdur.  İndi  iso  dünya  mədəni  məkanıııda  var  ola  bilmək 
üçiin  özlüytində  qlobal  düşüncə  ilə  yanaşı,  yalnız  və  yalnız  tarixi-milli 
mentalitetə  uyğun  davranmaq  tələb  olunur.  Нэг  yerdə  hər  zamaıı  nıilli 
olmasıyla  səciyyəlonən  həmin  mentalitetin  mahiyyətini  isə  əski  çağlann 
mifoloji düşi'ıncə  sistemi — mifologiya özündə ehtiva etmişdir.  Bıı  mənada 
milli  mifologiyaya  dair  tədqiqatlar  xüsusiiə  aktualdır.  Çağdaş  elmi-nəzəri 
düşüncəni  bu  aspektdə  çox  məşğııl  edən  məsələlərdəıı  biıi  də  nıəhz 
mifologiyaya  məxsus  düşüncə  tərzinin  bərpasmdan,  son  nəticəda  milli 
mifologiyalann,  о  cümlədən  türk  mifologiyasmm  sistenıli  öyrənilərək 
qanunauyğunluqlarmın iizə çıxarılmasından ibarətdir.
Araşdırmalar  göstərir  ki,  əski  çağ  düşüncəsindən  ötrü  dtiııyam 
dərkin  başlıca  vasitəsi  gerçəkdən  də  mifoloji  obrazlar  olmuşdıır.  Odur  ki, 
mifoloji  sistemin  ən  vacib  elementlərindən  biri  e b   mifoloji  varlıqlardır. 
Lakin  bu  heç  də  о  demək  deyildir  ki,  bəlli  bir  mifoloji  sisteın  sadəcə 
personajlar  yığınından  ibarət  diişüniilməlidir.  Mifoloji  obrazlaıa  belə 
yanaşma,  əlbətto,  etnik-mədəni  ənənəni  bir  bütöv  lıalında  dinamik  sistem 
kimi  görmək  imkam  verməyəcəkdir.  Məsələnin  mahiyyoti  bundaıı 
ibarətdir  ki,  digər  sistemlər  qədor  üırıumtürk  mifoloji  sistemi  do  öz 
bütövliiyünii  təbii  olaraq  mifoloji  personajlar  səviyyəsində  təzahiir 
etdirmir.  Üstəlik,  yanaşma  tərzinin  dəyişdirilməsiııi  ctnik-ınədəni 
ənənənin  öz  dinamik  təbiəti  tələb  edir.  Çünki  etnik-mədoni  эпэпэ  təbiət 
aləmində  olduğu kimi  canlı  varlığa bənzor şokildə öz-öziinii  qurur,  tənzim 
edir; hərəkətlilik bu  dinamik səciyyəli sistemin  öz canmdadır.
Эпэпэ  ilo  yaşayan  cəmiyyətin  dünya,  təbiət  vo  iıısaıı  qavrayışı  da 
inkişafın  yeni  tipi  olan  vo  təbiəti  qeyri-üzvi  aləm  bilən  müasir  texnogen 
sivilizasiyadan  fərqlənmişdir.  Özünü  təbiətin  yalmzca  kiçik  bir  parçası

olaraq  görəıı  insan  onunla  uyum  içərisində  yaşamış,  daha  nə  onu 
dəyişdirməyə,  ııə  da  ram  eləməyə  çalışmışdır.  Təbiətə hakim  olmaq  istəyi 
əııənəylə  yaşayan  və  эпэпэЬгэ  sədaqəti  əsil  dəyər  sayan  mədəniyyətin 
ruhuna  bütünlüklə  yabançı  olmuşdur.  Mexanistik  təbiətli  elmin  düşüncə 
kateqoriyaları  isə  bu  hər  an  dəyişan  və  yenilənən  təbiətdəki  dövranm 
ritminə  uyan  ənənəylə  bağlı  hansısa  hadisənin  həqiqi  mahiyyətinin  üzə 
çıxaıılmasmı  qeyri-mümkün  edir.  Hazırkı  yanaşmalar  isə  о  cümlədən  də 
folklor mədəniyyəti  kimi daim  içəridən bir nizam qaynağı  olan yaradıcılıq 
pıoscsinə  donuq  mexanistik  baxışm  nəticəsidir.  Səbəb  kainata  mexaniki 
sistem  kimi  yanaşılması  ideyasını  özündə  ehtiva  edərək  bir  neçə  əsrdəıı 
bəri  mədəniyyətbrə  hakim  kəsilən,  elə  hazırkı  Qərb  cəmiyyətini  də 
formalaşdıran,  lakin  artıq  mövqelərini  yavaş-yavaş  təslim  etməkdə  olan 
paradiqmadır.  Halbuki  canlı  ənənənin,  yaşayan  bir  sistemin  belə  baxış 
çərçivəsində  anlaşılması mümkün deyil.  Əks  halda har hansı fakt prosesin 
əvazi  olaraq  qavramldığı  üçün  hissə  haqda  təsəvvür  bütöv  haqda 
təsəvvürün yerini tutur.
Əski  dıişüncədən  ötrü  müdrikliyin  mənbəyi  olımış  təbiət  abm i  hər 
zaman  olduğu  kimi  indi  də  «bizimlo  minbrcə  ağızdan  eşidibn  bir  səslə 
damşır ki,  onu  yalrnz yaxm vaxtlarda  eşitməyə  başlamışıq»  [336,  s.125]. 
Nəticədə  bu  gün  insanla  təbiətin  yeni  dialoqu  baş  tutmaqdadır  ki, 
sineıgetika  da  tobiətin  ıasional  dərkində  mühüm  addım  olan  həmin 
dialoqa  söykənir.  Əski  düşüneə  insanla  təbiətin  bütövlüyü  üzərində 
qurulduğundan sinergetik yanaşma özünü doğruldur.
İnsanla  təbiətin  bütövbşdiyi  arxaik  düşüncə  çağından  gəlmə 
mifoloji  obrazlarm  funksional-semantik  eəhətbrinin  yeni  sinergetik 
pavadiqma  işığmda  araşdırılması  bəlli  mifoloji  obrazm  funksional- 
semantik  səciyyə  etibarilə  zaman  keçdikcə  təkamtil  edən  və  müəyyən 
dəyişiklikbrə  nıərıız  qala  bibn  variasiyalan  məcmuyu  olduğunu  görmək 
imkanı veıdiyi üçün aktualhq kəsb edir.
Mifoloji  sistemin  sadəcə  mifoloji  personajlar  toplusu  olaraq  deyil, 
mifoloji  funksiyalar  sistemi  kimi  səciyyələndirilməsi  ib   yanaşı,  mifoloji 
varliqlann  ümumtürk  miqyasmda  müqayisəli  öyrənilməsi  metodikasımn 
işlənıb  hazırlanması  zərurətinin  vurğulanması  və  arxaik  etnik-mədəni 
mfoımasiyanm  эп  dayanıqh  elementbrini  qoruyub  saxlayaıı  demonoloji 
təsəvviirlərb  bağlılıqda  mifoloji  obrazlar  sisteminin  araşdmlmasmm 
vacibliyi mövzunun aktuallığım xarakterizə edən cəhətbrdəndir.
Türk  mifologiyasmın  pıoblembri  lıəın  ayrı-ayrı  elementlər 
səviyyəsində,  həm  də  mifoloji  diinya  modeli  çərçivəsitıdə  araşdmlmışdır. 
Bununla  ЬэгаЬэг,  Azərbayeanda  mifologiyaya  dair  axtarışlarla  birbaşa 
bağlı  problem  kimi  mifoloji  obrazlarm  da  ardıcd  və  müntəzəm 
öyrənilməsi  tarixi  əsason  1940-cı  ilbrdən  başlayır.  Tanmmış  folklorşünas 
M.H.Təhmasibin  həmiıı  dövrdərı  etibarəıı  Azərbaycan  xalq  ədəbiyyattna 
dair araşdırmalan milli folklorun mifoloji məzmununım iizə çıxanlması və 
sonrakı  dövr  üçün  ümumən  türk  mifoloji  sisteminin  bərpası  baxımmdan 
əhəmiyyətli  olmuşdur.  Həmin  araşdırmalarda  ayrı-ayrı  obrazlar  haqda 
mülahizəbr  nəinki  onlann  mifoloji  qatlarımn  öyrənilməsində,  biitövliikdə 
hazırkı  dövrün  Azərbayean  mifşünaslığı  iiçiin  elmi-nəzəri  bünövrə  tnşkil 
etmişdir.
Türk  mifoloji  obrazlarının  ayrı-ayrılıqda  tədqiqi  cəhətdən  bir  qədər 
sonrakı dövrdən  etibarən  M.Seyidovun  araşdıntıaları xüsusib  diqqəti  cəlb 
edir.  Tanmmış  alimin  dağ  ruhu  Alı  kişi,  Koroğlu,  Qoıqud  və  Xızır,  elocə 
də  Umay  ilahəsi,  A1  ruhıı  və  b.  haqda  mifoloji-etimoloji  yönümlii 
tədqiqatları  [90;  91;  92;  93]  mifologiya problembri  ib   əlaqəli  daha  geııiş 
konteksti  əlıatə  edən  araşdıımalar  olaraq  tüık  mifoloji  sisteminin  bəı pası 
üçün zəngin material verir.
Daha  sonrakı  dövrün,  xüsusən  1970-80-ci  ilbrin  araşdmnaları 
mifoloji  obrazlarm  tədqiqi  və  genezisiniıı  öyrənilməsi  istiqaınətiııdə 
zəngin  dövr  kimi  səciyyəbndirib  bibr.  Bu  dövrdən  başlayaraq 
B.Abdullanın  mərasim  folklorıma  dair  çox  sayda  araşdırmalan  [2;  3;  4], 
M.Hatəmi  [48;  49],  K.Vəliyev  [99;  100],  K.Abdulla  [5;  6],  A.Acalov  və 
N.Mehdinin,  bir  qədər  sonra  isə  O.Əliyev  [40],  Ə.Əsgər  [42;  43;  61], 
M.Qasımlı  [56;  57],  N.Cəfərov  [28;  29;  58],  M.Kazımoğlu  [53],  A.llacılı 
[45;  196],  S.Rzasoy  [87;  88;  89],  R.Kamal  [52],  M.Məmmədov  [77;  78] 
və  b.-nın  tədqiqatları  tüık  mifoloji  obrazlarımn  öyınııilməsi  iiçiin 
əhəmiyyətlidir.  A.Acalovun  türk  mifologiyası  və  tannçılıqla  bağlı 
ümumtürkoloji  dəyərə  malik  araşdırmaları  [8;  9;  10;  106],  Ə.Əsgərin 
«Azərbaycan  sehirli  nağıllarında  qəhrəman»  mövzıısunda  namizədlik 
dissertasiyası 
türk 
mifoloji 
obrazlarınm 
sistemli 
araşdırılması 
istiqamətində  miihüm  təcrübəbrdəndir.  K.Abdullanm  mif  və  mifoloji 
təfəkküriin  spesifikasma  dair  fikirbri,  A.Şükiirovun  qədim  tiirk 
mifologiyası  vo  ayrı-ayrı  obrazlarla  bağlı  mülahizəbri  [96]  mifoloji 
obrazlarm təbiətini  anlamağa kötnək edir.

Mifoloji  obrazlarin  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  baxımından 
N.Seyidovun  «Azərbaycan  nağıllan»na  «Qeydlər»ində  [22],  həmçinin 
folklorşünaslığa  dair  hazırlanmış  dərsliklərdə  -   P.Əfəndiyevin  «Azər- 
baycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatı»  [38],  V.Vəliyevin  «Azərbaycan  folkloru» 
[101]  və  A.Nəbiyevin  «Azərbaycan  xalq  ədəbiyyatı»  [80]  kitablarında, 
habelə  Azərbaycan  folklorunun  müxtəlif sahələrinə  dair  İ.Abbaslımn  [1], 
S.Paşayevin  [84]  və Q.Paşayevin araşdırmalannda, о cümlədən aşıq sənəti 
sahəsiııdə  M.Həkimov  [50],  Q.Namazov  [79],  H.İsmayılov  [51]  və  b.-mn 
[27; 59] tədqiqatlannda da ayrı-ayrı məqamlara diqqət yetirilmişdir.
Azərbaycaıı 
dilçilik  elmində  mifoloji  obrazlarin  linqvistik 
(etinıoloji)  aspektdə  öyrənilməsi  sahəsində  bir  sıra  araşdırmalar 
mövcuddur.  Tamnmış  türkoloqlardan  F.Ağasıoğlunun  əski  türk  tarixinin 
mifologiya  ilə  bağlılığmı  göstorən  araşdırmaları  -   praazərbaycan 
teonimləri,  kultlar  və  tapmaqlar haqda yazıları  və tarixi-etimoloji  etüdləri 
[12;  30;  31;  32],  T.Hacıyevin paleoonomastika və  Dədə  Qorqud  obrazlan 
ilə  əlaqəli  tədqiqatlan  [46;  47],  MAdilovun  [11],  E.Əzizovun  və 
M.Qıpçağın  qədim  tüık  düşüncəsiniıı  izlərini  yaşadan  mifoloji  ifadələrə 
dair  yazıları  [60;  82],  V.Zahidoğlunun  «Dədə  Qorqud»  leksikası  haqda 
silsilə qeydləri  [102;  103;  104] milli türkoloji dilçiliyin uğurlanndandır.
Türkıyə  mifşünaslığmda  xüsusən  Ə.İnanın  əski  türk  dini,  türk 
şamanizmi,  habelə  ayrı-ayrılıqda  A1  ruhu,  Umay  ilahəsi  və  b.  ilə  bağlı 
araşdınnalaıı  [132;  133;  134;  135],  O.Ş.Gökyaym  «Dədəm  Qorqudun 
kitabı»  [124],  H.Tanyunun  türk  tanrıçılığı  haqda  və  b.  tədqiqatı  [151; 
152],  B.Ögəlin  folklor  və  etnoqrafik  materiallarla  olduqca  zəngin 
ikicildlik  «Türk  mifologiyası»  [146],  həmçinin  türk  mədəniyyətinin 
gəlişmə  çağlarım  əks  etdirən  aıaşdırmalan  [145],  H.Güngörün  türk 
etnoqıafiyası  və din tarixinə dair əsərləri  [129;  130],  Ə.Y.Ocağm Xızır 
уэ
 
övliya  ilə  bağlı  tədqiqatları  [156;  157]  türk mifoloji  obrazlarının  struktur- 
semantik  təbiətitıiıı  düzgün  qavranılması  üçün  əhəmiyyətə  malikdir. 
Silsilədə  görkəmli  alimlərdən  F.Köpıülü  [140;  141],  Ə.Cəfəroğlu  [116], 
P.N.Boıatav [115],  Ş.Elçin [121],  B.Seyidoğlu [150], S.Gömeç  [126;  127] 
də  yer  alır.  Son  dövrləıdə  isə  M.Ərqun,  Ə.Duymaz,  Ö.Çobanoğlu  [117; 
118],  Y.Çoruhlu  [119]  və  b.  ilə  yanaşı,  digər  türk  xalqlan  alimlərinin 
tədqiqatları  [146;  185;  186;  187;  188]  diqqəti çəkməkdədir.
Türk  mifologiyasına  dair  rusdilli  odəbiyyat  içərisinda  V.Radlov 
[345;  346],  Q.Potanin  [328],  Ç.Valixanov  [191],  Y.Pekarski  [358], 
N.Dırenkova  [214;  215],  V.Jirmunski  [224;  225],  L.Qumilyov  [63;  203;
204; 205], X.Koroğlu  [251],  İ.Stebleva [362]  vo  çox sayda digər miiəllifın 
türk xalqlarınm  əski  və  ənənəvi  dünyagöriişləri  ilə  əlaqəli  problemləı i  bu 
və  ya  başqa  şəkildə  iizə  çıxaran  qiymətli  əsəriəri  vardır  ki,  həıııin 
tədqiqatlarda  türk  mifoloji  obrazlarmm  simvolikasını  sistemli  aıaşdıımaq 
imkanı  verən  folklor-etnoqrafik  qeydlər  və  nəzəri  miilahizələr  yer 
almaqdadır.  Bu  baxımdan  A.Divayevin  etnoqrafik  oçeıkləri  [208;  209], 
yakut şamanizminə  dair Q.Ksenofontovıın  materialları  [255],  şor folkloıu, 
Altay  və  Türküstan  şamanizmi,  tuva  şamanları  ilə  bağlı  miivafiq  olaraq 
N.Dırenkovanm  [213;  214;  215],  L.Potapovun  [329;  330;  331;  332;  333; 
334;  335], V.Basilovun  [173;  174;  175] və  M.Kenin-Lopsanııı tədqiqatlan 
[240;  241],  eləcə  də  S.Klyaştommm  [244]  qədim  türk  mifologiyasınm 
köklü problemlərinə aid  məqalələri, V.Butanayev  [189;  190], A.Saqalayev 
[374;  375],  Y.Yamayeva  [398]  və  b.-mn  Sibiıin  tüık  xalqlarmın  ənəııəvi 
dünyagörüşbri  haqda  todqiqatları,  S.Neklyudovun  tüık  (və  moııqol) 
xalqlarmın  mifologiyasına  dair  etnoqrafik  materiallarla  zəngin  silsilə 
araşdırmaları  [306;  307;  308;  309;  310;  311;  312;  313;  314;  315], 
Y.Tursunovun  qazax  məişət  nağıllarının  ibtidai  folklorla  bağlı  aspektdə 
genezisinə  dair  tədqiqatları  [379;  380;  381]  türk  mifoloji  varlıqlarmm, 
tanrıçılıq  və  şaman  mifologiyasmdan  gəlnıə  çox  sayda  personajm 
semantik  funksiyasmın  tarixi-mədəni  kontekstdə  və  etnik-mədəni  sisteıu 
çərçivəsində  araşdırılmasına  yol  açan  qiymətli  qaynaqlardır.  Həmçinin 
tüık mifologiyasındakı  A1  ruhu,  Umay ilahasi,  Koıoğlu...  obıazları  haqda 
silsilə  yazılar  meydana  gətirilmişdir.  Məsoləıı,  Umay  ilahosi  ilə  bağlı 
N.Dırenkova  [213],  L.Potapov  [332],  V.Butanayev  [189],  S.Skobelev 
[355],  M.Seyidov  [93,  s.80-114]  və  b.-mn  tədqiqatlarmı  xiisusi  qeyd 
etınək olar.
Eyni  zamanda  Volqaboyu  tiirk  xalqlarının  rıılı  lıoyatı  haqqmda 
R.Axmetyanovun  [168],  əski  çuvaş  mifologiyası  vo  demoııologiyasına 
dair  V.Sergeyevin  [354]  dilçilik  yozumları  üzərində  qurıılan  todqiqatları, 
е1эсэ  də  digər  müəlliflərin  bıı  qəbildən  ayrı-ayrı  oçerk  və  moqalələri  tiirk 
mifoloji  obrazlarının  həmçinin  semantik  stnıktıırıma  aydınlıq  gətiril- 
məsinə  kömək edir.
Tanınmış  Avropa  müəlliflərindən  L.Levi-Briil  [257],  E.Kassirer 
[238;  239],  K.Levi-Stros  [258;  259],  M.EIİade  [395;  396],  J.-P.Ru  [148; 
149],  rus  alimlərindən  O.Freydenberq  [382;  383],  V.Pıopp  [338;  339; 
340],  A.Losev  [266;  267],  S.Tokarev  [368],  Y.Meletinski  [283;  284;  285; 
286;  287;  288;  289;  290],  P.Boqatıryov  [182],  Y.Lotmaıı  [268;  269;  270;

271],  V.Toporov  [370;  371;  372;  373],  A.Qureviç  [206;  207], 
S.Ncklyudov,  B.Putilov  [341;  342;  343],  A.Bayburin  [169],  Y.Novik 
[317; 318;  319; 320;  321; 322], Y.Revunenkova [347; 348; 349], K.Çistov 
[389]  və  b.-nm  ibtidai  təfəkkür,  ənənəvi  düşüncə  tərzi,  mifoloji  sistem, 
mifoloji  varlıq  və  s.  epistemoloji  problemlərlə  bağlı  fikir  və 
müddəalanndan istifadə olunmaqla yanaşı, biitövlükdə xalq mədəniyyətiııi 
funksional-semiotik aspektdə öyrəııən  digər struktur folklorşünaslıq,  etno- 
linqvistik  və  üınumən  etnoloji  araşdırmalarla  [193;  261;  262;  272;  273; 
274; 275;  276] gəlinən nəticələr də əsaslı şəkildə nəzərə ahnmışdır.
Yaratdığı  mətntər və  bu  mətnbrdə yer  alan  obrazlar  sistemi  ilə  hər 
bir  etnik-mədəni  ənənənin  sistemlilik  təşkil  etdiyini  xüsusi  nəzərə 
çarpdırmaq,  əski  çağ  dünyaduyumu  və  dərkiniıı  vasitəsi  olan  mifoloji 
obrazları  səciyyələndirən  cəhətlərə  aydınlıq  gətirmək,  metafora  və 
simvoldan  fəıqli  olaraq  bu  obrazlann bütünlüklə  hərfi  mənada, tam  real  və 
maddi  qavramlması  mexanizmini,  onlanıı  funksional-semantik  təbiətinin 
anlaşılması  üçiin  yalmz  indiki  şəkilllərini  deyil,  bu  şəklə  düşənədək 
keçdikləri  təşəkkü!  prosesini  тйэууэп  etmək,  mifoloji  varlıqlarm  etnik- 
mədəni  эпэпэ  çərçivəsində  zaman  keçdikcə  variasiyaya  uğraya  bildiyi 
fıkıinə  xüsusi  diqqət  yetirmək,  müasir  elmi  paradiqma  işığında  vo 
mifşünaslağa  dair  tədqiqatlann  hazırkı  səviyyəsindən  çıxış  edərək  türk 
mifoloji  sisteminin  bütöv  mənzərəsinin  ayrı-ayn  obrazlar  və  onların 
funksiyalaıınm  ayrılıqda  araşdırılması  yoluyla  deyil,  məhz  mifoloji 
funksiyalar  səviyyəsində  üzə  çıxarıla  bilmosinin  mümkünlüyü  fıkrini 
əsaslandırmaq,  türk  mifoloji  obrazlar  sisteminə  daxil  olan  arxaik 
strukturlu  bir  sıra  obrazlann  mifoloji  simvolikasını  və  invariantım  bərpa 
etmok,  mifoloji  Ulu  Ana  kompleksinin  semantik  arxaikasını  araşdırmaq 
və  transformlannı  iizə  çıxarmaq,  arxaİk  etnik-mədəni  informasiyanın  эп 
dayanıqh  elementlərini  özündə  qoruyub  saxlayan  və  aktual  inanışlar 
sistemı  ilə  bağlanan  demonoloji  təsəvviirlərin  məhsulu  kimi  türk  demonik 
obrazlarmm  səciyyəvi  əlamətləıini  sistemləşdirmək  və  b.  vəzifələrin 
yerinə yetirilməsi zəruri sayılmışdır.
Kitabda  mifoloji  obrazlann  struktur-semantik  xüsusiyyətləri  etnik- 
mədəni  sistem  çərçivəsində  tədqiqata  colb  olunur,  məna  potensiah  geniş 
olan  bir  sıra  obrazlann  mifoloji  simvolikası  və  semantikası  açıqlanır. 
Folklor  mədəniyyəti  ib   daim  yaradıcılıq  içərisində  olub  yenidən  yeniyə 
axaraq  hər  an  dəyişən  və  dəyişə-dəyişə  də  özünü  qoruyan,  bununla  beb 
hər  dəfəsində  sanki  təzələnən  təbiət  arasında  paralellər  aparılır  ki,  bu
baximdan  kitabda  irəli  sürübn  və  şərhini  tapan  müddəalardan  biri  də 
özünütəşkil  dinamikasmın  mifoloji  obrazlann  təkamülünün  ayrılmaz 
cəhətiııi  təşkil  etdiyinə  dair  mülahizədir;  yəni  mifoloji  sistemdə  peı- 
sonajlarm  təşəkkülü  və  mövcudluğu  baxımından  funksiyaları  hər  zaman 
apancı rol oynayir.
Sinergetika  kontekstində  yaııaşılması  elmi-nəzəri  baximdan  yeni 
olub, özünütəşkil  gücünə  sahib  və  öz-özünü  quran bir proses kimi  mifoloji 
ənənədə  transformasiyalan  vo  obrazlann  fasiləsiz  təşəkkülünü  göımək 
imkanı  vemıişdir.  Real  tarixi  personajlarla  bağlı  faktlann  mifoloji 
strakturlann hazır  qalibbrinə  sığdınlması  mexanizmi  obrazların  timsalmda 
geniş tədqiq olunmuşdur.
Mifoloji  obrazlann  təkamülünün  bəlli  ölçüdə  həmin  obrazlann 
funksionallığı  və  semantikasma  görə  тэпа  potensialındakı  ilkiıı  imkan- 
lannın  sırayla  uyğunluq  içərisində  var ola  bilmə  şəkli  otraflı  şərhini  tapır. 
Mifoloji  personajlarm  variativliyi  və  zaman  keçdikcə  dəyişiklıklərə 
uğraya  bilməsi  gerçəyi  isə  xalq  mədəııiyyətindaki  obrazlann  bədii 
əsərbrdə yaradılan ədəbi  obrazlardan  açıq-açığma fərqləndirilməli  olduğu 
şəklində  şərh  edilir.  Eyni  zamanda  mövcudluğunu  funksiyalan  şərtbn- 
dirdiyindən  və  etnik-mədəni  эпэпэ  çərçivəsində  qarşılıqlı  əlaqələıı- 
diyindəıı  mifoloji  obrazlann  biri-birindən  təcrid  olunmuş  şəkildə 
araşdırılmasmm qeyri-mümkünlüyü vurğulanır.
Tədqiqatda  mifoloji  strukturlardan  ilkiıı  imkanları  özündə  cəııı- 
ləşdirən  V3  sonrakı  bütün  dəyişilməbrinə  baxmayaraq,  qorunan  invariant 
strukturlar  kımi  bəhs  olunur.  Belə  ki,  genezisinə  görə  mifoloji  komplekslə 
bağlanan obrazlann transformasiyaları həmin  imkanlardan keçir və mifoloji 
kompleksin  evolyusiyası  da  о  ilkin  imkanlarm  bu  və  ya  başqa  şəkildə 
gerçəkbşməsidir.  invariant  strukturun  üzə  çıxarılması  məqsədilə  mifoloji 
Ulu Aııa kompleksi  bütövdən  aynlan  parçaları  kimi  ayri-ayn  ti'ansfonnlan 
ilə qarşılıqlı bağlılıqda nəzərdən  keçirilmiş və тйэууэп  olunmuşdur ki,  Ulu 
Ana  məna  potensiah  geniş  olan,  lakin  bütüıı  dəyişilməbrinə  baxmayaraq, 
qorunan  invariant  strukturdur;  bir  neçə  dəfə  transformasiyaya  uğrayan 
həınin  kompleksin  diferensiasiyası  nəticəsində  müstəqil  hami  ruhlar  kimi 
fəaliyyət  statusuna  malik  bir  sıra  obrazlar  meydana  çıxmış,  invariant 
strukturda  isə  bir  kökə  -   kompleksə  bağlandıqlarmdan  struktur-funksional 
xüsusiyyətbr baximdan və mifoloji simvolikasına görəyaxm, zaman-zaman 
isə  eyni bir  funksiyanı  da  icra edə bilmişlər.  Ulu  Ana  obrazmın  malıiyyəti 
ilə  bağlı  ayrı-ayrı  m ətnbrə  səpəbnmiş  məlumatlar toplanmış  və  mifoloji

kompleksin bərpasma çalışılmış, bu zəmində bir sıra obrazlarda bir-biriylə 
əkslik  təşkil  edirmiş  kimi  görünən  ftınksiyalar  mifoloji  kompleksin 
təkamtil  prosesiııdə  uğradığı  transformasiyalarm  təbii  noticosi  ib  izah 
olunmuşdur.
Araşdırmada  ənənəvi  milli  mədəniyyətin  təbiətinə  zidd  golərək  və 
tiirk dini-mifoloji  düşüncəsini  semantik  planda  diizgiin  əks  etdirməyən  və 
obrazlarm  simvolikasma  dolaşıqlıq  gətirən  bir  sıra  anlayışlarla  bağlı 
yanlışlıqlara  da  münasibət  bildirilmişdir.  Övliya,  hami  ruh  olan  mifoloji 
varlıqlara  «tanrdar»,  «allahlar»  adı  veribrək  yunanların  vo  ya  romahlarm 
dinində  olduğu  şəkliylə  bir  panteon  yaradılması  cəhdlərinin  əsassızlığı 
empiıik  məlumatlara  söykənilməkb  geniş  şərh  olunmıış,  tanrıçı  tiirklərin 
dini-mifoloji  dünyagörüşündə  эп  böyük  somavi  ruh  kimi  Tanrmm  heç  bir 
antropomorfik  özəllik  daşımaması  etnik-modəni  sistemin  faktları  ilə 
qaynaqlar,  mifoloji  və  etnoqrafik  materiallar  əsasmda  təsdiqbnmiş,  tüık 
mifoloji  təfəkküriində  sakral  məzmun  daşıyaraq  özlüyündə  Tanrmı 
vəsfləndirən  ilahi  doyərbrə xüsusi diqqət yetirilmişdir.  Eyni  zamanda ölüb- 
dirilmə  ideyasma bağlanan bir sıra obrazlarm simvolikası  türk dini-mifoloji 
di'ışüncosiııin  osası  olan  tannçılıq  görüşləri  işığında  həmin  obrazlann 
funksiyalaımm  əbədi  Tanrmın  varhğmdan  qaynaqlanması  ib   əlaqəli 
araşdınlmışdır.
Tədqiqatda  arxaik  etnik-mədəni  informasiyanm  эп  dayamqlı 
elementləriııi  öziində  qoruyub  saxlayan  demonoloji  tosəvviirbrin  milli 
mifoloji  sistemin  öyrənilməsi  və  dünya  modelinin  borpası  baxımmdan 
əhəmiyyəti  açıqlamr,  eyni  zamanda  qeyd  olunur  ki,  mifoloji  obrazlarm 
aktual  demonoloji  təsəvvürlərlə  bağlılığmı  itirərək  inamşlar  sferasmdan 
çıxıb  bədii  təxəyyü!  sahəsinə  keçməsi  və  söybyicilik  hadisəsi  faktma 
çevrilməsi  özliiyündən  folklor  ənənəsiniıı  tarixən  təşəkkiilünə  xidımt 
etmişdir.  Mifoloji  rəvayətbr  iizərində  miişahidəbr  isə  bu  qənaət9  gətirir 
ki,  tüık  xalqları  folklorunda  geniş  yaydan  demonik  varlıqlarla  yanaşı  hor 
biri  canlı  ənənədə  özünəməxsıısluğu  ib   seçibn  dönəlgə təbiətli  çox  sayda 
mifoloji obraz var və mifoloji  informasiya yüklü ııeço-ncçə mətn do horn in 
varlıqlarla bağlı toşokkiil tapmışdır.
Arxaik  strukturlu  mifoloji  obrazlarm  funksionallığmm  düzgün 
qavrandması  üçün  onların  təbii  tarixi-mədoni  koııtekstə  çıxanlması  və 
tiirk  elnık-modoni  sistemi  çorçivosində  araşdırılması  zəruridir.  Buııa  göro 
do  müqayisolor  apanlarkon  iimumon  tiirk  etnik-mədəni  sistemini  toşkil 
edəıı  ənənələrdən  hər  birində  əski  dünyaduyıımu,  inam  və  etiqadlarm
daşıyıcısı  olan  obrazlarla  ilişgili  mifoloji,  etnoqrafik  və  folklor 
qaynaqlarma,  lüğətbrə  eyni  dərocədə  üz  tutulmuşdur.  Böyük  bir  arealda 
türk  mifoloji  varlıqlarmm  hədsiz  çoxluğu  ib   yanaşı,  onlann  miiəyyən 
qismi  haqda  ətraflı  məlumatm  olmaması,  üstəlik  zəngiıı  moııa 
potensialından  məhrum  bu  obrazlarla  bağlı  bilgibrin  də  ayn-ayrı  tiirk 
xalqları  arasmda  davamlı  dəyişməsi  nəzərə  almaraq,  həmçinin  tüık 
mifşünaslığma 
dair 
araşdırmalarm  möveud 
təcrübəsinin 
verdiyi 
imkanlardan  çıxış  edibrək  tədqiqatda  türk  mifoloji  obrazlarınm  ümumi 
təsnifatı  prinsipbri  ib   əlaqəli  mosəbbro  isə  həblik  geııiş  yer 
ayrdmamışdır.
Türk  mifoloji  obrazlarının  struktur-semantik  xüsusiyyətbrini 
sistemli  üzə  çıxarmaq  imkanı  verən  mifoloji  mətnbr  araşdırmanm  əsas 
obyektini  təşkil  etmişdir.  Obrazlarm  semantik  strukturunun  araşdınlması 
zamam özündə mifoloji  informasiya saxlayan etnoqrafik materialIardan  da 
geniş istifado olunmuşdur.