AZƏrb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu

mifoloji  personajm  eyni  bir  fəaliyyəti  miixtəlif 
areallarda 
dəyişik 
anlamlar 
qazanaraq 
ayrı-ayrı 
funksiyaların 
gerçəkləşməsi  da  ola  bilər.  Axır  nəticə  etibarilə  mifoloji  funksiyaların bu 
şəkildə araşdırılması hansı mifoloji elementlərin ümumtürk,  hansınm ayrı- 
ayrı  areallarla  bağlı,  hansınm  isə  Iokal  xarakterli  olduğunu  üzə  çıxarmaq 
imkam  yaradır  ki,  bunlarsız  da  mifoloji  dünya  modeli  səviyyəsində  türk 
mifologiyasmın bərpası mümkün deyil.
Mifoloji 
sistemin  mifoloji 
funksiyalar  səviyyəsində  yalııız 
araşdırıcmm  zorla  qəbul  etdirınəyə  çalışdığı  məntiqdən  hərəkatlə  və 
üstəlik,  эпэпэ  daşıyıcısmın məntiqindən  кэпаг bir şəkildə tədqiq  olunması 
da  artıq  dərəcədə  təhlükəlidir  va  gəlinəcək  nəticələrin  yanhşlığmı 
qaçılmaz edir.
Ümumtürk 
mifoloji 
sisteminin 
bütövlüyü 
özünü 
mifoloji 
personajlar  səviyyəsində  təzahür  etdirmir.  Ümumtürk  mifoloji  sisteminin 
tam  və  biitöv  mənzərəsi  mifoloji  funksiyalar  saviyyəsmda  üzə  çıxarıla 
bilər.  Bunlar  həmin  funksiyalardır  ki,  mifologiyanm  ilkin  qatını  təşkil 
edir,  mifoloji  sistemin  bütün  digər  elemeııtlərindən  daha  əvvəl  təşəkkiil 
tapmışdır və  özündə  onuıı  эп  dayanıqlı  qatını  təcəssüm  etdirir  [262].  Belə 
bir  yanaşma  mifoloji  sistemi  həıxı  də  mifoloji  funksiyalar  sistemi  olaraq 
səciyyələndirmək  imkam  verir.  Burada  məqsəd  mifoloji  sistemdə  xalq 
təfəkkürünün,  etnik-mədəni  diişüncənin  gerçəkliyi  qavramanın  bütün 
ö/üııəməxsusluqlarıyla  necə  əksini  tapdığınm  mahiyyətinə  varmaqdan 
ibarətdir.  Bıı  zaman,  əlbəttə  ki,  mifoloji  personaj  qətiyyətı  unudulmur, 
sadəcə olaraq  о, yalmz mifoloji  obraz və ya varliq kimi  deyil, həm də çox 
sayda funksiyanm və əlamətin daşıyıcısı kimi dark olunur.
Mifoloji  personajlara  bu  səviyyədən  yanaşma  onu  donuq  deyil, 
olduqca  mütəhərrik  və  dinamik  bir  sistem  olaraq  görmək  imkam  yaradir. 
Beləliklə,  mifoloji  sistem  mifoloji  personajlann  sadəcə  yığmmdan  ibarət 
deyil, biri-biriylə miinasibət etibarilə müxtəlif ölçülü  əlaqələrə malik olııb 
bəlli  dairədə  bir  bütövlük  içərisində  bağlaşan  mifoloji  funksiyaların 
məcmuyudur [262].
* * *
Türk  mifologiyasında  məna  potensialı  geniş  olan  mifoloji 
varlıqlardan  damşılarkən  ilk  öncə  mədəni  qəhrəman  tipindən  bəhs  etmək 
lazım  gəlir.  Mədəni  qəhrəman  mifoloji  mətnlərdə,  mifık  rəvayotlərdə 
fəaliyyəti  insanlar  üçün  ınadani  dayərlərin  yaradılması  va  ya  əlda 
edilməsinə yönələn  mifoloji  varlıqdır.  Arxaik strukturlu mifik surat kimi  o, 
insanlar üçün od əldə edir, bayramların va marasimlərin  meydana çıxmasmı 
tamin edir, этэк aləti düzəldir, ev tikməyi, çadır qurmağı, körpü salmağı  və 
b.  öyrədir,  qanun-qaydalar  qoyur,  camiyyəti  nizama  salır,  birgəyaşayış 
qaydaları və bir sıra yasaqlar gətirir [21, s. 16-17].
Təbiətdən  sıynlaraq  mədəni  aləmin  yaradılması  aktında  iştiıak 
etməyi  mədəni  qəhrəınam  saciyyaləndiran  əlamətlərdir.  Mədani  qəhrəman 
arxaik  strukturlu  dastanlarda  həm  kultun  tasisçisi,  həm  da  ilkiıı  icraçısı 
funksiyasmı yerinə yetirir.  Ümumiyyətla, arxaik eposlarm diqqətli təhlili  bir 
çox  obrazlan  mədəni  qahrəman  olaraq  gözlər  önündə  canlandmr  [283, 
s.l 15].  İlkin və birbaşa ona aid funksiyalan ilə yanaşı, mədəııi qahrəman bir 
neçə  ipostasda,  о  cümlədaıı  demiurq,  ilkin  əcdad,  trikster  ipostaslannda 
çıxış  edə  bilir.  Məsaləıı,  altay  dastanlannda  odun  kəşfı  ulu  Tanrı  Ülgenin 
adıyla əlaqəlandirilir [146, s.501].
Demiurq  kimi  mədəni  qəhrəman  aləm  sahmana  düşmazdan  avvolki 
çağı  —  xaos  çağmı  təmsil  eləyən  güclərla  mübarizə  apararaq  düııyanın 
yaradılışı  aktmda  iştirak edir.  Olur ki, bəzən  o,  rııhlar sırasına da  aid  edilir. 
İlkin (ulu) əcdad kimi har hansı boyun və ya soyun başlanğıcı da onun adına 
bağlana  bilir.  Madəni  qəhrəmanm  gətiıdikləri  elə  dəyərlərdir  ki,  etııos 
onlarsız  var  ola  bilməz.  Bunlann  sırasında  sosial  strukturlar  da  yer  alır. 
Çünki həmiıı struktıırlar etnosun davranış tipini тйэууэп edir va bıı məııada 
etnik  birliyin  struktur  stabilliyinin  təminatçısıdır.  Olduqca  arxaik  köklərə 
malik  mədəni  qəhrəmaııın  bütün  faaliyyəti  mifik  zamanla  bağlıdır.  Göyla 
yer yaradılan çağda о da var.

Məcləni  qəhrəman  nizamlı  dünyamn  sahmanım  pozmağa  çalışan  və 
xtonik  demonlar,  qeyri-adi  nəhəng  varlıqlar  görünüşündə  təsəvviir  olunaıı 
kortəbii  xaotik  güclərə  qarşı  dayanır.  Bu  həmin  zamandır  kı,  kortəbii 
qiiwələr «öziimüzkülər» / «özgəbr» qarşıdurmasmda «özgələr»i təmsil edir 
və  yadlann  obıazı  ilə bir arada  birləşir.  Əıı  nəhayət,  dünya  folklorunun  bu 
эп  qədim obrazmda -  mədəni qəhrəmanda onun  bir növ özünün  antaqonisti 
olan  mifoloji  personajm  cizgiləri  ola  bilir.  Bu  baxımdan  onun  dönorgəlik 
qabiliyyəti  var;  bitkiyo,  quşa  və  е1эсэ  də  öz  antaqonistiııə  çevrilməyi 
bacanr.  Bu  bağlıhqlar  da  уепэ  lıəınin  mif  diinyası  qəhrəmanınm  adı  ib  
bağlı  süjetləriıı  dünyanın  sahmandan  əvvəlki  çağına  -   mifik  zamana  aid 
olmasından  gəlir.  Mədəni  qəhrəmanların  bütün  foaliyyoti  kosmoqonik 
proseslə  yanaşı,  onun  fonunda  gedir,  çox  vaxt  da  prosesə  təsir  edir  [21 
s. 17].
Mifık  nıədəni  qəhrəman  obrazmda  həm  idealizə  olunmuş  əcdadı, 
hənı  Tanrı  ilo  insan  arasmda  dayanan  bir  varlığı,  həm  tarixən  yaşamış  ulu 
şaınan  vo  əcdadlar  haqda xatirələrin  izlərini  vo  s.  görmüşbr.  Tədqiqatçılar 
arasmda geniş yayılan görüş isə bundaıı  ibarətdir ki,  ınifık qohroman  ən ulu 
ilahi  qüwətlə  insanlar  arasında  vasitəçidir.  K.Levi-Strosun  konsepsiyasına 
görə do  modəni  qəhrəman  bir mediator -  araçıdır vo məhz onun yardımı ib  
bu  və  ya  digor ziddiyyətbr ortadan  qalxır,  oksliklor  beləcə  öz həllini  tapır. 
Demonlann vo ya «ruhlamn -  yiyəbrin qoruduqlan modoııi doyərlori  mifik 
qəhrəmaıılann  oldo  etmələrindən  danışan  yaradılış  miflori  ib   şamanlann 
qamlıq etmə mərasimbri do mövzu baxımından yaxındır.
Qəlıroınanlıq eposunun kökbrinin  araşdınlması  mifşünasları beb bir 
qənaətə  gətirmişdir  ki,  modoııi  qohroman  haqda  miflor  qəhromanlıq 
dastanlannın  da  təməlində  dayanır.  Modoııi  qəhrəmanlar  haqda  hekayətbr 
özlüyiındə  arxaik mifoloji eposlardır.  Zoomorf cizgili mədəni qəhromandan
-   triksterdən  danışan  etioloji  miflər  isə  sonradan  asanhqla  heyvanlar 
haqqında nağıllara çevrilibdir. Y.Meletinskiyə görə, dini görüşbr zominindo 
Tann  obrazına  doğru  tokamül  edə  bibn  mədəni  qohromanm  xalq  ədəbi 
yaradıcılığı  zominindo  epos  qəhromamna  çevrilməsi  mümkündiir  [283, 
s. 130].
Modoııi qohromanlardan bolıs edotı mifbr sonralar sehirli  vo qeyri-adi 
nasnələr  ardmca  о  biri  dünyaya  yollanan  qohromaniann  başma  golonlori 
anladan sehirli nağılların təşəkkülündə ohomiyyotli olmuşdur. Mifık modoni 
qohromanlar  sehirli  nağıllarm  ironik  qəhrəman  obrazlanmn  da  təşəkkül 
tapmasmda  mühüm  rol  oynamışdır  ki,  bu  haqda  fıkir  elmdə  artıq  qobul 
olunmuş sayılır.
Mədəni  qəhrəmanlar  haqda  ıtıif  mətnlorindo  epik  qəhromanlar 
silsiləsi,  ümumiyyətlə,  yetim  olaraq  səciyyələndirilir.  B eb  atasız-anasız 
qəlırəmanlar  yer  üzündəki  ilk  insan  kimi  həm  də  «Göy  oğlu»  deyə 
xarakterizə  olunurlar.  Şorlardakı  bahadır  nağıllanndan  birində  эп  qədim 
zamanlarda  yaşamış  «Çaqıs»  adlı  bir  qəhrəmandan  damşxlır  ki,  onun  e b  
adınm  da  mənası  «yalqız,  yalnız,  tənha»  deməkdir.  Belə  «tənha» 
qəhrəmanlar isə mifık ilkin yaradılış çağı ib  bağlı varlıqlardır.
Türk,  eləcə  do  monqol  mifologiyasmda  göyo  «köçürlilmobrinin» 
ardmdan  demiurq  və  ya  mədəni  qohromatüara hami  şaman  ruhları  gözüylə 
baxılmışdır.  Bir  fıkrə  görə  də  məhz  yerbrdən  göybrə  «köçörülmoləri» 
onlann  ilahibşdirilməsi  yöntində  ilk  addım  olmuşdur.  Tiirk-monqol 
eposlarından  danışılarkən  qəhrəmaııların  göybrdon  уегэ  endirilməbri 
mədəni qəhrəmanm göybrə qaldınlması ilə də əlaqobndirilmişdir.  Mifoloji 
sistemlordo  mədəni  qəhromanlartək  ilk  insanlar,  boylann  və  soytarın  vılu 
əcdadlan,  cəddi-əlaları  olaraq  bilinən  mifik  varlıqlar  silsibsi  də  yer  alır. 
Onların bütün  foaliyyətbri  mifik  zamanla bağlı  olur.  Diqqoti  beb  bir colıot 
çəkir  ki,  ibtidai  və  şaman  etiqadlanna  görə  do,  ilkin  əcdadiann  məskəni 
məlız ölübr səltənətidir [379,  s. 17].
Bəzən  ilkin  əcdadla  demiurq  və  mədəni  qəhrəman  obrazlanmn 
özlərini  biri-birindən  ayırmaq  da  çətin  gəlir.  Yaradılışla  bağlı  mifoloji 
təsəvvürbrdə  ilkin  əcdad yer üztindəki  ilk insanla beb eynibşdiıib bilir ki, 
bu təsovviirbrin də əsasında  mikrokosmla (kiçik abm )  makrokosm  (böyiik 
aləm)  arasmda  uyğunluq  və  bonzərlik  olduğuna  dair  əski  düşüncə 
dayanmışdır.
İlkin ocdadlar mədəni  qəhrəmanlar və ya demiurqlar kimi dünyanın 
yaradılması  aktının  iştirakçısı  da  ola  bilirbr.  Mosobn,  şorlann  qızıl-qaya 
soyunun  monşəyi  insanlara  oddan  istifadə  ebmoyi  öyrədən  bir  ixtiyar 
qoca  ib   əlaqələndirilir  [375,  s.32].  Eyni  zamanda  təbii  və  mədəni 
təsisatlarm  qurulmasında, 
cəmiyyot  hoyatmın  nizama  salmması, 
morasimbrin təsis olunması  və qayda-qanunlar qoyulmasında iştiıak edəıı 
ilkin  ocdadlar  bəzən  öldükləri  zaman  hansısa  bir  təbii  varlığa  və  hotta 
hami ruha çevrib bilirbr.  İlkin  əcdad obrazı bəzən zooantropomorf cizgili 
beb  ola  bilir.  Yakutlann  mənşəyi  haqda  bir  əfsanəyə  görə,  guya  oıılann 
ilkin,  ulu  əcdadları  yarısı  at,  yarısı  adam  şəklində  göydən  enmiş  bir 
varlıqdır.
İlkin  əcdad  obrazı  dastan  qəhrəmanlarınm  эп  qodim  tipini  təşkil 
edir.  Yəni  epik qəhrəman  həm do  monşəcə  ilkin  əcdaddır.  Müqayiso  iiçün 
söybmək  olar  ki,  islam  inancma  göro  do  ilk  insan  eyni  zamanda  ilk

peyğətnbərdir.  İlkin əcdad epik mətnlərdə sonradan  xilaskar funksiyasında 
çıxış eda  bilir.
Tüık  mədəni  qəhrəman  tipinin  bir  ayrı  nümunəsi  ilkin  şaman 
obrazıdır.  Yakut  mifoloji  ənənəsinə  görə  Tanrı  ilkin  şamam  göydə 
yaıatmışdır.  «Dinlər  taıixi»  kitabımn  miiollifi  A.Men  Tannya  qarşı  gələn 
ilkin ıılu şaman haqqmda yakut rəvayətində ilk şamanlar kultunun demonik 
cizgilərini  görür  [292].  Göydəki  ilkin  şamanlarm  ölümsüz  olduqları 
təsəvviirü  sonralar  uzunömürlülüklə  yaııaşı,  həm  də  Tann  ilə  mücadilə  və 
ya  öliimdəııqaçma  şəklini  almışdır.  Bunun  bir  öməyi  baxşılar  piri,  övliya 
Qorqut Atanm öltimdən qaçması motividir12.
Yakut inamlannda  ilk şaman olaraq An Arkıl Oyun göstərilir.  Adma 
sadəcə  Arkd  da deyilən  bu  ulu  şaman  о  qədər güclüydü  ki,  ölübri  dirildir, 
korlarm  gözünü  açır,  ruhi  xəstələri  sağaldırdı.  Yakut  şamanlan  mərasimə 
başlamadan  öncə  bir  qoruyucu  ruh  olan  bu  ilk  şamanı  köməyə  çağırır, 
ondan  sonra  xostolori  sağaltmağa  başlardılar.  Adınm  «fal»  anlamlı  «ırb> 
kökiindən  (b  göründiiyü  kimi,  Arkıl  (Irkıl)  həm  ilk  falçı,  həm  də 
gələcəkdən, qeyb aləmindən xəbər verən ilkin şaman idi.
Şaman mətnlərində ilkin şamanın göylərdən enməyi  ilə bağlı görüşlər 
yer  aldığı  kimi  şamanlarm  göylərə  yiiksəlımyi  hadisəsinə  də  rast  gəlinir. 
Belə  ki,  digər  bir  mifoloji  mətnə  görə  göylərə  «yollanan»  ilk  şaman 
yakııtlann  ilkin  əcdadlanndan  olan  Elleyin  oğludur.  O,  izsiz-soraqsız  yoxa 
çıxdığma haqqmda deyirdilər ki, öziinün haıni ruhiarımn yamna gedibdir.
İlkin  şaman  öz  varlığı  ilə  mifoloji  UIu  Anam  rəmzləndirir  — Yer 
nıhunu  öziindo  təcəssüm  etdirir.  Ulu  Ana  isə  mifoloji  görüşlərdə  ölümsüz 
tə.səvvtir  olıınmuşdur.  İlkin  şaman  da  sonradan  hami  ruh  (və  ya  mərasim 
hamisi)  obıazma  variasiya  oluna  bilmişdir.  Ölüb  dirilən  şamanlar  haqda 
təsəvvürlor  do  ıııəhz  ilkin  şamanların  ölümsüz  olduqlarma  dair  təsovviirlər 
zəmininda təşəkkül tapmışdır.
Türk mifoloji  sistemində  rast  gəlinən  arxaik  strukturlu  müdrik  qoca 
obrazı  isə  məzınununda  müəyyən  qeyri-dəqiqlik  olmasına  baxmayaraq, 
aıxetip  (ilkin  obraz)  anlayışlara  yaxın  bir  məna  ifadə  edir.  K.Yunqun  ilk
Dodə  Qorqııdun  ölümdon  qaçması  ilə  bağlı  prof.  M.H.Təhmasibin:  «İslamiyyoto  görn, 
ölijm  təqdirdir,  təqdirə  isə  təğyir  yoxdur.  Demək  ki,  əgər  Dədə  Qorqud  hətta  adi  bir 
müsəlm andırsa  bıııılardan  xəbərdardır,  buna  goro  do  öllimdən  qaçmamahdır.  Bizco,  bıı 
əfsanələrin  qəhrəmanı  olan  Dodo  Qorqud  əslində ölümdən  пэ  qorxur,  пэ  do  qaçır.  Əksinə, 
o,  ölüınə  qarşı  vuıuşur,  obodiyyət  uğrunda  çarpışır»  [97,  s.35].  «Ölümə  qarşı  vuruşmağı, 
obodiyyot  uğrunda  çarpışmağı»  iso  onun  hoqiqoton  do  əski  çağların  ölümsiiz  tosovviir 
olunan  ilkin  şamanları  sinfınə mənsubluğundan  golir.
psixoanalitik  təsnifatında  «uzaq  keçmişlərin  qalıntılan»ndan  biri  -   arxetip 
kimi  müdrik qoca öz  kökləri  etibarilə  ibtidai cəmiyyətdəki  şaman  obrazına 
bağlamlırdı. Türk epik ənanəsində qaym ağacmdan епэп və giicləri  tiikənən 
igidlərə yardım göstərən ilahi (sakıal) mənşəli ağ saqqalh qoca obrazlan var 
ki,  onlar  bu  mədəni  ənənədəki  Xızır  anlayışmm  özünəməxsus  prototipi 
sayılmaqdadır.  Altay  və  Yenisey  dastanlannda  da  həmin  «göy  ərənləri», 
«səmavi  ərənlər»  var.  Türk  mədəni  ənənəsində  müdrik  qoca  obıazı 
mədəniyyətin  özünün  daxili  qanunauyğunluğu  kimi  çıxış  edir  və  bir  sıra 
məqamlarda ilkin şaman obrazma yaxmlaşır. «Oğuz kağan»dakı Ulu Türk və 
ya Qorqut Ata, eləcə də İrkıl xoca kimi müdrik qoca obrazlarında həmin  ilkin 
şaman obrazının cizgiləri aydm görünür.
Mədəni  qəhrəmandan  damşılması  onun  komik bənzəri  olan  mifoloji 
personaja  münasibət  bildirilməsini  zəruri  edir.  Fəndgirliyi,  çoxbilmiş 
olmağı  və  fınldaq  işlədib  kələk  gələ  bilməyi  ilə  saciyyələndiyinə  görə 
həmin  obraza  mifologiyada  bu  ad  verilibdir.  Mifopoetik  personaj  kimi 
trikster  mədəni  qəhrəmanın  oxşarıdır.  Mədəni  qəhrəman  ilkiıı  yaradıcı, 
demiurq  ipostasmda  olduğu  kimi  trikster  ipostasında  çıxış  edə  bilir.  Onuıı 
da bütün fəaliyyəti mifoloji zamanla bağhdır.
Arxaik  miflər  üçün  mədəni  qəhrəman  və  trikster  fıınksiyalarmm 
həmçinin  bir mifoloji  varhqda birləşdirilməsi xarakterikdir  ki,  bu  da  həmin 
obrazlarm  adları  ətrafmda  süjetlərin  dünya  sahmana  düşmozdəıı  əvvəlki 
çağa  -   mifik  zamana  aid  olmağı  ilə  izah  olunur.  Onların  funksiyalanrıın 
biri-birindən  aynlması  artıq  sonrakt  dövrlərlə  bağlıdır.  Mifoloji  ənənələrin 
bir çoxunda olduğu kimi, həmçinin demiurq,  mədəııi qəhrəman olan trikster 
odu  və  ilahi  varlıqların  qoruduqlan  başqa mədəni  dəyərləri  çalıb  insatılara 
çatdınr.  Türk  xalqlarmm  folklorunda  əsasən  epik  qəhrətnan  kimi 
araşdırılan,  əslində  isə  qaynağmı  mifologiyadan  alan  və  ilkiıı  əcdada  -  
mədəni  qəhrəmana  aid  fiınksiyalar  daşıyan  çoxlayh,  müıəkkəb  stnıkturlu 
Koroğlu  obrazında  da  onu  trikster  funksiyası  ilə  bağlayan  cizgilər  var. 
Dəfələrlə özünü aşıq, dəyirmançı, qoruqçu, ilxtçı və b. kimi qələmə verməsi 
həqiqətdə  Koroğlunun  fünksional  baxımdan  dönərgəlik  qabiliyyətli  və 
trikster olmağından gəlir.
Türk  mifoloji  sisteminin  qurulması  baxımından  эп  mülıüm 
obrazlardan  biri  də,  эп  nəhayət,  «Göy oğlu»dur.  Göy oğlu  tüık  mifopoetik 
ənənəsində  ulu  əcdadm  daşıdığı  adlardandır.  Yaradıhş  miflərinə  əsasəıı, 
kainatm, zamanın nizama sahndığı kosmoloji çağm övladı olan Göy oğlunun 
başlıca  funksiyalanndan  biri  onun  xilaskarlığıdır.  O,  insanları  şər  ruhlardan 
qoruyur,  onlara  silah  düzəltməyi,  alaçıq  qurmağı  və  s.  öyrədir.  Odun  yerə

göndərilməsi,  insanlara  bəxş  edilməsi  haqqmda  düşüncə  do  mifoloji  ideya 
olaıaq  «Göy  oğlu»  mifı  ilə  birləşir.  Bu  mifin  qəhrəmanı  ulu  əcdad,  ilkin 
iıısandır.
Əski  türklərdəki  «göy oğlu»  inancmm  izbri  Göytürk  vo  eləcə  də  də 
uyğur  xaqanlannm  «tenqride  bolmuş»  -   «göydən  doğulmuş»  titulunda  da 
öz ifadəsiııi tapmışdır. Lakin türk mifoloji ənənosindəki  «göy oğlu» anlayışı 
çmlibrin  öz  imperatorlan  üçün  dtişündükləri  «göy  oğlu»  anlayışından 
fərqlənirdi.  Göytürk  dövlətiııin  xaqanlan  «Tanrıdan  qut  almış»lardı,  lakin 
«Tanrı  oğlu»  deyildilər.  Çünki  türk  mifoloji  ənənəsindən  gələn  düşüncoyə 
görə  «göy  oğlu»  olaraq  düşünüləıı  xaqatı  məhz tarixə  qədərki  çağda  xaqan 
idi. Bu mənada xaqan Tanrıya bonzodilsə do, O-nun yerdə kölgəsi  bilinmiş, 
«göy  oğlu»  isə  yalmz  ulu  əcdad  və  ya  birinci  xaqaıı  olmuşdur.  Yakut 
inanışlarmda  «göy  oğlu»  sayıldığından  qurda  «xallan  uola»  (göy  oğlu)  da 
dcyilmişdir.  «Bosko»  adlı  yakut  nağılı  «Göy  oğlu»  mifmin  bir  variantı 
sayılır.  Tosadüfi  deyil ki, adm  «bos» (boz) hissəsi  qurdun  «boz qurd»  kimi 
tüvk xalqlannda geniş yayılan adı, daimi epitetidir.
Göy  oğlu  olaraq  sociyyoləndiribn  mifik  qəhrəmanlar  epik  ənənədə 
adətəıı  işıq, şiia şəklində yera diişorlər. Onlar mifik mədoni qəhrəman, mifik 
ilkin  əcdad  olaraq  görünürlər.  «Koroğlu»  eposunun  özbək  variantmda 
Koroğlu  özünü  «göy  elçisi»  adlandırır.  Gün  işığmdan  anasımn  boyuna 
düşməyi  də onun əslinin  göylordə olduğunun nişam kimi  yozula bibr.  Göy 
oğlunu səciyyobndiron bir başqa keyfıyyət do onun fiziki giiclə magik gücü 
özündə birbşdirə bilmosidir.  Çünki  nizamlı dünyam xtonik aləmin demonik 
güclorindoıı o, yalnız özünün fıziki gücü və magik bilgisi sayəsində qoruyub 
saxlaya  bilərdi.  «Tanrı»  sözü  «göy»  anlamı  da  bildirdiyi  üçün  elmi 
ədəbiyyatlardakı  «Tanrı oğlu» ifadəsi «göy oğlu» kimi başa düşülməlidir.
Türk  mifologiyasında  mədəni  qəhrəman  obrazınm  tipik  nümunəbri 
sırasmda  Turk  obrazından  bəlıs  etmək  lazım  gəlir.  İlkin  əcdadlardan  olan 
Tiirk  həmçinin  Boz  Qurd,  Oğuz  kağan,  Qorqut  Ata,  Ər  Elley  və  b.  ilə 
yanaşı  türk kosmosunun -  dünya  nizammın  toşokkülündo  foal  rol  oynayan 
mifoloji  obrazlardandır.  Göytürklərin  Çin  tarixlorindəki  bir  mənşo 
əfsanəsinə  görə,  odu  ilk  icad  edib  yaradan  və  bununla  xalqım  donub 
ölməkdən  qurtaraıı  da  Türkdiir.  «Yurd»  deyibn  vo  tiiık  dünya  nizamı  ib 
bağlı  kosmoloji  anlayışda kaınatm bir modeli  olan,  bir  mikrokosmos  olaraq 
diişünülən  çadın  da  (türk  mənqəbəçibri,  eləcə  do  Əbülqaziyə  görə)  məhz 
Türk  icad  etmişdi.  Tiirk  haqda  əfsanəbrdə  deyilir  ki,  türkbr  içərisində, 
məsələıı,  aşa  dıız qatmaq  və  b.  adətbri  do  о  çıxarmışdı.  Bu  isə  əski  qatdakı 
Türk obrazmda ilkin əcdad, mədəni  qəhrəman cizgibrinin  olduğunu göstərir.
İslanıı  qəbul  etmiş  türklərdə  bir  çox  nəsnələrin  ilk  olaraq  əldə  edilməsi  də 
ffirklərin  ЭЬй1сэ  (Bulca,  Olcay)  xan  dedikbri  Yafəsin  böyük  oğlu  Tiirkün 
adma bağlanmışdır.
Çin  qaynaqlan  əfsanənin  bir  yerindo  «Türkün  anasımn  bir  qurd 
olduğunu»  da  söybyir.  Mənbələrin  verdiyi  bilgilərə  osasoıı,  TUrk  özü 
Tannmn ona verdiyi yada daşını boynundan asıb istodiyi vaxtda təbiətə təsir 
göstorməyi  bacarırmış.  M.Kaşqarlıya görə, türkbrə «Türk»  adım Ulu  Tann 
vermişdir.  Yens  homin  qaynağa  göro,  «Tiirk Nuhun  oğlunun  adıdır...  Tiirk 
sözü  Nuhun  oğlunun  adı  olanda  tək  bir  adamı  bildirir.  Oğullarının  adı 
olanda, «boşor, insanlıq» sözü kimi çoxluq bildirir».
Azərbaycan  mifoloji  motııbrində  də  Türk  Nuhun  oğlanlarından  biri 
olaraq  təsvir  edilir.  Çətin  günündə  Boz  Qurd  yol  göstərib  xilas  ebdiyinə 
göro Türk sonralar sayca artıb çoxalan qövmünə deyir ki,  «Boz Qurd  bizim 
xilaskarımızdır..,  gərək  həmişə  Boz  Qurda  inanasımz,  çotiııliyo  diişsəniz, 
Boz  Qurdu  köməyə  çağırasımz».  Xilaskar  ulu  əcdadın  adınııı  hor  vaxt 
xatırlanması siyasi mövcudluğun da bir şoıtidir.
Əski  türk  düşüncəsi  baxımından  ilkin  şaman  obrazmı  özündə 
təcossüm etdirən ən böyük hami ruhlardan birinin adı da Uluq Tiirükdür. O, 
adma  şaman  ruhu  və  ya  əcdad  ruhu  da  deyib  bibn  bir  varhqdır.  Uyğur 
«Oğuznamə»sində  Oğuz  kağanm  yanındakı  ağ  saçlı,  ağ  saqqallı,  ağıllı, 
müdrik yuxuyozan Uluq Türük (Ulu Türk) adh  bir qocadan  damşılır  [392]. 
Qorqud  Ata  kimi  qeyb  aləmindən  -   gələcəkdən  хэЬэг  vero  bibıı  Uluq 
Tümkün  adı  uyğur  şaman  dualarmda  başqa  hami  ruhlarla  yanaşı  çəkilir; 
yəni  o,  bir  baxıcı,  ozandır.  «Uzğanmas  uluğ  Türk!»  (hər  zaman  oyaq  ulu 
Türk)  -   deyə  şamanm  müraciət  ebdiyi  bir hami  ruh  var  ki,  diinyanı  idaro 
ebyən hakım kiırıi öyülməkdodir.
«Uluq Türük» admdakı «Uluq» (ulu) vəsfı hətta bir çox araşdırıcılara 
imkan vermişdir ki, onu «Ata» admı daşıyan din müqəddəsbri, ulıı varlıqlar 
qodor bir əfsanə,  simvol  saysınlar.  Bir fikrə görə,  İrkıl Xoca TJluq Türiikün 
(eləcə  də  Qorqut  Atanm)  bir  başqa  şəklidir.  Fuııksional  yaxınlığm 
doğurduğu  bu  bənzarlik  «ilkin  obraz»la  (komplekslə),  «ozali  formul»la 
bağlıdır.  Homin  bənzərlikdir  ki,  tədqiqatçılan  Uluq  Türükb  İıkıl  Xocanm 
e b  vahid  bir şəxs ola bilmobri  kimi  doğru qonaətə gətirmişdir.  Uluq Tiirijk 
obrazmm  «...gizli  tarix»dəki  ixtiyar  Usun  ilo  miiqayisəsi  də  bu  obrazlann 
mifoloji  simvolikası  və  funksional-semantik  səciyyasini  üzə  çıxarmağa 
yardım  edə  bibrdi.  İlkin  şaman,  sonralar isə  hami  (qoruyucu)  şaman  mhu 
Uluq  Türk  obrazı,  şübhəsiz  ki,  türkbıin  bu  ilkin  ulu  əcdad  haqqmda 
mifoloji tosowürbrinin  hob şüurlardan silinmodiyi çağların məlısuludıır.

Qırğızlann  «Manas»  dastamnda  Manasm  atası  Yaqub:  «Atam  Türk, 
aulum  azdır» -   deyir  və  bununla  ulu  əcdadmın Türk  olduğunu  bəyaıı  edir. 
Yonə  lıəmin  dastana  görə  savaşda  yenilonlərin  və  ya  əsir  götürülənbrin 
özləriııin  əcdadlannm  Türk  olduqlannı  söyləyib  aman  diləməbri  də  ulu 
əcdadın,  ilkin  əcdadm  xilaskarlıq  funksiyasmdan  gəlir  və  onun  epos 
dünyasmda  bir  ifadəsidir.  Bu,  həm  do  əcdadmm  adını  çəkə  biləniıı  siyasi 
cəlıətdən  mövcud  olduğu  anlammı  bildirir.  Qodim  kassi  dilində  Turuh- 
nıe//Turux-me  sözü  vardı  ki,  həmin  akkad  sözii  «səma,  göy  üzü»  anlaını 
verir. Bu isə, araşdıncılara görə,  ıılu əcdad Türkün  soyundan gəbn tiirklərin 
пэ üçün Göy-Tüık adlanmalarma da aydmlıq gətirə bibr [12].
Türk etnik-mədəni ənənəsində ilkiıı  əcdad,  mədəni qəhrəman  cizgibri 
aydm  seçibıı  bir  mifoloji  varlıq  da  Oğuzdur.  Mədəni  эпэпэ  oııu  dövbtin, 
hərbi  qurulıışun yaradıcısı kimi toqdim  edir.  Bəzi tədqiqatlara görə  isə  mifık, 
ənənəvi  görüşbrdəki  Oğuz  xan  eb   ilk  insandır.  Araşdırmalar  onunla 
şumerlərin Gilqamışı arasmda köklü yaxmhqlar olduğunu ortaya çıxanr.  Boz 
Qıırd dastamnm bir variantı sayılan və Oğuz xan haqda daha əski tosəvvürləri 
qonıyan  «Oğuz  kağan»  dastanında  onun  göydən  enən  şüa  ib   möcüzəli 
şəkildə  doğulmağından  danışılır  ki,  bu  da  molıım  mifoloji  motivdir.  Bebcə, 
Oguzun  doğuluşu  mifoloji  kontekst  daxilmdədir.  Göriinüşü  ib   də  o,  göy 
oğlunun atributlanm daşıyır.
Oğuzla bağlı  dastanda:  «Bədəninin  Ьэг yeri  six tüklə örtülmüş  idi» -  
deyilir.  Oğuzun  xtonik  keyfıyyotli  mifoloji  varlıq  olmasmı  onun bədəninin 
beləcə  ilkinlik və qeyri-adi  güc  ifadə edən  six tükb örtülü olması  da sübuta 
yetirir.  Görüniişündəki  heyvan  rudimentləri,  əzalarmm  heyvan  əzalarına 
oxşadılması  Oğuz  obrazınm  arxaik  olması  vo  modoni  qohroman 
səciyyəsindən  gəlir.  Çüııki  modoni  qəlırəmanın  tüklü  göstərilməsi  mifoloji 
diişünco çağı ib  bağlı simvolikadır.
Oğuzutı  bircə  dəfo  döş  omib,  sonradan  çiy  ot  yeməsi  də  mifoloji 
semantika  ib   yıiklüdür  və  bir  başqa  semantik  yozumunu  həmçinin  şaman 
mıfologiyasında  tapır.  Oğuzun  göy  qızı  və  yer  qızı  ib   evbnməsi  aktı  da 
öziinün mifoloji  səciyyosi  ib  seçilir vo  bolli  bir ölçiidə şaman miflərini yada 
salır.  Oğuz  bu  evliliyi  ilə  Oğuz elinin  və  nizamlı  dünyanm  yaradıcısı  kimi 
çimş
  edir ki,  araşdırıcılara  göro,  burada  əslində  kosmoqonik  mif etnoqoııik 
mifdə əridilibdir.
Dastanda  Oğıızun  qaranlıq  dünyaya  səfəri  də  yer  alır  ki,  bu  motiv 
nağıllarda  sonralar  İsgəndorin  qaranhq  dünyaya  ölməzlik  axtarmağa 
getımsi  şəklini  almışdır.  İnvariantda  isə,  olsun  ki,  Oğuz  da  hor  üç  dünya 
qatlan  arasında  sorbost dolaşa bibn  göy oğullarmdandı.  Oğuz xan eli  idarə
etmək üçiin onu oğlanlarına vermək  məqsədib  böyük qurultay çağırır.  Sağ 
yanda  bozokları,  sol  yanda  üçokları  oturdur,  bununla  dövlətin  və  horbi 
quruluşun yaradıcısı olan mədəni qəhrəman kimi çıxış edir. Ulu əcdad Oğuz 
xanm  Gün,  Ay,  Ulduz,  Göy,  Dağ  və  Doniz  adlı  oğullanmn  olmağı  da  eb 
«kainat»  deməkdir.  Oğuzun  öldürdüyü  tekbuynuz  obrazı  iso  mifoloji  varlıq 
kimi ilkin xaosla, xtonik abmlə bağlıdır.
Bir ocdad ruhu  olan Oğuz эп böyük hami ruhlardandı. Əbu Нэууатп 
«Kitab əl idrak...»mda Oğuz (Uğuz) haqqmda «Yafəsdən sonra türkbrin ulu 
babası» şəklindo izah verilir [37, s. 18] ki, bu da hər halda Oğuzun ulu ocdad 
olduğu  düşüncəsindən  golir.  Oğıızun  ulu  əcdad,  modoni  qohroman 
funksiyasmm  daha  bir  izi,  salnaməbrdən  də  aıılaşıldığı  kimi,  onun  uyğur, 
qanqlı,  qıpçaq,  qarlıq,  xalac  və  b.  türk  uruqlarına  ad  vennəyidir.  «Manas» 
dastanma  görə,  qırğızlarm  döyüş nərəsi,  savaş  harayı  «Oğuz»dur;  dastanm 
qohromanlanndan  Almanbet  düşmon  üzoritıə  atıldığı  zaman  «Uquz»  deyə 
qışqıraraq hücum edir.  Osmanlı  tarixçibriııin  verdikbri  bilgibrdoıı aniaşılır 
ki,  Oğuzla  bağlı  əfsanələr  Osmaıılılarda  holə  XVI  əsrdo  do  yaşamaqdaydı. 
1856-cı  ildə  Tiflisdə  noşr  olunan  «Koroğlu»  dastanmda  «Oğuz»  sözü 
haqqmda:  «Məcazi  mənada...  xortdan,  ruh»  demokdir»  -   şoklində  veribn 
bilgi  «Oğuz»  adınm  hələ  XIX  yüzilliyə  qodor  ruhla  bağlı  semantikasını 
qoruduğunu  göstərir.  «Oğuz»  sözü  Azərbaycaıı  tiirk  dili  şivəbrindo  dalıa 
çox «cüssoli, iribədənli» anlamı ifadə edir.
Anadolu  türk  nağıllarmda  bir  Uyuz  padşah  obrazma  rast  gəlinir  ki, 
yer altmda yaşayan və  orada öz səltəııəti  olan həmin  Uyuz padşahm  admın 
Oğuz  kağanın  dastan  ənənəsindən  keçib  nağıl  obrazına  çevribn  zarnan 
tolırifo uğramış olduğu şəklində bir yozumu da var [378,  s.379].
Türk folklor mətnlərindo  osasoıı  epik qəhreman  kimi  toqdim  olunan, 
əsliııdo  iso qaynağmı mifologiyadan  alan və  mifoloji atributlanm  da  açıqca 
qoruyan  geniş yayılmış  bir obraz  da  Koroğludur.  Onu  ilkin  əcdad,  modoni 
qəhrəman 
уэ
  ya  demiurq  fuııksiyası  ib   bağlayan  cizgibr  aydın  seçilir  vo 
həmin  cizgibr  Koroğlunu  birbaşa  mif  diinyasına  bağlayır.  Bu  haqda  ilk 
əhatəli  yazı  prof.  M.Seyidova ınoxsusdur.  Н от in  araşdırmada  Koroğlunun 
öz  monşoyini  mifologiyadan  aldığı  və  başlıca  mifoloji  alributlarını 
qoruduğu  sübuta  yetirilir  [92,  s.245-321].  Türkoloq  alim  K.Vəliyevin  də 
sərrast  ifadə  etdiyi  kimi,  Koroğlu  «genezis  etibarib  mədəni  qohrəman  -  
demiurq obrazınm epik transformasiyasıdır. Mədoni qəlırəman obrazı isə bir 
neçə  ipostasda  çıxış  edir:  ilkin  yaradıcı,  tann,  demiurq,  trikster və s.  Onun 
dönərgəlik..,  çevrilmə  qabiliyyəti  var...  Koroğlunun  dəfəbrb  öziinii  aşıq, 
qoruqçu,  doyirmançı,  ilxıçı  və  s.  kimi  qəbmə  vermosi...  mədəni  qəhroman

və  trikster  olmaq  üzrə  onun  fimksiyalarından  biridir...  Etnik-mədəni 
sistemin nisbətən dərin strukturlarında Koroğlu qurdun ekvivalentidir; onlar 
qarşılıqlı  şəkildə  əvəz  olunurlar,  hər  ikisi  mədəııi  qəhrəmandır.  Semiotik 
baxımdan  yanaşılsa  mədəniyyətin  paradiqmatik  struktıırunda  Koroğlu 
qurdun  diaxronik  variantıdır,  sinxron  planda  isə  onlann  arasmda  tam 
sinonimlik müşahidə olunur [99, s.162-163].
Koroğlu  türk  epos  ənənəsində  bir  qurtancı  -   xilaskardır.  Qaşqay 
türkbrinin:  «Koroğlu  aramızda  yaşayır,  bizlori  yaşadır  və  qoruyur»  -  
söyləməbri  onun  elə bir mədəni qəhrəman  və  ilkin  əcdad obrazından gəbn 
xilaskarlıq  missiyası  ilə  bağlıdır.  Goroğlunun  ilkin  əcdad  olması  bir  sıra 
türk  soylarınm  öz  köklərini  ona  bağlamaları  şəklində  də  özünti  göstərir. 
Etnik-mədəni  ənənədə  Boz  Qurd  kimi  və  məhz  onun  yeni  şəkli  olaraq 
Koroğlu pozulmuş düzəni  nizama salmaqçiin gəlir.  Нэг  ikisinin  xilaskarhğı 
mifık əcdad olmalanndandır. Bu obrazlarm ikisi də biri-birinə bağlıhqdadır, 
ona görə də ekvivalent olub biri digərini qarşılıqh əvəz edə bilir.
Koroğlunun  doğuluşu  aynca  dastan  kimi  türkmən,  qazax  və  özbək 
variantlarmda  qorunmuşdur.  O,  möcüzəli  şəkildə  gorda  doğulur,  ölmüş 
anastnm  döşünti  əmərək  böyüyür və s.  Belə  bir doğuluş  aktı  onun  mifoloji 
Yer  Ana  ilə  bağlı  olduğunu  göstərir.  Türkmən  «Goroğlu»sunun  bir 
variantında Koroğlu  (Goroğlu)nu  dünyaya  dağ gətirir  ki,  bu  semantik  kod 
da  Koroğlunun  dağ  ruhundan  doğulduğuna  birbaşa  işarədir.  Əski  olduğu 
düşüniilən  variantda  onu  dünyaya  gətirən  varlığm  adı  da  «Cəmbil»  olaraq 
göstərilir ki, bu ad  da əslində Çənlibel admm səs dəyişikliyinə uğramış olan 
şəklidir.  Çonlibel  isə  Koroğlunun  yaşadığı  yerin  adıdır  və  ölkəni,  yurdu 
rəmzləndirir.  Onu  dünyaya gətiron varlığın  «Cəmbil» (Çənlibel)  adlanması 
bu mənada Koroğlunun dağ ruhundan doğulduğunun ifadəsidir.
Koroğlu  həm  də  təbiətin  ölüb  dirilməsini  rəmzləndirir.  Göy  oğlu 
ölüb-diribn  Koroğlunun  möcüzəli  doğuluşu  dastanm  Orta  Asiya 
variantlarmda  qoranmuşdur.  Ümumiyyətlə,  Orta  Asiya  versiyalarında  o, 
əsasən  mifoloji  cizgiləri  üstünliik  təşkil  edən  bir  qəhrəmandır.  Əsatiri 
cizgilərini  bəlli  bir  ölçiida  qorusa  da,  tarixilik  elementbriylə  də  çulğaşan 
Azəıbaycan  variantma  görə  isə  atasmın  gözləri  çıxarıldığına  görə  golocək 
qəhrəman «Koroğlu» adım alır ki, bu da sonrakı təfsirdir.
Koroğlu başqa dünyaya -  yeraltı dünyasma mənsub mifoloji varlıqdır 
və  ən  əski  motivləri  qoruyub  saxlamış  yakut,  Altay-Sayan  dastan 
qəhrəmanları kimi Ulu (Yer) Ananın övladlanndandır; bir versiyaya görə o, 
ümumiyyətlə  ölmür.  Onun  qəbirdə  doğulub  sonra  işıqlı  dünyaya  çıxması 
mifoloji  semantikasına görə  şamanın yeraltı  dünyada  mənəvi  atadan  (hami
ruhdan)  tərbiyə  almağı  və  qamlıq  etməyinə  bərabərdir,  eləcə  də  onun 
yaranışdan  sakral  sfera  ilə  əlaqə  yaratmaq  gücünü  göstərir.  Dastan 
poetikasınm tələbbrinə  uyğun  bu  motiv sonrala  yozumlann  tasiriııə  məruz 
qalmışdır.
Koroğlu  obrazı  öz  kökü  etibarib  keçid  -   inisiasiya  mərasimlərinə 
bağlamr.  Türkmən  «Goroğlu»su  həmin  mərasimin  elementlərini  qonıyub 
saxlamışdır.  Türkman  «Koroğlu»suna  görə,  babası  gorda  doğulan  gələcək 
qəhrəmanı  alıb  yurda  gətirdiyi  zaman  övliya  Xızır  ağ-çal  saqqallı  qoca 
görkəmində  gəlib  əlini  üç  dəfo  uşağın  kürəyina  çəkir,  üç  кэгэ  do  ağzına 
üfıirərək:  «Bizim Nofəs  oğlumuz olsun!» -  deyir  [175,  s.96]. Xızır  və  qırx 
çiltanlar Xızınn «bizim nəfəs  oğlumuz» dediyi yeniyetmə yaşma çatmış bu 
gələcək qohrəmam -  Rövşəııi  alıb  apanr,  içini çıxarıb nur  ila  doldururlar... 
Bundan  sonra  yenilməz  qəhrəmaıı  kimi  qunılmağı  Koroğlunu  şaman  olma 
hadisəsi  ilə yaxınlaşdınr.  Hoqiqətən  «şaman  azan»na  tutulanlar da belo  bir 
mərhələdən  keçirlər’3.  Gorda  doğulduğu  üçün  ona  «Goroğlu»  adının 
verilməsi,  zahiri yozum  görünüşü təsiri bağışlasa da, onun gorda və deməli, 
dolayısıyla о biri dünyada, yeraltı ölülor səltənətində olduğunun işarəsi kimi 
yozula bilər. Goroğlunun gorda doğulmağı bir motiv kimi inisiasiya aktmda 
yenidəıı doğulma hadisəsi  ilə də üst-üstə düşür.  Həmin  mərasimbıin  həqiqi 
mahiyyəti gerçəkdə ondan  ibarət idi ki, neofit mərasim zamanı saııki öliir və 
yenidən  doğulurdu  [175,  s.101].  Bu  ölüb dirilmə aktını  inisiasiyadan keçən 
neofıtin bir də yeni ad alması mənalandınrdı.
Koroğlunun -  Goroğlunun  gorda doğulmağmdan başlamış ona vergi 
verilməsi,  yoııi  keçiş  mərasimində  «yenidəıı  qurulması»  və  gözol  poriyə 
yetməsinə  qədər  olanlar  büsbütün  neofitin  о  biri  dünyada  olmağmı 
rəmzbndirir  [уепэ orada,  s.101].  Türkmən  «Goroğlu»sunun  bir variantında 
Goroğlunun  tüklü  təqdim  olunması  isə  mifoloji  semantikasına  göıo  oııu 
məhz ilkinlik və mədəni qəhrəmanhq aktı ilə qarşılaşdımıaq imkam verir.
Türk xalqlan folklorunda daha çox epik qohrəman kimi təqdim olunan 
Koroğlu obrazıyla bağlı  «Azərbaycan  mifoloji  mətnbri»nə  şərhində  mifoloq
A.Acalov  qeyd  edir  ki,  «mətnlərdə onun  ad  verməsi,  qayda-qanuıılar,  sosial 
normalar təsis etməsi  ilkin  əcdada -  demiurqa aid  flınksiyadır.  Buna görə də 
Koroğluya  daha  çox  mifoloji  obraz  kimi  yanaşılması  özünü  doğrııldur  [41,
13  Yeri  gəlmişkən,  əfsanələrdən  anlaşıldığma  görə,  nıabklər  də  peyğərabər  olacaq 
Məhəmmədin  cismini  doğram-doğram  edir,  içini  təmizlayərək  bənzər  şakildə  yenidən 
qururlar [222,  c.214-215].  Mahiyyət etibarilə bu, şarnan olma mərasiminin eynidir.

s.297]. Azərbaycan mifoloji mətnlərində bir sıra təbii obyektlərin, о cümlədəıı 
Kür  çayının,  bir  sıra  qalalann  adımn  Koroğludan  qaldığma  dair  bilgi  var 
[уепэ orada,  s.48-50] Id, bunlar da Koroğlunun ilkin əcdad və yaxud mədəni 
qəhrəman flınksiyasma toplu halmda aydmlıq gətirir.
Koroğlu  dastanında  mifoloji  və  tarixi  lay  biri  digərinin  içərisindədir 
və  o,  bir  sıra  ideoloji  təsirlər  nəticəsində  mifoloji  obrazdan  tarixi  cizgili 
dastan qəhrəmatımadək sürən bir mərhələ keçir. Yeri gəlmişkəıı, istər arxaik 
və istərsə də klassik eposlarda «tipologiya»nm tarix üzəriııdə bir hökmü var. 
Bu baxımdan epik dünya hansısa real tarixi hadisələrin eyni deyildir və onu 
tarixin  hansısa  bir  dövrünə  apanb  çıxarmaq  olmur  [342,  s.8].  Folklor 
nəzəriyyəsi  ölçtiləriylə  yanaşıldıqda,  gerçək  tarixə  eposda  düzəliş 
olunmuşdur  ki,  bu  da xalqm  epik ideallan  və  istəklərinə  uyğundur.  Tarixi 
gerçəklik  özünün  bir  çox əlaməttarini  qoruyub  saxlamış  və  eposda  ümumi 
cizgiləriylə  qavramlmışdır,  eyni  zamanda  dəyişikliyə  məruz  qoyulmuş  və 
bütöv epik sistemə almmışdır [341, s. 182].
Türk  xalqlan  əfsanələrində  quşların,  heyvanların  dilini  mifoloji 
Goroğluya  Xızır  peyğəmbərin  və  qırxlann  öyrətmiş  olduğu  göstərilir. 
Koroğlunun  Balkan  dağlannda  olduğuna  inanılan  müqəddəs  məzarı  isə 
guya azarlıları  sağaldar, dərdliləıə  şəfa verərmiş.  Onun  eləcə  də  Məşhəddə 
və s.  olduğu göstərilən məzan Xızmn, Qorqudun məzarlarının varlığı qədər 
«gerçək»  olub,  bəlalardan  qonıyucu  rııhun  maddi  qavranmasıyla  bağlıdır. 
Büttin bunlarla  yanaşı,  Koroğlunun  «qədim  türk  təfəkkiiründə  möhkəm  yer 
tutmuş  Tann  obrazmm  konkret  tarixi  dövrdəki  transformu»  sayıla  bilməsi 
etnik-mədəni  sistemin  dəyərlər  düzümündə  öz  təsdiqini  tapa  bilmir  [28, 
s.144].  Avrasiya  məkam  boyunca  yayılmış  Goroğlu  motivləri  isə,  prof.
F.Ağasıoğluna görə,  latm xalqlanmn Herakl -  Herkul  (Xerokle) obrazmda 
yeni  cizgilər  qazanmışdır.  Belə  ki,  türkmən  «Goroğlu»sunda  qorunan 
döşəmmə  motivi  yatmış  Geyanm  döşündən  Heraklm  süd  əmməsi,  etrusk 
güzgü  rəsmlarində  böyümiiş  Xerkle  timsahnda  təkrarmı  tapır.  Əsasən 
türkmən  boylannın qoruyub saxladığı  Goroğlu -  Qöroqlı  da əslində Yerin 
oğludur; yeraltı qaranlıq dünyadan (gordan) doğulandır [12, s.76].
Koroğlu  bir  variantda  Allahm  əmriylə  Kuhi-Qaf  ölkəsinə  göydən 
göndəıildiyini  və  dediklərinə  əməl  etməyin  lazım  gəldiyini  söyləyir.  Bu 
hadisə  onun mədəni qəhrəman -  «Göy oğlu» olduğunun rəmzi  kimi yozula 
biləj.  Koroğlu  dəfələrlə  özünti  qurda  bənzədir.  Etnik-mədəni  sistemin 
arxaik  strukturlannda  da  bu  iki  obraz  funksional  yaxinliqlarma  görə  bir- 
birinin yerinə keçə bilirlər: hər iki obrazda mədəni qəhrəman cizgiləri aydm 
seçilir.  Koroğlunun  genezisdə  mədəni  qəhrəmaıı  olmağmdan  gələn,  onu
dönərgə  va trikster funksiyası  ilə bağlayan  xətlər da var.  Bu üzdən  də  epik 
dünya  qəhrəmam  özünü  aşıq,  dəyirmançı,  qoruqçu,  ilxıçı  və  b.k.  qələmə 
verir.  Qəhrəmanm  həm  «Goroğlu»,  həırı  də  «Koroğlu»  adlanması  isə  eyni 
semantik  kodun  mifoloji  səviyyədə  ayn-ayrı  yönləri  ilə  təqdimidir. 
Mifoloqlann  gəldikləri  son  qəııaətlər  Koroğlu  obrazmı  arxaik  şəkliııdə 
çoxkomponentli və çoxşaxəli  surət olaraq görmək imkam verir. Miflə yaxm 
genetik və struktur bağları olan bir epos qəhramanı kimi Koroğlu, beləliklə, 
özündə  Boz  Qurd,  şaman,  mədəni  qəlırəman,  trikster  və  b.  obrazlan 
birbşdırən, semantik potensialı geniş olan bir varlıqdır.
Koroğlu obrazının təşəkküliində, tədqiqatçılara görə, təsəvviif qatı  da 
güclüdür. Bu fikrə əsasən, adı ilə bağlı dastanın yeni mədəniyyət çevrosiııdə 
qurulması  nəticasində  və  oğuz alplıq düşüııcəsinin  bütün yönlərinin  ərətılik 
yarusu üzərinə keçirilməsi  ilə Koroğlu keçid obrazı kimi təşəkkül tapmışdır. 
O,  yeni  mədoniyyət  çevrəsində  haqqı  tapdalanmış  köçobə  türkmanlarm 
intiqamını alan bir ələvi  dərvişi kimi səciyyələndirilir.  Koroğlunun ərəııliyi, 
ona  vergi  verilməyi,  onun  haqq  aşıqlığı,  yenilməzliyi  və  sakral  sfera  ilə 
bağlılığı xilaskar Göy oğlu obrazımn təsəvviif qatındakı görünüşüdür. Turk­
man  variantı  onu  çiltanlann  nəfəs  oğlu  olaraq  -   haqqa  qovuşmuş  kimi 
təqdim  edir.  Bolqar  variantına  görə  isə  Koroğlu  ölümsüz  qırxlar  cərgəsinə 
qanşıb  əbədiyyəıı  diri  qalır  [234,  s.99].  Tüıkmənlərdə  adınm  baxşılar 
siyahısmm  başında  gəlınəsi  isə  Koroğlu  (Goroğlu)nun  baxşılar  piri 
məqamma  yüksəldildiyini  göstərir.  Türkmən  «Goroğlu»su,  ümumiyyətb, 
sufiyanə  tərzli  şeirlərlə  zəngindir.  Araşdırıcılann  qənaətinə  görə  təsəvviif 
donlu fıkirlər yayan  ilahiləri, nəfəsləri  ilə Koroğlu əski şəklindən  bir dərviş- 
эгэпэ, toriqət Koroğlusuna transformasiya olunmuşdur.
Türk  mifologiyasında  əski  çağlarm  gerçək  dünyadəıki  vasitosi  olub, 
zəngiıı  əsatiri  görüşlər  sistemi  ilə  bağlanan,  struktur-semantik  səciyyəsi 
etibarilə  diqqəti  çəkən  obrazlardaıı  biri  də  «Çingiz»  adı  ilə  bilinınəkdədir. 
Obrazın  adına müəyyəıı  səs dəyişikləriyb Teııgiz,  Şmqıs və b.  şəkillərdə də 
təsadüf edilir.  İnamşlara əsasən,  Çingiz nizam  yaratmaq  üçün  Ulıı  Tanrınm 
yer üzünə göndərdiyi öz övladıdır.
Mərkəzi  Asiya  və  Sibir  xalqlarmın  yaddaşında  silinməz  izlar  qoyan 
Çingiz  xanın  adıyla bağlı  mifm  də  çoxlu  sayda  variantı  var.  Həmin  miflər 
əsasən  «Tanrı  dövləti»  düşüncəsi  və  «səma  oğlu»  haqqındadır.  Monqol 
(Moğol)  şaman  inanışlarında  da  Çingiz  göylər  oğludur.  Ümumiyyətlə, 
nıonqol  mifologiyasındakı  Çingiz  xan  obrazı  əcdad  ruhları  sırasında 
tapınılan  bir varlıqdır.  O,  mədəni  qəhrəman  funksiyasmm  daşıyıcısıdır.  Bir 
çox folklor süjetlərindən göründüyü kimi, Çingiz xan bəzi toy adətlərinin də

təsisçisi,  eyni  zamanda dəmirçiliyin  hamisidir.  Odun  əldə edilməsi,  bir sıra 
yerlərə ad verilməsi və s. də onun adı ilə əlaqəbndirilir.
Bir  çox  araşdıncmm  tarixdən  bilinən  və  adı  miladm  ikinci 
minilliyinin  ən  böyük şəxsiyyəti sırasına  salman Çingizin göylər oğlu kimi 
sonradan  ilahiləşdirilmiş  olmasma  dair  fıkirbrinə  gəldikdo,  qənaətimizcə, 
bu  görüş  yanlışdır.  Folklor  təfəkkürünün  qanunauyğunluğu  baxımından 
həqiqətən  də  «ən  qədim  zamanlarm  hadisəbri  ib   эп  son  illərin  hadisələri, 
ən  əskimiş  və  zehinlərdəıı  silinməyə  başlamış  vaqiələr  ib   yenicə 
canlanmağa  başlayanlan  qatışıq  bır  əlvanhq  meydana  gətirə  bilir» 
(V.Xuluflu).  Bu mənada düşünmək olar ki,  ölümündən  sonra Çingiz xanın 
admm  ilahiləşdirilməsinə  onun  tarixdəki  danılmaz  fəaliyyəti  ilə  yanaşı, 
həqiqətdə  başlıca  səbəb  məhz  göylər  oğlu  Çingiz  haqqmdakı  miflər 
olmuşdur.  Burada  yeri  gəlmişkən  qeyd  olunmalıdır  ki,  real  tarixi  faktlann 
mifoloji  motiv  və  obrazm  strukturuna  yerbşməsi  эп  əvvəl  bəlli  bir 
həddəcən miimkün formalarla məhdudlaşır [252, s .l3].
Buıyat rəvayətbrindəki  mədəni  qahrəman Eseqe Malan  tenqrinın  və 
ya qısaca, Eseqe Malanın -  guya göybrə çıxmazdan əvvəl yerdə yaşadığma 
inanılan  bu  ruhun  admm  Çingiz  xanın  ayaması  olması  isə  özlüyündə 
mifoloji  görüşbrdaki  kontaminasiya  hadisəsi  kimi  mifik  təfəkkürün 
qanunauyğun faktıdır. Çünki Çingiz göybr oğlu olduğu qədər Eseqe Malan 
da əbədi göy Tannnın oğlu və ya sadəcə «göy oğlu» sayılırdı.
Uıyanxaylarda  da  «Çingis-Kezer-Kayrakan»  deyibn  və  dünya 
daşqınmdan sonra bütün təbiət aləminin yaradıcısı  sayılan mifoloji varlığm 
adı qeydə alınmışdır [328, s.160]. Xatırlamaq yerinə düşər ki, Xan Tengizin
-   Çingizin  h əb   ümumdünya  daşqınma  qədər  bütün  yer  üzünün  yiyəsi 
olduğuna  dair  əsatir  mətni  qorunub  qalmışdır.  Həmin  mifdə  böyük 
daşqından  sonra  bütün  təbiətə  can  verilib  yaradılması  aktı  da  qəhrəman 
Çingizin  adı  ib   əlaqələndirilmişdir.  Buradakı  «Çingiz»  adı  isə  «dənizlər 
hamisi»  kimi  mənalandırılaraq  «dəniz//tenqiz»  sözü  ib   izah  oluıımaqdadır. 
Adm  lıəqiqi  ilkin  mifoloji  semantikası  çağdaş  türk  dillərindən,  məsələn, 
xakas  dialektlərindəki  «çin’is»  sözünün  «iimman,  dərya,  dəniz» 
anlamlarmda  qorunub  qalmışdır.  N.Baskakov  «İqor  alayı  dastanı»nda  türk 
leksikasma  dair  araşdırmasmda  mifık  nəğməkar  Boyan//Bayanın  admın 
genetik  əsasmdakı  bay//may  köküylə  yeraltı  səltənətdo  Erlikin  sarayı 
yaxmlığmda  yerbşən  və  «May  tengiz»  deyibn  mifık  dənizin  adi  arasmda 
semantik bağlılıq görür [177, s.144-145].
B eblikb,  yer  üziinün  əzəli  başdan-başa  su  olması  inancı  ilə  dəniz 
ruhu  olaraq  da bilinən  Tenqiz  arasmda  açıq-aydın  bir  bağlılıq  sezilir.  Mif
mətnbrindəki  «Çingiz»  adı,  görünür,  bu  üzdən  «dənizbr  hamisi»  kimi 
mənalandırılaraq  «dəniz//tenqiz»  sözü  ilə  izah  olunmaqdadır.  Həqiqətən  də 
əski  tannçı  türkbrin  mifoloji-dini  dünyagörüşündə  kainatın  kosmosdan 
öncəki  halı  -   strukturdan  məlırum  xaos  çağı  «tenqiz»  (teniz//dəniz) 
adlandınlırdı.  Şorlardakı  əski  mifoloji  təsəvvürbrə  vo  ənəııəvi  dini  inanışa 
görə  isə,  şamanın  bütün  asma  bəzəkləri  yer  altında  yaşayan  və  Erlikin 
tabeçiliyində  olan  «Tengis»  adlı  ruhun  hökmündəydi  [385,  s.83].  Həmin 
Tengisdir  ki,  qamlıq  еЬуэп  zaman  şamana köməklik  göstərir,  lakin  o,  bir 
«tös», yəni şaman ruhu da deyildir. Bir sıra qaynaqlara görə isə yer altmda -  
Erlikin  səltənətinin  qapısı  ağzmda  mifık dəııiz  var  ki,  «May tenqiz»  admı 
daşıyır.  Admdan  da  anlaşıldığı  kimi,  bura  sulardan  ibarət  bir  səltənətdir 
(Yeraltı  ölübr  səltənəti,  əcdadlar  düııyası  özü  zaman-zaman  başdan-başa 
sular abmindən ibarət təsovvür olunmuşdur).
Türk  xalqlarından  bir  çoxu,  ümumiyyətb,  Çingiz//Şınqız  adlı  bir 
ruhun varlığına  inanırdı.  A.Anoxinin verdiyi bilgibrdən  anlaşıldığına  görə, 
qaranlıqlar  ölkəsinin  əyəsi  Erlikin  yeddi  övladından  birinin  də  adı  «Çinıs 
xan»  idi.  Saxa  türkcəsindo  «çınqıs»  arxaizmi  yaşamaqdadır  ki,  bu  ifadə 
yalnız  folklor  ənənəsindo  işbnir.  Həmçinin  yakut  mifoloji  ənəııəsində  tale 
ib,  fələklə  bağlanan  «Çmqıs  xaan»  adlı  bir  ruh  var  ki,  tarixdən  bəlli 
şəxsiyyətlə  da  heç  lıansı  şəkildo  əlaqələnmir.  Çınqıs  xaan,  yakutların 
təsəvvüriinə  görə,  göybrdə  qərar  tutan  qədim  ilalılardandır  [358,  s.3722].
G.Ergisin  ehtimahna görə,  Çınqıs Xaan türk-moğol xalqlarının əski  kosmik 
ilahlarma  uyğun  gəlir  [397,  s.l 31].  Şamanist moğol  ənənəsində  isə  Xacir- 
Çingis-Tenqri  göy  ogullarından  olan  bir  ruhun  adıdır.  D.Banzarov  da  пэ 
zamansa  Monqolda  yaşamış,  adının  da  mənası  «göylər  oğlu»  demok  olan 
Çingi s-Xac ir-T enqri in-xu deyə tanınan bir şamandan bəhs etmişdir.
«Çingiz»  adı  ib   əlaqəli  olan  bir  fıkrə  görə,  titul  bildiran  bu  söz  çin 
mənşəli  «çeıı»  (sadiq,  əsil,  düz;  Azərbaycan  türkcəsində  «çin  olmaq» 
ifadəsində sözüıı bu anlamı  qorunubdur) ib, digər bir fıkrə görə isə, moııqol 
mənşəli  olub  «güclü,  mölıkom»  anlamı  bildirən  «çinqis»  ilə  bağlıdır.  Bu, 
hər  halda  sözün  sonralar  keçirdiyi  semantik  genişlənmə  nəticəsində 
qazandığı  mənadır.  Son  dövrlərin  araşdırmaları  isə  sübuta  yetirilmişdir  ki, 
«Çingiz»  sözüniin  kökündə  «qurd»  (böri'ı)  anlamlı  «çino»  sözü  dayamr. 
Əski  türkbrdəki  «Göylər  oğlu»  mifınin  variantlarından  birindəki 
qəhrəmanın  adı  eb   məhz  Çinqis//Çingizdir.  Qaynaqlarda  hətta  Temuçinin 
mənsub  olduğu  soyun  göydən  doğulan  Borte-çino  admda  varlıqdan 
başladığına  dair mif mətni  də qeydə  alınmışdır [43,  s.5].  Buradakı  «Borte»
-   boz,  «çino»  isa  «qurd»  mənası  bildirir.  Həmin  anlamlardan  Temuçinin

«göylər  oğlu»  soyu  ılə  əlaqəbndirildiyi  anlaşılır.  Vaxtilə  C.Banzarov  da 
«çingis» sözünün «göy (səma) oğlu» mənasına gəldiyi fikrini qobul etmişdir 
[170, s. 175-177].
Temuçinin mənsub olduğıı tirənin  adı da Borçiqin, yəni «börü təkin»
-   qurd  təkin  adlanırdı.  Bu  baxımdan  Temuçinin  Göy-Türk  dövlətinin 
qumcusu Aşina soyundan olduğu haqda tarixi mənbələrin verdiyi  bilgilər də 
dıqqəti  çəkir.  Yeri  gəlmişkən,  «Hüdud-əl-aləm»ə  görə,  xəzər  xaqanlan  da 
həmin  soydan  gəlirdi.  Həmçinin  birinci  xaqanlıq  dövründə  xaqan  alayı 
«börü»  adlanırdı  [61,  s.56].  Alp  Ər  Tonqanm  yaxm  yardımçısınm  da  adı 
«Kök Börü Quz» idi.
Hun  soyundan  gələn  Aşinanm  adı  «qurd»  demək  olan  «çino» 
sözıınün çincədə aldığı  şəkildir.  X-XIII yüzilliklərin  Qaraxanlı dövlətindəki 
hakim soy da öziinü, heç şübhəsiz,  «çino» sözündən gələn  Şana  adlı soy ilə 
bağlayırdı  [43,  s.6].  Əslində  hun  dövbtini  quranlann  qurd  köklü  soydan 
gəlmələri qaynaqlarla da sübuta yetirilir.
Sinoloqlann  hunlarda  imperator  titulu  bildirən  «şanyu»  sözünü 
moııqolcadakı «çingiz» sözü ilə  müqayisə etməbri  də maraq  doğurur  [уепэ 
oıada,  s.5].  Çin  qaynaqlannda  «çenli  qudu  şanyuy»  titulundakı  «çenli» 
sözünün «göy» kimi mənalandınlması «Çingiz»b eyniköklü olduğu qənaəti 
doğıırur ki, bu da bəlli ölçiidə onun «göy oğlu» anlamma aydmlıq gətirir.
Çingiz  xanm  soyundan  danışan  mifdə,  ebcə  də  digər  miflərdə  qurd 
«göyün  oğlu»  sayılır.  «Çingiznamə»  adı  ib   bilinən  dastanda  isə  Çingizin 
Oğuz xanın oğlu Göy xanm nəslindən  sayılması da bu baxımdan mənalıdır. 
İlkin  mifoloji  mətnbrdə,  е1эсэ  də  «Oğuz  kağan»  dastanmdakı  təsvirə  görə 
qurd  göydən  mavi  işığın  içində  enir.  Yakutların  isə  qurdu  sadəcə  «xallan 
uola», yəni  «göyün oğlu,  səma övladı  və ya göybr oğlu» adlandırmaları da 
qaynağım kök etibarib həmin inanışdan alır.
Burada  diqqət  yetiriiməsi  gərək  olan  nöqtəbrdən  biri  də  «Çingiz» 
adrnın  «1 anrı  oğlu» deyə mənalandmlmasının türk dini-mifoloji  sisteminin 
qanunauyğunluqlan  baxımından  doğru olmamasıdır.  «Tann  oğlu» deyilirsə 
beb,  bu  ad  altmda  ilkin  əcdad,  mədəni  qəhrəman  səciyyəli  göybr  oğlu 
düşünülməlidir.  Beblikb,  tiirk  dini-mifoloji  düşüncə  sistemi  baxımmdan 
«göy oğlu»,  «qurd» və  «çinqis» sözbri  eyni  mənam  ifadə etmiş,  buna görə 
də  Tanrı  torpağmda  «bengti  il»  -   əbədi  el,  ilahi  nizamlı  dövlət  quran 
Temuçin  «göy  oğlu»  inancına  söykənərək  əslində  «qurd»  demək  olan 
«çinqis//çingiz»  titulunu  götürmüşdür.  Həmin  inancdır  ki,  əski  türk 
abidəbrində  -   Göytürk,  eləcə  də  uyğur  xaqanlarmın  «tenqride  bolmuş» 
(göydən doğulmuş) titulunda əksini tapmışdır.
Boz  Qurd  isə  tiirk  mifoloji  düşüncəsində  başlıca  olaraq  ulu  əcdad, 
yol  göstərici,  xilaskar  funksiyalarında  çıxış  edən  lıami  nıh,  mədəııi 
qəhrəman  statuslu  mifık  obrazdır.  İlk  türkbrin,  yəni  əcdadların  müasiri 
kimi  Boz  Qurd  bu  mənada  türk  etnik-mədəni  ənənəsində  kosmoqonik 
aktm  iştirakçısı  olan,  ilkin  əcdad  və  bir  mədəııi  qəhrəmandır.  Oğuznatnə 
motivbrinin  ən  əski  qatmda  dayanan  bu  varlığın  bütiin  funksiyaları  da 
onun  mədəni  qəhrəman,  sakral  monşəli  «Göy  oğlu»  olmasından  gəlir. 
Məıışəcə  mifoloji  əcdad  və  mədəni  qəhrəman  obrazına  bağlanan  Boz 
Qurda,  məsəbn,  yakutlar  etnik-mədəni  ənənənin  təbiətinə  uyğun  olaıaq 
«Göylər  oğlu»  deyirdibr  ki,  bu  adı  onun  məhz  sakral  təbiətli  bir  varlıq 
olduğunu da işarələyir.  Ona görə də Boz Qurdu  «az qala tanı ı  səviyyəsinə 
qaldınlan»  (!)  bir  obraz  və  s.  olaraq  görmək  onun  etnik-mədəni  əııənəııin 
dəyərbr  düzümündəki  yeriııi  düzgün  müəyyən  edə  bilməməkdən  irəli 
gəlir.
Türk mifoloji  düşüncəsi  ib   bağlı  araşdırmalar bütün  qurdları  deyil, 
yalnız  Boz  Qurdu  əski  türk  düşüncəsinin  öz  tərkib  hissəsi  kimi  qəbul 
etdiyi  gerçəyini  üzo  çıxarmış,  «özümüzkübr  /  özgələr»  qarşıdurmasında 
məhz  «özünıüzkübr»b  bir  sırada  dayanan  Boz  Qurdun  miiqəddəs 
sayıldığım,  etnik-mədəni  mətnin  sakral  mənalar  iyerarxiyasında da  yaltıız 
onun yer aldığmı göstərmişdir [9,  s.l 1].
Türk  mifoloji  sistemində  mədəni  q3İırəman,  ilkin  əcdad,  lıami  rııh 
kimi  funksiyalar yerinə  yetirən  Boz Qurdun  bir çox digər fıınksiyaları  var 
ki, bunların sırasına onun həmçinin dağ hamisi, dolayısı ib  ana torpaq, yer 
ruhu,  vətən  hamisi  olması  və  b.  da  daxildir.  Çünki  bir  sıra  sistemlərdə 
olduğu kimi bu sistemdə də dağ ruhu (hamisi) eyni  zamanda torpaq,  vətəıı 
hamisi olaraq düşünülmüşdür.
Türklüyün 
Boz 
Qurd 
dastanı 
-  
«Ergenekon» 
əfsaııasi 
Göytürklərdən  qalına  эп  əski  yadigar  olaraq  biliııəıı,  ОШкэжЬ  qoyulan 
Buqut  abidəsi  tizəriııdəki  mifoloji  semaııtikalı  Boz  Qurddan  siid  этэп , 
qolları kəsik uşaq qabartmasmda öz izini yaşadır [61, s.48].  «Altay dağlan 
ətrafmda  Oğuz  türkbrinin  məskunlaşması  haqqmda  törk  xalq  əfsanəsi» 
adı  altında  tanınmış  folklorşünas T.Bayraməlibəyov  tərəfindon  lıələ  1898- 
ci  ildə  qeydə  alınan,  bənzəriııə  sonrakı  nəşrbıdə  «Xilaskar  qurd»  adıyla 
rast golinən etnoqoııik  məzmunlu  mif mətninə  göıə  də,  Nuh  peyğəmbəıin 
oğlu Türkə qurtuluş yolu göstərən  varlığm özü Boz Qurddur.  Burada nəsli 
çoxalan zaman Türkün dediyi:  «Boz Qurt bizim xilaskarımızdı, əgər o, yol

göstəıməsəydi, пэ mən olardım, пэ də siz... Ona görə də gərək həmişə Boz 
Qurda inanasmız»  [21, s.42-43; 41, s.37-38] sözləri olduqca mənalıdır14.
Türk mədəni  ənənəsində  miiqəddəs  bilitıən  Boz  Qurdun  savaş ruhu 
semantıkası  vardır.  Boz  Qurdla  bağlı  çoxsaylı  mifık  inamlar  türk  etnik- 
modəni  ənəııəsində  onun  bəlalardan  qurtaran  bir  savaş  ruhu,  xoşbəxtlik
u  Bir çox  türk boyları  və soylarıııın öz əcdadlarını  legitim hakimiyyətin tək bir qaynağı  kimi 
qurda  bağlamaları  Turan  xalqlarının  inanışlarında  onun  xüsusi  sakral  semantikasmdan 
doğurdu  [61,  s.56;  199,  s.317-337;  264,  s. 127].  Arxaik düşüncədə bayraq dövlətin  yaradıcısı 
olan  soyım  əcdad  ruhunun  im kam   bilindiyindən  göytürklərin  və  uyğurların  dövlət 
bayrağında  əcdadlarm  xatirəsinə  sayğı  və  həm  də  xaqanlıq  nişanı  kimi  Altun  Şuna  (qızıl 
quid) təsviri  var  idi.  J.-P.Ruya görə,  «üzərində qurd  təsviri  olan  bayraq  çinlilər düşündüyü 
kiıııi  sadəcə  rəm z  deyil...  Burada  qurdun  ruhu,  giici)  var...  Bu  bayraq  orduya  önctillük 
eləyir...  Q urdun  varlığımn  tam  qarşılığıdır,  onun  yerini  doldurur,..  о  varlığm  e b   özüdür 
[149,  s. 191].  Kiil-tigin  kitabəsi  iizərindəki  əjdaha  motivi  qurd  başlı  olmasi  i b   bu  baximdan 
da diqqəti  çəkir.  Əski  tiirk dastan  qəhrəmanları  da öz soylarim qurdla bağlılıqda görürdübr. 
Altay,  başqırd,  yakut  eposlarmtn  qəhrəmanları  zaman-zaman  qurd  donuna  düşə  bilirbr. 
Butıdan  başqa,  qurd  soyuna  bağlı  olduqları  üçiindür  ki,  tiirk  dastan  qahremanlarmdan  bir 
çoxu  «börii»  (qurd)  epitetini  daşıyır.  «Çingiznatrm də  Çingizin  soy-kökü  gün  şüası  və  B oz 
Qurdla  əlaqəbndiıilir  [264,  s. 123].  Türklərdə  qurda  Veribn  böyilk  dəyərin  эп  yeni 
dövrbrədək  davam  etdiyini  yazan  türk  milli  mədəniyyəti  tarixçiləri  onu  da  qeyd  e d irb r  ki, 
etnologiya  elıııinə  görə  qurd  motivi  türkbr  üçün  «tipik»dir,  yəni  başqa  xalqJarda  rast 
gəlinməyən  bir  etnoqrafik  əlamətdir  [136,  s.331].  Türk  əfsanələrində  deyilir  ki,  tiirklorin 
əcdadı  olan  Yafəs  («Çingiznamawyə  görə  ona  «Abulca  //  Əbülca»  xan  deyilibdir) 
xəstəbndiyi  zamanda onu  qurd  südilyb sağaltrruşdılar.  Aldədə  ib  bağlı  Azərbaycanda qeydə 
alınmış  bir  afsanədə  Aldədənin  oğlu  Koroğlunu  Beşikli  dağda  süd  verib bəsbyən  qurd  [84, 
s. 177]  da dağ  ruhunun  öztidür.  Albastı  i b   eyni  ipostasda dayanan  A1  ana bir  sıra  inamlarda 
ebco qurd şoklirıdə təsəvvür olunur.
Oğuza yol  göstərən qurdun totem olub-olmadığı ətrafında mübahisələrin təfsilatına varnıadan 
qeyd  etmək  gərəkdir  ki,  tədqiqatçılardan,  məsələn,  D.Kloson  m əsəb  ilə  bağlı  h ə b   1960-cı 
ilbrdə  qıırdun  əski  tilrkbrdə  totem  olduğuna  dair  fıkri  şübhə  altına  qoymuş,  eyni  zamanda 
L.l'otapov  quıda  sitayişb  bağlı  çox  sayda  etnoqrafik  materialm  çağdaş  türk  və  monqol 
xalqlarmda totemist inanışdan bəhs etməyə əsas  vermədiyini  yazmışdır [334, c .8 1 ].  Qurddan 
törəyiş  mövzulu  mənşə  (genealoji)  əfsanəbrinin  doğru  yozumuna  söykənən  və  zəngiıı 
etnoqıafık  materiaüar  əsasında  aparılan  sonrakt  dövr  araşdırmaları  da  türk  və  nıonqol 
xalqlannda totemizm hipotezinə yenidən diqqət yetirmək zarurəti doğurmuş, эп son olaraq da 
qurdla bağlı  inanışlaıın totemistik səciyyə daşımadığı qəım tin ə gətirmişdir.  Prof.  H.Tanyu da 
yazırdı  ki,  qurdun  totem,  tanrı  kimi  açıqlanması  türk  dini  tarixi  baxımından  tam am ib 
yaıılışdır [152,  s.36].  K.Levi-Stross  isə  deyir ki,  totemizm olsa-olsa ancaq etnoloqun fıkrində 
mövcud  olan  uydurına bir anlayışdır [259,  c.45].  Yeri  gəlmişkən,  bəzi  müəlliflər totemizmin 
təbı iflər nəticəsi bir illüziya olduğunu söybm iş, onlarla nəzəriyyəsi  ortaya atılsa da,  fenomen 
kirııi  gerçəkliyinin  həiə  ki  sübuta  yetirildivina  inanmadıqlarım  bəyan  etm işbr  [yenə  orada, 
s.41].
gətirən  qüvvət, sosial nizamm qoruyucusu və b.  kimi пэ qədər mühüm yer 
tutduğunu  göstarir.  Çünki  Boz  Qurd  əski  türk  savaş  ideologiyasmm  da 
əsasında  dayanmışdır.  Bu  mənada  Boz  Qurdu  savaş  hamisi  hesab  edən 
qədiın  türk  savaşdan  öncə  ulu  əcdada  -   bu  savaş  ruhuna  da  tapınmışdır. 
Uyğur  əlifbasıyla  yazılı  «Oğuz  Kağan  dastam»na  görə,  Türk  ulusunun 
savaş  parolu  «Boz  Qurd»  (Gök  Börü)  olmuşdur  ki,  bu  da  əslində  tiirk 
mifoloji  təfəkküriinün  öziindən  doğan  hadisədir.  Boz  Quid  mifinin  bir 
şəkli  olan  bu  mətndən  anlaşıldığı  kimi,  Oğuzıın  dünyanı  fəth  eləməsinə 
savaş  hamisi  mübarək  üzlü  Boz  Qurd  bələdçilik  edir,  Oğuzun  ordusunun 
öniind
9
  gedib  ona  yol  göstərir,  onu  yüriişdən-yürüşə  səsləyir.  Qut  dağı 
əfsanəsində  də  Boz Qıırd  bir  yolgöstəricidir.  Ümumiyyətlə,  tiiık  soyunıın 
ağır  günündə,  bu  soyun  başı  üzərini  təhliikə  aldığı  zamaıı  Boz  Qurd 
(soyun  azadlıq  ruhunun  rəmzi  kimi)  yenidəıı  meydana  çıxır,  yol  göstərir, 
bələdçilik edir [69, s.l46].
Araşdırıcılar  haqlı  olaraq  Koroğlu  mətnini  də  Boz  Qurd  mətninin 
transformasiyası  hesab  edirlər.  Dərin  tarixi  keçmişdən  gələn  bir  эпэпэуЬ 
Göytürk  xaqanları  belə  Boz  Qurda  bənzədilirdi.  «Monqolların  gizli 
tarixi»ndə  isə  nəql  olunur  ki,  dünyanın  эп  miıdrik  hökmdarı  Çingiz  Boz 
Qurd  soyundan  gəlibdir  -   onun  əcdadı  Boz  Qurddur;  o,  «Börte-çine» 
deyilən  Boz  Qurddan  doğulubdur  və  adı  da  «Yılkı  yallı  Gök  Börü»  oğlu 
Çingiz  xandır.  Hənıin  «Çingiz//Şmqız»  admm  mənası  iso  «Qurd  oğlu» 
deməkdir.  Çiinki  o,  «Göy  oğlu»  kimi  xilaskarhq  missiyasınt  öz  üzəriııə 
götürübdür.  Şübhəsiz,  bu  mif  mətnlərinin  tarixi  Qurd  oğlu  Çingizin 
dünyaya  gəlişindətı  çox-çox  öncəki  çağlara  aiddir.  Bu  mənada  Boz 
Qurdun  mifoloji  ənənədə  «Tanrı  müjdəçisi»  olaraq  bilinməsi  də  mədəni 
qəhrəman,  ilkiıı  əcdad  və  bir  xilaskar  olan  bu  varlığın  əski  simvolikast 
baxımından 
əhəmiyyətlidir. 
Tuba  (Uryaııxay) 
türklərinin 
şaman 
dualarındakı  «Boz Qurd» epitetli Kayraxan da Tanrı müjdəçisi  olatı  həmin 
ruhdur [146, s. 126].
Türkiyədə  bəktaşi-ələvi  etiqadı  ilə  yaşayan  türkınənlər  arasından 
toplanan  bir  mənqəbədə  yer  alan  qurtancı,  yolgöstərən  Boz  Qurd  motivi 
isə  struktur  və  funksional  baxımdan  Oğuz  xaqan  dastanmdakt  xilaskar 
Boz  Qurd  motivinin  bugünbrədək  yaşadığı  gerçəyini  bir daha  təsdiq  edir 
[118].  Yolgöstərən  və  xilaskar  qurdla  bağlı  günümüzə  qədər  qorunııb 
qalmış  bir  çox  digər  mətnləra  görə  də,  məsələn,  gələn  mənəvi  xəbər 
sayəsində  öniinə  düşüb  sonra  qeyb  olan  qurd  donlu  qırxların  ardınca 
yollanır,  aşıq ərənlər məclisinə qoşulur, eşq badəsini  içir,  bundan  sonra da 
haqq  aşığıtək  bədahətən  sözlər  söyləyir  [уепэ  orada].  Dədə  Qorqud

dastanları  dövründə  oğuzlarm  epik təfəkküründən  Boz Qurd  obrazmm  az 
qala  silinmiş  olduğuna  dair  mülahizələr  bu  anlamda  etnik-mədəni 
ənənənin  gerçəklərini  əks  etdirmir  [29,  s.13].  B eb  ki,  «Dədə  Qorqud 
kitabı»nın  Vatikan  nüsxəsində  «sırtı  yoluk  boz  qurt»  ifadəsi  yer 
almaqdadır;  türkoloq  V.Zahidoğlu  türk  dillərində  «sırt»  sözünün  «üz, 
görünüş»  anlammdan  və  «yoluk»  sözünün  də  «xoşbəxtlik,  səadət» 
mənalarmdan  çıxış  edərək  buradakı  «sırtı  yoluk»  tərkibinə  «üzü  nurlu, 
mübarək  üzlü»  kimi  bir yozıım  vermişdir  [103,  s.152-153].  Bu  şəkildəcə, 
Boz  Qurda  «mübarək  üzlü  Boz  Qurd»  deyilməsi  obrazm  mifoloji 
simvolikasıyla  uyğunluq  təşkil  edir və  etnik-mədəni  dəyərlər  düzümündə 
öz  tam  təsdiqini  tapır.  Həmin  ifadədir  ki,  dastanm  digər  -   Drezden 
ntisxəsinin  eyni  boyunda  «Qurd  yüzi  miibarəkdir...»  şəklində  də 
təkrarlaııır.
Çin  Tiirküstanı  türklərinin  əybncəbrindən  danışarkən  Qrenardm 
anlatdığı bir oyun var ki, qırğızlar ona «gök böri» deyirlər.  Bu oyun,  böytik 
alim  M.F.Köprülüyə  görə,  əski  bir  ayinin  qalmtısıdır  [140,  s.100-101]. 
V.Qordlevski  yazırdı  ki,  Boz  Qurd  önümüzdə  türk,  şaman  inamşları 
diinyasını  açır  [199,  s.320].  Boz  Qurdla  bağlı  mifik  hekayətlər  qonşu 
slavyanlara  da  keçtnişdir.  Qədim  ruscada  işlənətı  «bosıy»,  «bosov’» 
sözləri Qıııdun «boz» təyinindəndir.
Etnoqonik  proseslərin  iştirakçısı  olub,  sosial  düzənin  təşəkkülündə 
dn  fəal  rol  oynayan  Boz Qurdun  mədəni qəhrəman  funksiyası bir sıra türk 
mifoloji  mətnlərində  açıq  biçimdə  qorunub  qalmışdır.  Uzun  müddət 
yanlışlıqla  daha  çox  bir  totem  gözündə  görülən  Boz  Qurd  obrazmda 
əslində  totemizmin  пэ  sosial,  пэ  hüquqi  aspekti  var  [9,  s.8-11]. 
Totemizmdə  etnik  birliklərin  daxili  bölgüsünə  xidmət  edən  totemlərin 
əksiııə  olaraq,  biitün  türklərin  müqəddəs  saydıqlan  bu  varhq  mifoloji 
diişüncə  hadisəsi  kimi  öz  simvolikası  ilə  türk  etııosunu  bır bütöv  halmda 
birləşdirir.  Məhz  həmin  ulu  əcdad,  qurtarıcı,  yolgöstəron  vəsfləri  ilə 
daşlarm  belə  yaddaşmacan  işlənən  Boz  Qurd  obrazı  sonralar  da  türkhriıı 
inanışlarına  nizam  verərək  milliyyət  duyğusunun  tarixi  təşəkkülü 
prosesində  əhəmiyyətli  yer  tutmuş,  milli  idealm,  türk  millətsevərliyinin 
гэптапэ çevrilmişdir.
Beləliklə,  terminoloji  baxımdan  bir  çox  problemlarin  olduğu  türk 
mifologiyasında həmçinin  mədəni  qəhrəman  anlayışı  ilə  bağlı  dolaşıqlıqlar 
var.  Yəni  e b   hallar  olur  ki,  epik  qəhrənıanla  mədəni  qəhrəman  anlayışları 
arasmda  fərqlər gözlənilmir.  Araşdırmalarda Türk,  Oğuz,  eləcə də Koroğlu 
obrazları  çox  vaxt  sadəcə  epik  qəhrəmanlar  kimi  təqdim  olunmuşlar.
Halbuki bu obrazlar, bəzi  mifoloji  mətnlərdən  açıq-açığma anlaşıldığı kiıni, 
genezisdə  mədəni  qəhrəmanlardır.  Mənqəbəbrə  əsasən, Türkün  çadın  icad 
etməyi və b.  onun  mədəni  qəhrəman  fiınksiyasından gəlir.  Yakut mifləriııin 
qəhrəmanı  ilkin  əcdadlardan  Ər  Elley,  tarixi  rəvayətlərə  görə,  ilk  olaraq 
maişət  əşya  və  mərasimlərini,  ısıax  ayinini  təsis  etmişdir.  Həmçinin  Oğuz 
xan bir mədəni qəhrəman  kimi bir  sıra ictimai  təsisatlann,  hərbi  strukturun 
yaradxcısıdır  [249,  s.48-49].  Oğuz xamn məsləhətçisi  olan  Uluğ Türk,  Boz 
Qurd,  Xıdır  obrazlan,  tədqiqatçılara  görə,  ilkin  əcdad -   mədəni  qəhrəman 
tipinə  aid  oluna  bilər.  Eləcə  də  Koroğlu  özlüyündə  mədəni  qəlırəman 
obrazmm  epik  transormasiyasıdır.  Bir  sıra  türk(mən)  uruqlannm  öz 
köklərini Koroğlunun  adı  ilə əlaqələndirməbri,  habelə getdiyi  hər yerdə  bir 
iz  qoymağı,  adamlann  ona  qədər  bilmədiklərini  onlara  öyrətməyi,  bir  sıra 
təbii  obyektlərə  ad  verınəyi,  Kür çayının  adınm  belə  Koroğludan  qalmağı, 
özünün  dönərgəlik  qabiliyyəti  və  b.  onun  mədəni  qəlırəman  (demiurq) 
olmağmdan  gəlir  və  ya  Dədə  Qorqudla  bağlı  əfsanələrdə  Qorqudıın 
Koroğlunun  atası  kimi  göstərilməsi  [94,  s. 16;  97,  s.71]  bəlli  etnik-mədoni 
эпэпэ  çərçivəsində  mədəni  qəhrəman  obrazlannm  fonksional-semantik 
bağlılığmdan başqa heç пэ deyildir.