AZƏrb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu
Yüklə 7,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ш я в п ш I BÖLMƏ TÜRK ETNİK-MƏDƏNİ SİSTEMİ KONTEKSTİNDƏ MİFOLOJİ OBRAZLARIN FUNKSİONAL SEMANTİKASI Etnik-mədəni ənənənin sistemliliyi. Mifologiya etnik-mədəni ənənənin özülü kimi. Türk mifopoetik dünya modelinin başlıca xüsusiyyətləri Öz adət-ənənəbri, inam və etiqadlan ilə ayrılıqda hər bir etnos bəlli üsluba vo yalnız bu etnosda rast gəlinə bibn əlamətlərə görə seçilir ki, bunlar da həıııin etnosun mədəni ənənəsinin - etnik-modəni sistemin özülüııdə dayanır. Əslindo işarəbr sistemiııin məcmusu olaraq hər ıracbniyyət özünə xas tərzini və onu tanıdan üslubunu da özü yaradır. Bu günədək bilinən mədəniyyətbıdən həb elə biriııə rast galiııməyibdir ki, bütövliikdə özündə sadəcə şəkilsiz, nizamsız və biri-biriylə olaqosi/ mətnlər yığınmı təcəssüm etdirsin. Dinamik və miirokkəb sistem kimi mədəniyyət arxaik olduqca yaıatdığı həmin mətnlər arasındakı bağlılıqda da formal deyil, məhz fıınksional əlamətbr daha çox rol oynayır. Onlar isə hamısı bəlli şəkildə biri-biriyb əlaqəli olub, yaxın bağlıhq içərisindədir. Beb ki, hər hansı mədəni onənənin tərkib hissəbri bir-biriyb bağhdır, bir-birini doğurur və biri digərini «yaşadır». Bu mənada mədəniyyət hər addımında sistemlilik niimayiş etdirir və hər bir эпэпэ də özlüyündə biitöv mətndir ki, sənət tarixçibri məhz həmin mədəni ənənələrin iislub tərzləri arxasında gizlin qalan ruhu təhlil etməyə çalışırlar. Bebcə, hor etnik-mədəni əııənə özlüyiində sistem təşkil edir. Sistem parçalardan yaranmış yox, parçalarda yaşayan, parçaları yaşadaıı və yalnız bu mənada parçalarm yaratdığı bir bütündür. Həm də e b bir bütiindiir ki, öz aralannda bu parçalardan hər biri digərinə ilkin dərin köklərdən gəbıı bir qiivvətb üzvi bağlılıqdadır. Bir-biriyb əlaqəsiz parçalardan «fıkirsiz toplanmış olanlann quruluşu da olmur və beb toplu sistem ola bilməz» [76, s.10]. Struktur bağlı olduğu sistemin başlıca özəllikbrini saxlayan əlaqələr məcmusudur. Hər пэ qədər vahid bir sistem anlayışı işlənib hazırlanmasa belə [394, s.170], yenə də aydmdır ki, sisteralilik dünyanm mahiyyəti kimi hər an özünü göstərir. Məhz etnik-mədəni ənənənin elementbıi arasmda simmetriyalı münasibətbrdir ki, bütöv bir orqanizm kinıi doğulan vo yaşayan etnik- mədəni sistemin də struktur əsasım təşkil edir. Bu baxımdan etnik modəniyyətin «energetik qaynaqlan» qıraqda deyil, elə mədəııiyyətin öz içərisində olmalıdır [276]. «Energetik qaynağı» bebcə, öz içərisində olan bir sistemin özülündə dayanaraq onun özünəcə oxşarlığım təmin edən struktur elementbri arasmdakı bağhlıq güclü olduqca ondakı bütövlük və кэпаг təsirbrə göstərilən reaksiya da bir о dərəcədə güclü olur. Нэг bir milli mədəni ənənənin öz daxili qanunauyğunluqları isə həmin etnik- mədəni sistemin elementbri arasmda эп ümumi və invariant bağlıhğm ifadəsidir. Sistem nəzəriyyəçibri bir bütöv kimi sistemin təbiətini araşdırmaq üçün onun ayrı-ayrı elementbrinin öyrənilməsi yoluyla deyil, bu elementbr arasındakı bağhlıqların üzə çıxarılması yolu ib gedilməsinin doğru olduğunu qeyd edirlər [181, s.28]. Yəni bütün olanm ayrı-ayrı elementbıi yalnız daxibn və məna cəhətdən bir-biriyb bağhhqda olmalıdır. Əks halda beb bir tamın hissələri bir-biriyb münasibətdə olsa da, bu, onlaıa bütövlük verməyəcək ki, nəticə etibarib həmin hissəbr уепэ vəhdət təşkil etməyəcəkdir [178]. Elementbri tamlığı olan sistemə çevirən qarşılıqlı bağlılıqlann da xarakteri son nəticədə уепэ sistemin öz təbiətindən gəlir ki, ona tamhq verən də daxili quruluşuyla bağlı bu hadisədir. Çiinki quruluş elementbrdəki imkanlann gerçəkbşməsinin özüdür. Mədəniyyətin sistem olaraq canlı orqanizmə bənzəri var, onuıı dəıki bu üzdən prosesbrin dərkinə əsaslanmalıdır, çünki orqanizmi də ayaqda saxlayan ayrı-ayrı parçalan deyil, özünii quran sistem kimi təşkil olunduğu elementlər arasmda bağlılığı təmin edən kompleks şəbəkədir. Sistem parçalanarsa, xüsusiyyətləri də ortadan qalxar. İstənilən sistemdə ayn-ayrı hissəbrin fərqbndirilməsi mümkündür, bununla beb bütöv olan öz təbiəti etibarib hənıişə onu təşkil edən parçaların ümumuııdan fərqbnəcəkdir. Mədəniyyotin diqqət yetirilməsi gərək olan bir miihüm aspekti də dinamik xarakteridir. Bu isə sistembrin ümumi nəzəriyyəsinə yaxın butstrep modelin də xüsusi dəyər verdiyi bağhlıqlann dinamik təbiətinin özünüqurma prinsipinə uyğun nəzərdan keçirilməsini mümkün edir [231]. Əsasında mifologiyanm və dinin dayandığı əski, eləcə də ənənəvi mədəniyyətbrdəki qarışıq kütlə təsəvvürbrinin də qaynağı eynilə bu şokilcb - hər hansı topluluğa məxsııs individin öz varlığında deyil, topluluğun ictimai miinasibətbrb bir-birinə bağlanan fərdbri arasmdadır [318, s.10]. Arxaik mifoloji dünyaduyumlu cəmiyyətbrdə yaşayışı təmin edən vasitələr əsasəıı fərdlərarası münasibətbr iizərində qurulmuşdur ki, buna görə şəxsiyyətlərarası kommunikasiya da kollektiv düşüncəsinə dayanan xalq mədəniyyətinin əsası sayıla bilər. Bütiin təcriibə burada şifahi yolla, göz yaddaşı vasitəsilo v.s. ötiirülmüş, bu isə eyni informasiya dili üzərində quruhnuş həmin münasibətlər şəbəkəsini özü-özünü təşkil və tənzim edən vahid sistemə çevirmişdir ki, эпэпэ ilə nizamlanan həmin sistemdə də hər bir davranış tərzi sistemin elementi kimi digər davramş tərzbri ilo qarşılıqlı təsirdədir [322]. Nəticədə şifahi mədəniyyətdə individin fəaliyyətinin hor hansı şəkli yiiksək dərəcədə reflektiv olmuşdur ki, həmin reflektivliyə də səbəb уепэ dinamik və canlı sistem kimi etmk-mədəni ənənənin daxilindəki tamlığın özüdiir. Bütün halqalan bir-birinə bağlı olub biri digərini doğuran və doğuraraq yaşadan etnik-mədəni ənənənin Ьэг hansı kənar təsirlərə cavabı isə biitövlüyündən gəlir. Çünki sistemin başlıca xassəsi məhz kənar təsirlərə cavabıdır [76, s. 10]. Özü-özünü spontan şəkikb yeııidən qurmağa qadir olmayan bir etnos təbii, tarixi kataklizmbr sonu məhv olur. Təbiətin qaydalarmı doğru-düzgün əks etdirən bir sistem struktur, fuııksional baxımdan özünü içəridən yalnız yenidən qura bilməyi sayəsində ona kənardan göstərilən təsirə bir bıitün haiında müqavimət göstərmək iiçün özündə giic tapır. Düşünca və davramş eynilikbrində bir-birinə bağlananları birbşdirən bağlardan hər hansı birinin qopmasına qarşı olan ənənənin yaşatmaq giicü və istəyini göstərən saysız belə cavab reaksiyasmın bir tipik nümunəsi kimi atalar sözbri və məsəllərdən ibarət «Oğuzuamə»də rast gəlinən: «Yad fəriştədan biliş Albız yegdür» [83, s .l97] misabnı və b. göstormək olar. Hər mədəniyyət tipi, əsasmda özüniin ənənələr sistemi dayanan öztinə xas dünyasım yaradır. Ənənəvi mədəniyyətin ülviyyət dərəcəsində müqəddəs dəyərbriııdən çağdaş dünyamn birdəfəlik qopub aynldığmı söybyən Y.Evolaya görə, «эпэпэ məzmununa görə insan üçün yalmz inisiasiya yoluyla anlaşıla bibn fövqəlboşər səviyyədəki bilgiləri öziindo təcəssiim etdirir... Formanm deyil, məzmunun vacib olduğu e b ənənəvi dəyərlər ki, varlığm sakral əsasmın heç kim tərəfindən şübhə altma almmadığı bir zamanda yaradılmışdı» [393, s.282]. Hər hansı dil yad bir dildən ilk növbədə öz qəlibinə uyğun və fonetik, qrammatik quruluşunu pozmayan sözlər alır. Eyni bir qanunauyğunluq eləcə də mifoloji ənənədə özünü göstərir. Etnik-mədəni ənənədə yeni element həmin ənənəniıı təbiətinə uyğun olduğu təqdirdə onunla üzvi vəhdət təşkil edir. Bu baxtmdan mədəniyyət özünün dünya mənzərəsini həmçinin ifadəsini bəlli yasaqlar sistemində tapan yaddaşa görə qurur [357], yoni nələrisə öz içərisinə buraxır, nələrəsə yox deyir. Az vaxtda çox sayda yeni element daxil olan zaman etnik-mədəni ənənənin tarazlığı təhlükə altrnda qala bilir. Çünki sistemin bir elementindəki dəyişıklik о deməkdir ki, bütünlükdə о sistemin struktur özəlliyində də dəyişiklik baş vermişdir. Ona görə də sistemin öz ilkin kökbriyb bağlılığmı qoruya bilməsi üçün ona həm də dəyişkən ola bilmək - mütəhərriklik уэ dinamizm kimi bir özəllik xas olmalıdır. Şübhəsiz, dəyişkənlik gücü ifrat həddə çatırsa, bu, sistemi içəridən dağılmağa gətirə bilir. Ənənənin isə özəlliyi köhnəlməyəniıı əski çağdan yeni zamana adlamasıdtr; эпэпэ dəyişkənlikb stabilliyin mütə- hərriklik deyilən şəkildə tam vəhdətidir ki, sistemin dinamik inkişafmı təmin edən də budur [74, s.179]. Eyni zamanda mədəni эпэпэ invariantlannm hər hansı doyişıkliyə uğrama mərhəbsində, etnosun həyatınm bütün transformasiyalarmda belə ənənəvi cəmiyyətdəki dəyişikliklərin xarakteri başlı-başma deyil və bu dəyişməbr yenə ənənənin öz içərisindən qaynaqlanır [275]. Canlı эпэпэ fərdi olanla kollektiv olan arasındakı Ьэг cür ziddiyyəti ortadan qaldıran hədsiz spontan mənəvi gücüyb həm də şəxsiyyətin tamam-kamal mövcudluğunu təmin etməyin yeganə formasıdır [250]. Bəlkə bu mənada N.S.Trubetskoy hələ 1927-ci ildə şəxsiyyət anlayışınm mədəniyyətin araşdırdmasında olduqca vacibliyi fikrini vurğulayır və qeyd edirdi ki, şəxsiyyət yalnız ayrıhqda götürübn bir insan deyil, həm də xalqdır [316]. Эпэпэ haqda bir vaxtlar onun mumiyalanmış meyidə bənzəri olduğuna dair fikir də elmdə dərin kök salmışdı. Lakin stabilliyi və eyni zamanda mütəhərrikliyi ib seçibn ənənənin təbiətinin dərindən araşdınlması nəticəsində sübuta yetirilmişdir ki, onun öyrənilməsi işi ilk öncə özünütəşkiletmənin köklü prinsiplərinə uyğun olmalıdır [273]. Çünki эпэпэ sonsuz yeni şəkilbr yaradan təbiət kimi daim spontan yaradıcıhq içərisində olub, davamlı özü özünü törədib də quran və tənzim edən, proses halmda bir hadisədir. Adət-ənənə insanlann yaddaşmda dəyişməz şəkildə qorunub qalmır; insanlar fərqinə varmadan belə onu yaradırlar və уепэ də onun uzaq keçmişbrdən, çox qədim əyyamlardan qalma olduğuna əmindirbr [235, s.39]. Ənənəvi mədəniyyətin bir başlıca cizgisi təbiətlə harmoniyaya, uyum içində olmağa intuitiv can atmağıdır. Məhz özü-özünü qura bilib də özünücə tənzimləməsi həmin prosesin başlı-başına olmadığmm bir sübutu, hadiso kimi ənənənin təbiətin öz qanunlarma uyğunluğu və canlıhğmın göstəricisidir. Bu baxımdan türk etnik-mədəni ənənəsinin araşdmlması onun özü-özünü tənzimləyən bir sistem olduğu qənaəti doğurur. Bununla bağlı ilk öncə qeyd etməyə dəyər ki, təbii sistemlərin keçdiyi yola yaxın bir yol keçmiş olan türk cəmiyyətiııin tarixini, məsolən, Avropa millətlərinin tarixi kimi və ya müsəlmanlığm qəbulundan əvvəlki və sonrakı dövrlər, eləcə də digər adlar altmda dövrləşdirmək özünü doğrultmur. Çünki bu tarixi başqa millətlərin tarixlərindən fərqləndirən çox sayda özəlliktarindən biri həmin etnosun tarixinin coğrafl baxımdan yayğmlığıdır. Həmin yayılma dairasi о dərəcədə genişdir ki, hətta bir çoxlannın büsbütün yanlışlıqla dolu «tiirklorin tarixi kökləri kimi yurdlan da bəlli deyil» [143, s.16] və b. şəklində iddialanna yol açmışdır. Halbuki türk yurdlannm beta bir yayğmlığmı əslində türk etnosunun öz təbii tarixini yaşama şəkliylə izah etmək olar [137, s.348]. Bu qədər geniş və rəngarəng landşafta yayılmağı türk cəmiyyətinin, ştibhəsiz, günlük həyatı və estetik düşüncəsiylə yanaşı, dini-mifoloji dünyaduyumuna da təsirsiz qalmamışdır. Çünki etnosun yerləşmiş olduğu landşaft da özlüyündə etnik sistemin bir parçasıdır [204, s.366]. Təsadtifi deyil ki, türk xalqlan da köç dalğalanmalan zamanı çoğrafi şəraiti atayurdlannı andıran landşaftı seçməyə çalışırdılar. Etnolandşaftm əldə olunmuş tarazlığının qorunub saxlanması üçün də gərəkdir ki, gələn nəsillər heç olmazsa onlan əhatə edən təbiətə münasibətdə əcdadlann əməllərini təkrarlasmlar. Tarix elmində buna ənənə deyilir [203, s.98]. Ənənədə bu mənada əcdadların həyatı yaşanır. Din düşüncəsi ilə də iç-içə olan həmin ənənə təbiətin özündən gələn bir yaradıcılıq ıçərisindədir. Onda dəyişməz olan yoxdur. Yeni kimi görünən hər пэ varsa da hamısı köhnədən olandır. Bu üzdəndir daşıyıcılan açıqdan-açığa olmasa belə, şüuraltı olaraq ənənənin və ənənəvi olan пэ varsa hamısmm эп uzaq keçmişlərdən bu yana elə beləca də mövcudluğuna inanmışlar. Ənənəvi cəmiyyət dindənkənar yaşayış tərzi təsəwür etmir, qaynağı dindən gələn dəyərlərə böyük qiymət verirdi. Bu cəmiyyəti yaşadan da həmin din və əxlaq idi. Buna görə də mədəniyyəti inamşlarla əlaqəli olan belə cəmiyyətdə yalnız dinlə mədəniyyətin ahəngdarlığından danışmaq lazım gəlir. Kökləıi varlığın, təbiətin özündə olan bu ahəngdarlığm arxasında kainatı bir bütöv şəklində qavramaq kimi yüksək anlayış dayanırdı. Millətlərin müqəddəratında böyük rol oynayan taıixlə bərabər coğrafiyamn da təsirinin danılmaz olduğu düşünülərsə, bu baxımdan yaşadığı torpaqlarm belə coğrafi rəngarəngliyi və yayğınlığı da tiirk milli mədəniyyətinə əsla təsirsiz ötüşməmişdir. Bununla yanaşı, tiırk ulusları yazılmamış qanunları olan törələrində və yaşayış tərzlərindəki sadəliyi lıər bir halda qoruyub saxlamış, məhz həmin sadəliyin verdiyi çeviklik və qıvraqlığm gücünə mürəkkəb sıxlığa malik ağırlaşmış, ləngləşmiş başqa mədəniyyət dünyalarına qarşı asanca dayana bilmişlər [66, s.63]. Buııu cəmiyyətdə, fızikadakı ifadə ilə, «fluktuasiyalar»m kifayət qədər azadlığı, dəyişikliklərə hazırolma imkanlarınm çoxluğu təmin etmiş, bu isə öz növbəsində türk cənıiyyəti və milli mədəniyyətinin vahid orqanizm kiıni daha böyük ölçüdə dinamikliyi və eyni zamanda stabilliyinə gətirmişdir. Tarixi boyunca dağmıqmış kimi bir təəssürat oyadacaq qədər geniş coğrafı məkanda «öz milli varlığmın böyüklüyünə sonsuz inam» duyaraq yayılan türk etnosu ayrı-ayrı dinlərlə, dini inanış sistemləri ilə təmasda olmuşdur. Bu mənada fikir dolambaclanndan uzaq olub aydınlıq sevən ənətıəvi türk düşüncəsinə' buddizm, manixeizm, xristianlıq vo ya islamm hansı ölçüdə təsir göstərdiyini söyləınək çətindir. Lakin həmin təsir пэ dərəcədə olur olsun, türk etnik-mədəni ənənəsinə və onun da bünövrəsində dayanan dini-mifoloji düşüncə sisteminin təməlinə əsla onu sarsıdacaq dərəcədə toxıına bilməmişdir. Ona görə ki, tiirk etnik mədəııi əııənəsi öz təbii halıyla yaşayan sistem kimi olduqca stabil və mühafizəkar deyibcək qədər dayamqlıdır. Bütün böyük mədəniyyətlər öz dünyaduyımuı, yaşama tərzinə görə özünəxas üslubunu yaradır və həmin üslublarıyla da dərhal seçilib tanınırlar [139, s. 165]. Bu mənada qədiın türklər da öz mədəniyyətləri, öz üslubları ilə tanmıb seçilmişlər. Bir etnik-mədəni sistem kiıııi isə bıı mədəniyyətdə folklor həmişə aparıcı yerə sahib olubdur. Bıı üzdən türk folklorunu öyrənmək hər an canlı эпэпэ ilə qarşı-qarşıya olmaq deməkdir. Daim yaradıcılıq içərisində olduğundan yemdən yeniyə axıb hər an 1 Tiirk təfəkkür tərzindəki bu aydınlıqla tlirk dillərində, о cümlədən Azərbaycaıı dilində olan heca quruluşlarının yaratdığı simm etrik sistem arasında dərin bağlılıq var. Belə ki, heca m odelhrinin çoxluğu dildə simmetriyalı sistem yaranmasına ancaq mane olur. Prof. F.A ğasıoğluya görə, ilmumtürk dillərinin mikroproyeksiyası sayılan Azərbaycaıı dilində cəmi 7 heca modeii var ki, onun da 6-sı timumtürk mahiyyətlidir. Heca modellərinin sayı- nın b e b azlığı bu dilin arxitektonikasında hecalanmanın ritm ik-nıelodik bölgülərini elə ııi- zanıa salm ışdır ki, hecalanmadakı qanunauyğunluq və heca düzümləri simmetriya şəkli alm ışdır [32, s.47-48]. dəyişən, dəyişə-dəyişə də özünü qoruyan, bununla belə hər dəfəsində təzələnən təbiət hadisəsində olduğutək folklor mədəniyyəti canlı sistem kimidir2. Sistemin öz təbiətindən gəbn bir özəllikdir ki, inkişafı boyu iki əks teııdensiyam öziində birləşdirir. Bu meyillərdən biri daim yeni nəyinsə yaranmasma can atır, о biri isə dəyişik şəkildə olsa beb, köhnədən olana qayıtmağa çalışır. Lakin canlı varlıq aləıni təbiətin imkan verdiyi bəlli həddəcəıı azad davıana biləcəyi kimi ona zamanm hor hansı sürəti, ritmi və dinamikası qarşısmda dayanıqlıq verən də eləcə hər an yaradıcılıq prosesində olmağı və həmin proses boyunca özü özünü qurub təşkil vo təiizim eləyə bilməyidir. Özliiyiində içəridən bir nizam qaynağı olan bu yaradıcılıq prosesi həm də mövcudluğunun başhca şərti kimi folklor ımdəniyyətinin öz daxili qanunauyğunluğudur. Bu üzdən canlı эпэпэуэ, yaşayan bir sistemə onu anlamaq üçün donuq mexanistik baxış çorçivəsində yanaşma mümkün deyil. Yoxsa hər hansı bir fakt ümumi hadisanin, prosesin əvəzi olaraq qavranıla bilir və deməli, hissə haqqında təsəvvür bütöv haqda olan təsəvvl'ırün yerini tutur ki, yaradıcıhq prosesində olan bir hadisəyə də bu baxış tərzi əsla özünü doğrultmur [74, s.l 80-181]. Elmin bütün olanı tikə-parça eləməkdə görünməmiş zirvələr fəth etmiş çağdaş Qərb sivilizasiyasmdakı şəkliyb çox sayda «izm»lərindəki paıçalayıcı nıhundan gələn belə yanaşma tərzi sistemdəki hadisəbrin mahiyyətini görməyə, onu kompleks halında öyrənməyə və köklü qavramağa imkan vennir. Çünki onun mahiyyətində diinyanı daim yeniləııən halıyla bir bütöv olaraq görən, az qala mistik təbiətli deyiləcək həmin birləşdiıici ruh yoxdur. Нэг nəsnənin hər an dəyişdiyi təbiətin özündə iso birləşdiıici mh qərar tutubdur və burada hər şey, gerçəkdən də «cəzbə bağlıdır». Etnik mədəni эпэпэуэ bütövlük və tamlıq verən bu rııh cləcə də hər bir milli mifologiyadakı dəyişik mifoloji (mistik) varlıqlar, insan və təbiət münasibətləri, mifık görüşbr və rituallar arasmda köklərdən gəbn bağlıhq şəkilbı ində özünü göstərir. г Belə yaşarı sisten ıb rə isə, K.Lorensin sözbri ib deyibrsa, əkslikbrdən birinin digərini qarşılıqlı inkan tizorindo qurıılu təfəkkiir forması tətbiq oluna bilməz [172]. Üstəlik, miiasir elmdən ötrü, «эп yeni fizikanm görkəmli niim ayəndəbrindən V.Heyzenberqiıı də söybdiyi kim i, təbiət tədqiqat obyekti deyil, təbiətin bəşəri araşdırılmasıdır» [393, s.270] və bıına görədir ki, «indən b e b insan nə yana üz çcvirirsə hər yanda e b ancaq özü-özünü görür» [уепэ orada, s.270]. Mtlasir elm heç bir halda bizimçün dünyanm mahiyyətini aşkara çıxarm ır və dünyanın həqiqi dərkiylo də onun heç hansı ortaq yönü yoxdur [уепэ orada, s.282]. Etnik-mədəni эпэпэ təbiət aləmində olduğu kimi canlı varlığa bənzər şəkildə öz-özünü qurur, tənzim edir; hərəkətlilik dinamik səciyyəli bu sistemin öz canında var. Təkamtil canlı-cansız пэ varsa bütün səviyyəbrdə hamısmm mahiyyətinə işbyibdir. Mürəkkəb strukturlarm təkamülü prosesbrində keçmiş yox olmur. Əlbəttə, elementləıi bir-biriyb пэ qədər zəif bağhdırsa, struktur bir о qədər tez dağılıb parçalamr. Sistemin keçmişi gəbcəyini birbaşa тйэууэп etmir, lakin təsirsiz də ötüşməyərak onun həmçinin indisinə təsir edir ki, mürəkkəb strukturlar da həmin «yaddaş» vasitəsib birbşir, bir bütiin şəklində bağlamr [246]. Canlı orqanizm öz individual inkişafı boyunca эп uzaq əcdadların təkamülü yolunu эп qısa bir şəkildə keçdiyi və özündə yaşatdığı kimi təbiətdə də beləcə olub keçənlər yadda saxlamlır, yaddaşdan yaddaşa ötürülür. Yaddaş yadda saxlamlan və həm də yadda saxlayandır. Etnik- mədəni эпэпэ də məhz beb geniş bir anlamda yaşayan və yaşadan yaddaşdır. Onun hər anı intəhasız hərəkətdəymiş kimi yaradıcıhq impulsları ib müşayiət olunur. Hadisələrin burada bəlli qanunauyğunluqlar üzrə cərəyan etməyi isə təməldəki bağhlıqdan gəbn özəllikdir. Həmin bağlılıq struktur elementlərdən birinin mövcudluğundan ötrü digərlərinin də varlığmı şərtbndirir. Çünki sistem iiçün qanunauyğunluq toşkil edən пэ varsa, sistemin tərkib hissəbı i üçün də bir aksiomdur. Təsadüflərdən fərqli olaraq, etnik-mədəni ənəııənin struktur elementbri üçün sistem daxiliııdəki qanunauyğunluq təkrarlanan haldır ki, sistemin gözəlliyi də ilk baxışda görünməyəıı qatdakı lıəmin qanunauyğunluqlarda üzə çıxır. Dini-mifoloji ənənədə bu mənada hər hansı bir hadisənin mahı'yyətini doğru-düzgün anlaya bilmək üçiin onu bütünlüklə dinamik səciyyəli etnik- mədəni sistem çərçivəsinə çıxarmaq və öz təbii tarixi axarmda araşdırmaq, bunun üçün isə arxaik mədəni ənənəbri öyrənən etnoqrafiya, dinşünaslıq, milli musiqi mədəııiyyəti, folklorşünaslıq və digər sahəbr aıasında ənənəvi elmdəıı qalma maneəbri dəf ebmək gərəkdir [320]. Çünki mifoloji diişiincə etnik-mədəni həyatın bütün qatlanna təsir göstərir. Etnoqrafik gerçəkliklərin, dini-mənəvi dəyərbrin həqiqi elmi yozumu mifologiyadan qıraqda mümkün deyil. Etnik-mədəni эпэпэ isə onun folklor kimi arxaik mərhəbdə ictimai və dini qurumlarla, inanışlar və mərasimbrb six bağlılığı olan sinkretik təbiətli hər bir hadisəsinin kompleks şəklində araşdırılmasını təbb edir. Bununla yanaşı, dünya və yaradılış haqqında əski tiirk diişiincə sistemi də tam bərpa olunmadan ənənəvi türk mədəniyyətinin ayrılıqda götüriilmüş hər hansı faktmın simvolikasmı açmaq mümkün deyil. Bu baxımdan mifologiyanm müstəsna bir yeri var. Mifoloji sistem özlüyündə etnik-mədəııi ənənənin özülünü, onun tarixi inkişafınm başlıca meylini təşkil edir. Bir sözlə, mifologiya etnik- mədəni sistemin öz ifadəsini tapdığı dildir. Etnik-mədəni эпэпэ haqda irıfonnasiya əslində bu ənənənin təməlində dayanan milli mifoloji düşüncə sisteminin hər bir struktur elementində qərar tutubdur. Etnik-mədəni əııənənin də mifologiyada müəyyənbşən, kodlaşan və proqramlaşan başlıca cizgiləri həmin xalqm var olduğu müddət boyu qüvvədə qalır [10, s.3]. Bu isə о deməkdir ki, türk mifoloji dünyagörüşü ilə birbaşa bağlı aıılayış-obıazlar, ruh adları, mifik varlıqlar və s. hörümçəyin bağladığı tor rrtisalı və ya biıi-birindən xəbərdar bütün hüceyrələr kimi öz aralannda əiaqələnir. * * * Arxaik folklorun həm genezisdo, həm də struktur-semantik olaraq bağlandığı mifologiya milli mentalitetlə birbaşa bağlı hadisədir və bütövlükdə tarixi-milli mentalitetin meydana çıxardığı bəlli dünya modelinin yaranma, yaşama və işbmə mexanizmini oks etdirir. Bəşər tarixinin эп ilkiıı qaynağı olan mifologiya [180, s.64] heç də tarixin dərinlikləri ilə, uzaq keçmişlə bağlı əski milli-mənəvi dəyərlər sistemi olaıaq qalmır. O, folklorla dərin və sistemli bağlılıq içərisində olub hər hansı etnik mədəııiyyətin «energetik» qaynağı kimi sistemin özülündə dayaııaraq onun strukturunu müəyyən edir. Eyni bir etnik-mədəni ənənənin daşıyıcısı olan insanlann düşüncə və davramş steıeotiplərini nizama salan da odur. Verbal sistem kimi mifologiya zəminində formalaşdığından folklor [343, s. 127] hər zaman özündə mifologiyanm эп dərin izlərini də yaşadır. Arxaik mifoloji eposlardan başlayaraq sehirli nağıllara, mərasim folkloruna və tapmacalara qddər bütün əski folklor janrlan qaynağmı mifologiyadan alır. Milli mentalitetin mahiyyətini ifadə etməklə qalmayıb həmçinin onu formalaşdıran da məhz milli mifologiya və əsasında dayanan dünya modelidir. Bu üzdən də hər hansı dünya modeli hər yerdo hər zaman milliliyi ilə səciyyəbnir. Kəııar təsirlərə reaksiyası da, yabançı amilbrin ona əsaslı təsir göstərə bilməməsi də büsbütün milliliyindən gəlir. Təsadiifı deyil ki, dil və ənənəvi mədəniyyət hər zaman qarşılıqlı münasibətdədir. Ənənəvi mədəniyyətin öyrənilməsinin bir başlıca qaynağı bu mənada, şübhəsiz, dildir. O, mifoloji dünya modelinin milliliyini səciyyələndirən ən ilkin amildir. Milli duyğu və din düşüncəsi ib enerji yüklü dil arasmdakı bağlılığm qüwətlilik dərəcəsini də bu amil şərtləndirir. Milli mentalitetin formalaşdırdığı milli xarakterin təşəkkttlü problemi ib bağlı nə Qərb, пэ də rus elmində sabit bir flkir yoxdur. Bəzibri milli xarakterin elitanm xarakteri ib тйэууэп olunduğu konsepsiyasmı irəli sürür, digərbri isə «milli xarakter» anlayışını ümumiyyətb qeyri-elmi və əsası olmayan bir hipoteza sayırlar. Əlbəttə, hər hansı milli xarakter anlayışmın özündə də ziddiyyətbr ola bilməsi mümküıı haldır. Lakin gerçəklik budur ki, hər xalqın yalnız onun özünə məxsus milli obrazlan var və həmin obrazlarm davranış stereotiplərini də milli mentalitet тйэууэп edir. Xalqm ruhu deyibn milli mentalitet isə məhz bu xalqm bütün tizvbri üçün eyni inam və etiqadlar toplusu ib, mifologiya və onda ifadəsini tapan dünya modeli ib тйэууэп olunur. Milli-mənəvi mədəniyyətin qaynağı və tarixən эп ilkin şəkli olaıı mifolologiya yaradılışı özünəməxsus qanunlarla izah edəıı, etnik-mədəni эпэпэ daşıyıcılannm düşünco qəlibbrinə və davranış biçimbrinə nizanı verən dinamik işarəbr sistemidir. Bu gün bizə bəlli mifoloji sistembr əsas etibarib protodil dövründə formalaşmış və ilk tarixi dövrbrdə sistemləşmişdir [10, s.4]. Mifologiyanm başlıca mənasmı xaosun kosmosa çevrilməsi təşkil edir. Milli varlığm ilkin эп saf və büllur çağmı - mifoloji düşiincə çağmı əks etdirən mətnbrin məzmunu semiotik anlamda «nizamlayıcı kosmik başlanğıcla dağıdıcı xaotik başlanğıcın mtibarizəsi»niıı təsvirindən ibarətdir [372, s.9]. Mifologiya bu mənada yalnız miflər sistemi yox, mahiyyətdə həm də tarixi və elmi düşüncə tipinə qarşı dayanan xiisusi təfəkkür tipi kimi səciyyəbndirilir. Lakin milbtin fikir və diişüncə tarixi kimi mifoloji düşüncə mifopoetik şüura yaxm olsa b eb onun eyııi də deyil. Avropasentrist şüur «primitiv» və «geridə qalmış» saydığı cəmiyyətbıdə uzun müddət ibtidai mədəniyyətə xas mifoloji düşüncənin canlı nümunəsini görmüşdür ki, bu da, əlbəttə, yanlışdır. Bəlli bir informasiyanı eyni vaxtda bir neçə dillə ifadə etıııək kimi bir özəlliyə malik mifologiya arxaik folkloruıı da öziilündə dayanır. Miiasir elıni-nəzəri fikirdə «mifologiya» deyibn zaman эп əvvəl bu və ya digər mifoloji düşüncə sistemi, ebcə də həmin sistemb təmsil və ifadə oluııan dünya modeli başa düşülür. Bəlli etnik-mədəni эпэпэ daxiliıub dünya haqda bu təsəw ürbr toplusunıın bir sistem kimi bərpası mümkündür. Mifoloji düşüncə ayn-ayrı mətnbrdən heç birində bütüıı lıalmda təsvirini tapa bilmir. Sistemin elementbri bəlli mədəni ənənənin dünya modelinin təsvirini verətı mətnlərə bəzəıı açıq, bəzən qapalı ifadə olunaraq səpəbnmiş kimidir, ona görə də məhz bu mətnlər əsasmda sistemli Ьэфа oluna bilir. Eyni zamanda etnoqraflar həb ki öziində mifoloji sistemin dəyişik fraqmentlərini, süjet və parçalanm öziində az-çox tam və sahmanlı şəkildə birləşdirən biitöv mifoloji sistem fenomeııinə təsadüf etməyiblər [265, s.170]3. Mifologiya yalmz mif və genezisdə ona bağlı folklor mətniərində arxaik çağ insanlannm düşüncələrinin izləri kimi yaşamaqla qalmır, о hənı də hər bir mədəniyyətin özülünii müəyyən edən diişünco hadisəsidir. Etııik-madəni ənənənin dəyərlərini» daşıyıcısı olan insanların düşüncə və davranış qəlibləri də məhz mifologiya ilə müəyyənlik qazanır. Bu gün belə bəlli bir topluluğun, etnik-mədəni birliklərin düşüncə və davi'anış tərzlərinin əsasında mifologiyadan gələn stereotiplər, mifık dünya modelinin qolibbıi dayamr. Bu mənada «etnik-modoni ənənənin mifologiyada müəyyənləşən, kodlaşan və proqramlaşan başlıca cizgiləri həıııin xalqm var olduğu müddət boyu qüvvədə qalır». Konkret etnik- mədəni birliklər də e b həmən cizgiləri ilə digərlərindoıı forqbnir. «Başqa zamanm və başqa mədəniyyətin adamının dünyadərkinin bizimkındon fərqli bir psixoioji bilməcə olduğunu, о zamanm insanlarınm öz davranışlarmı məhz о zamanlara xas dünya mənzərəsi əsasında da qurduqlarım söyləyən A.Qureviç «Tarix və psixologiya» yazısında qeyd edir ki, «mentallığm dərkinə aparan yol mədəniyyətin psixoloji «əsas»mı təşkil edəıı dünya mənzərəsinin təhlilindən keçir. Zaman vo məkan, insanlann təbiətə münasibəti, о biri diinya anlayışı, nəhayət, şəxsiyyətin psixoloji statusu - həmin dünya mənzərəsinin aspektbrindən yalmz bir neçəsidir. Adətən insanm öz məxsusi dünya ımnzərəsi haqda aydın təsəvviirü olmur. Ancaq məhz belə düşünülməmiş olmasıdır ki, onun 3 Bu kontckstcb folklor эпэпээтэ sinergetika nöqteyi-nszərindən yanaşılması da folklorşünaslığın эп ümdə problemlərinin həllinə kömok etmiş olardı. Çünki təbiətin öz qanunlarından yaranan sinergetika folklor ənənasində süjet, janr və obrazların varlığını mcxaııiki vo donuq halda deyil, aralıqsız lıərnkət və doyişm əbr halmda, üstəlik hər variantıyla «yenidən doğulma»sım görmək imkam veıir. İmprovizasiyanm verdiyi imkanlar sayəsində şifalıi mətnlərin yaşamaq gücündə olan yeni variantları meydana çıxır, bu da folklor ənənəsinin özünütəşkil güciinə sahib, öz-özünü quran bir proses olduğunu göstərir. Mifoloji material isə daimi aralıqsız hərəkətdən ibarot seçim və yenibnm ə halındadır [280]. Bıı baxımdan sinergetik fərziyyə folklor və hom də mifoloji ənənənin varlığında süjet fondunun transfortnasiyalarını və obrazlann fasibsiz təşəkkülünti görnıok imkanı verir. təsirliliyini artınr. Həmin dünya mənzarəsi əsasında fərdlər və birlikbr də öz ictimai davramş tərzlərini qururlar [207, s.8-9]. Dünyanın mifoloji dərki rasional yox, emosional-hissi səciyyə daşıyır və özündə əski çağ insanmın bütün varlıq aləmiyb üzvi bağlı olduğu düşüncəsini yaşadır. Kulturoloji baxımdan mədəniyyətin nailiyyəti sayılan mif həm də antropoloji fenomendir və sonrakı çağlarm fəlsəfı- antropoloji görüşlərinə də güclü təsir göstərmişdir. Əski mədəniyyətbrdə gerçəkliyin rəmzi-obrazh şəkildə yeganə doğru bilinən izahı olan mif yaradılışın ayn-ayrı elementlərinin mənşəyi haqda hekayətlər yoluyla dünya modelinin simvolik təsvirindən ibarətdir [287, s.23]. Aydındır ki, mifin dəyərinə hətta эп pis tərcümədə belə xələl gəlmir. Mifi yaradan xalqm dilini və mədəniyyətini nə qədər pis bilsəniz belə, dünyanın har yerində Ьэг bir oxııcu onu m if kimi qavrayacaqdır. İş ondadir ki, mifin mahiyyətində üslııb, təlıkiyə tərzi yox, məhz damşılan hadisə dayanır [36, s.8]. Texnologiyadan doğan qorxulan durmadan artan çağdaş insanm düşüncə tərzindən bir çox göstəricilərinə görə fərqlənərək təbiət qanunlanna əməl etməyin, təbiəti prinsip səviyyəsində yamsılamağın və ondan öyrənməyin öndə olduğu mifoloji çağ düşiincəsi etnik-mədəni ənənəni təşkil edən mürəkkəb bir yarımsistem kimidir. Miflər folklor mətnlərinin özündə dünya və insan haqda arxaik görüşbr şəklində yer alır уэ ibtidai folklora açar da məhz mifdir [287, s.25-26]. Ən əski cəmiyyətdə hakim mədəniyyət forması mifdir; etnosu içəridən bağlayan simvollar onda qərar tutııbdur. Ona görə də mifsiz bir mədəniyyət olduğunu düşünmək bu mədəniyyəti hər hansı anlamdan məhrum etmək deməkdir. Dünya, yaradılış və s. haqda ibtidai təsovvürbrin aynlmaz parçası olan m if düşiincədə dünyam xaosdan kosmosa çevirib onu bir bütün şəklində qavramaq imkam verir. O, gerçəkdə də dünya və yaradılış haqda bəlli metaforik təsəvvürlər sistemidir. Mifoloji təsəwürlərin zəngin simvolikası, ənənəvi rəmzlər dünyası əski sivilizasiyalan indikibrdən fərqləndirən başlıca əlamətdir [75, s.87-88]. Mənəvi-ruhani olanm beb maddi qavrandığı arxaik эпэпэ ilə bağlı m if bir janr hadisəsi də deyil, idrak prosesinin ta özüdiir. Janryaıadıcı amil kimi təxəyyüb meydan verən «klassik» folklor ənənəsi ilə mtiqayisədə «arxaik» folklorla bağlı mif ilkin halında heç hansı Ьекауэ funksiyası daşımır [382, s.28], lakin o, həm də məcazi təfəkkür tərzi kimi emosionalhqla dolu olub əski düşüncəyə təpər verir. İzah etmək birbaşa funksiyası olmasa da, arxaik düşüncə sistemində idrakm əsas vasitəsi kimi gerçəkliyi intuitiv dark [372, s.34], mistik qavrayış tərzi kimi эп mühüm cizgisi emosionallıq və obrazlıhq olan bu fenomen dünyara dərk etməyin əski formasıdır. Mifik çağın intuitiv idrak sahibi olan insam yaradılışın sirlərini ehnin uğurları ilə lovğalanan bir rasionalistə nisbətən daha dərin duymuş və bilmişdir. Arxaik mif mətnlərindən bəlli olan mifoloji görüşlər çağdaş elmi-nəzəri konsepsiyalarla bıı üzdəıı də bir sıra hallarda açıq- açığına səsləşmokdədir. Əskilərə getdikcə - «ilkin çağında yığcam, lapidar və azstrukturlu» olan (A.F.Losev) m if inancla, etiqadla iç-içə yoğrulubdur. Bununla yanaşı, etnik birliyin öz keçmişini, özü-özünü və əhatəsində olduğu ətraf aləmin mənşəyini canlandırmağına köməklik göstərən uzunmüddətli mədoniyyət yaddaşı kimi mif özünəməxsus bir tərzdə həm də tarixəqədərki tarixdir [348, s.l 10]. Özltiyündə bir «enerji olan və ona görə də içindən aramsız düşüncələri saynşdıran» mif həm diaxronik (keçmiş haqda hekayətlər), həm də sinxronik (indiyə və gələcəyə miinasibət) olmaqla, dünya modelinin bir- birindən aynlmaz bu iki aspektini özündə ehtiva edir [372, s.12; 371, s.162]. Beləcə, mifin yardımı sayəsində keçmişlə indi və gələcək arasında bağhlıq qurulmuş olur ki, bu da nəsilbrin öz aralanndakı ıranəvi bağhlığını təmin edir. Ən əski çağlann ilkin miflərinə, о cümlədən türk miflərinə gəlincə isə, təbii olaraq yazıya alına bilmədiyindən onlann arxaik şəklinin bərpası da mümkün deyildir. Bir çoxlannm haqlı olaraq «metaforik məna», məcazilik gördükləri mifləri, etnoqraflann verdikbri bilgilərə əsasən, öz inkişafımn ilkin çağını yaşayan cəmiyyətlərdə daha çox hərfı mənada qavrayırdılar. Bilginin başlanğıc şəkli kimi o, cəmiyyət həyatı və təbiət hadisəbri haqqında sinkretik təsəvvürdür. Nə zamansa yaşanılmış bir gerçəklik olan ınifdə bəşər mədəniyyətinin эп erkən şəkli kimi ilkin bilgibr, dini iııanışlar öz əksini tapır. Mifdəki «idrak» anlayışı ənənəvi mənada başa düşülən bilgi qazanma deyil, bir dünya duyumudur. M if nəzəriyyəsinin zəngin taı ixinə baxmayaraq, mifııı пэ olduğu haqda h ə b də ümumun az-çox qəbul edə bibcəyi ortaq bir mif anlayışı yoxdur. K.Levi-Stross yazırdı ki, «mif» anlayışı düşüncəmizin keyfuniz istədiyi kimi istifadə etdiyimiz bir kateqoriyasıdır [259, s.45]. Bəlkə bir də bu üzdəndir miflə bağlı daha dəriıı bilgibr əldə olunduqca о qədər də qarmaşıq məsələbr meydaııa çıxmış, bu isə bəlli zamanadək mübahisə doğurmayanların özünü beb şübhə altında qoymuşdur. Mahiyyətinə görə mif həqiqətən ziddiyyətlidir və burada «hər addımbaşı formal məntiqin qanunlarını pozur» [286, s.142], yoııi əslində mifoloji düşüncəniıı müasir insanm «çox vaxt elə eybəcərlikbrə apanb çıxaran məntiqi»ndən (A.Puankare) fərqlənən öz daxili məntiqi var. Mifoloji təxəyyüldə həmişə inam aktı yer alır ki, bu mənada о eb başlanğıcdan potensial dindir [238, s.402]. M if əslində özü-özünü quran, özünü təşkil və tənzim edən sistem kimi canlı təbiətdəki genetik yaddaş mexanizmini yada salır [75, s.90]. Sonrakı çağlarm dünyagörüşbrindən məhz keyfıyyətcə fəıqli seman tik strukturu ib seçibn, qarşılıqlı bağlılıqda tasəvviirbr kompleksi yaradan və metaforik səviyyədə mündəricəsi elmi təsəvvürlərb səsbşon əsrarengiz təbiətli mifoloji təsəvviirbr [201, s.89, 93, 95] yaradılışın məzmununu ehtiva edərək bütöv halmda «mifoloji dünya mənzərəsi»nin əsasında dayanır. Türk mif süjetləri də alt qatda qətiyyən dağmıq deyil, bəlli mövzu ətrafmda birbşən informasiya yüklü mətnbi' silsibsidir. Mifin ritualla birgəliyi, ritual-mifoloji invariantın mifoloji düşüncənin struktur əsasında dayandığı пэгэгэ almarsa, tiirk kosmoloji dünya modelini əks etdiron mətnbrin tipoloji zənginliyi haqda bəlli təsəwür əldə edilə bilər [88, s.86]. Arxetip strukturlann ifadəsi olan mifın başlıca mövzusu xaosuıı dəf olunması, kosmosun bərpası, dünyanın nizama düşməsi, yaradılışın sahmana salınmasıdır. Bu mənada ilkin yaradılış çağmdan damşan mif etioloji məzmun daşıyır; o, dünyanm, zamanın yaranmasmı, daşqmı, kainatın sonunu, eləcə də insan soyunun necə meydana gəlməsini, öltimü və ümumən mədəni sayılan пэ varsa hamısmı izah edir. Arxaik ənənələrdən ötrü mifm gerçək gücü var və omın gerçəkliyino inam mifoloji personajların həqiqətən var olduğu düşüncəsində do özünü göstərir. K.Levi-Stıosa göıə, mif eyni dərəcədə keçmişi, indini və gələcoyi izah edir [258, s. 186]. M.Eliadeyə görə, mifin ənəııovi anlamda başlıca funksiyası insan davramşınm qəlibbrini - «model-obraz»larmı formalaşdırmaqdır. Mif ümumən insanların davranış qaydalarını, stereotipləri шйэууэп edir, həmçinin ictimai dəyərbr sisteminin şərtləndirici amili kimi şəxsiyyətə təbiətdən, cəmiyyətdən və e b onun öz fərdiyyətindən gəbn böhranlı anları yüngül keçirə bilməsində kömək olur. ()z-özünü quran şifahi ənənənin tebiətinin araşdırılması ib о da siibuta yetirilir ki, mifbrin dili rəmzbndirmə potensialı baxımından son dərəcə güclüdür [75, s.92]. Lakin başlanğıcda onun məzmununda alleqoriyanın açıq-aydm izbri olmadığına baxmayaraq, iimumən arxaik düşüncədə mücərrəd anlayışlann yoxluğu fıkri də həddən artıq şişirdilmişdir [321]. Psixoanalitik mədəniyyətşünaslığm nümayəndəbrinin araşdırmalan göstərir ki, artıq inkişaf etmiş cəmiyyətbrdə nıədəniyyətin hakim forması olmaqdan qalan m if istonibn halda уепэ do tam yox olmur, şüuraltı strukturlarda arxetiplər şəklində yaşamaqda davam edir. Bu isə dünyanm mifoloji dərkinin insan psixikası və bəşər mədəniyyətinin ayrılmaz parçası oldtığımdan gəlir [395, s.83]. Miflər, bu mənada təkcə yazısız ənənəbrin uzaq keçmişdəıı bu günlərə qalan adi bir mirası, quru yadigarı deyil. 0, mənəvi fıəyatın sadocə bir parçası olmayıb, modəniyyotin bütövlüklə canı- na, qanına hopmuşdıır. Türk mifoloji düşüncəsinin də тэп а vahidi anlayışlar deyil, hətta etnik sistemi yaşadan mövcud ənənələrdə belə bütünliiklə yoxa çıxmamış olan kollektiv təsəvvürlərdir. Yetıi mədəni formalara пэ qədər uyğunlaşsa belə, mifoloji düşüncə sonacan yox olub gedə bilməz [395, s.80]. Mifoloji düşüncə, Tartu-Moskva semiotik məktəbinin lüğətində də qeyd olıınduğu kimi, mifoloji təsvirləri doğuran, onu özündə əks etdirən diişüncədir [357]. Həmin təsvirbr gizlin tobiət qüwələri və onlarla ünsiyyət saxlamaq mənasında etiqad kimi mistik bir məzmun daşıyır və bıırada cisimlə cismin özü haqda təsəvvürlər fərqbndirilmir. Etnoqraflyaya dair araşdırmalar bu qənaətə gətirmişdir ki, mərasim və folklor ononəsinin yaxmlığıyla seçilən arxaik cəmiyyətbrdəıı başlayaraq bütün etnoslar, о cümlodən də tiirklər diinyam эп əw əl mifoloji modellər əsasmda düşünmüş və yaşamışlar. Həmin mifoloji dünya modelinin özəyini kosmos vo xaos haqqmda təsəwürlər təşkil edir. Mifm daim fəal olması sayəsində mifoloji düşüncə indiki insanm da günlük həyatında öz varlığmı hiss etdirir və ona təsir göstərə bilir. Mücərrəd anlayışlann az qala yox dərəcəsində olmağı ilə səciyyələnən türk mifoloji düşiincəsinin bir başqa səciyyəvi cəhəti də zamanın dövrəvi qəbul olunması ilə bağhdır. Ölüb dirilməyə inamın osasında zamana məhz belə bir münasibət dayanır. Maddi aləmdə olan dağ, çay, ağac və b. təbii obyektlər türk mifoloji düşiincəsinin qanunauygunluqları baxımmdan öz simvolik özəlliklərinin də maddi ifadəçisinə çevrib bilirbr. Bu mənada ətraf aləmdə olan hər hansı ağacm Dünya ağacı və ya hər axar suyun ilkin su simvolikası daşımağımn bəlli şərtlər daxilində gerçək ola bilməsi məsələsi də mifoloji araşdırmaların predmetini təşkil etmişdir. Mifoloji diışüncədə gerçəkliyə özünəməxsus yanaşma torzi var vo bu düşüncə dünyamn təsnifındə həmin gerçəklik faktlannın keyfıyyət səciyyəsiııə əsaslanır. Türk mifoloji düşüncəsində türk cəmiyyətinin psixologiyası, təcrübəsi, duyğu və düşüncəsi əksini tapmışdır. Bu mənada türk mifoloji ənənəsi əsla fərdi duyğuların, düşüncə vo təsəvviirbrin ifadəçisi deyil. Arxaik cəmiyyət başqa cəmiyyətlərb münasibət baxımından yox, özünün daxili strukturu etibarib bizi gözbııilməz monzərə qarşısmda qoyur: həmin struktur uyğunsuzluq və ziddiyyətbrlə doludur [258, s.102]. Başlanğıcı bilinməyənə bir məna venmyən və onu məhvə məhkum sayan mifoloji düşüncədən ötrü özlüyündə hər hansı bir nəsııə və ya hadisə deyil, onlann yaranma şəkli və dəyişməsi prosesi əsasdır. Özünün daxili məııtiqi olan mifoloji düşüncənin tobiotinin araşdırılması bu düşüncə tərzi ib yaşayan insanm dünyanı anlamaqda bu günün insanmdaıı bir çox baxımdan daha üstün olduğu qənaətini doğurur. İbtidai mədəniyyətin araşdırılması yönündə isə elm dərinbrə işbdikcə daha çox aydın görünür ki, ibtidai insan əvvəlbr güman edildiyindən də aıtıq mirasa malik olmuşdur [382, s .l 8]. Bu baxımdan Levi-Strosun: «Ola bilsin, gözol günbrin birində biz başa düşəcəyik ki, mifoloji təfəkkürdə do elmi təfokkürdəki məntiq işbmişdir və insaıı həmişə eyııi dərəcədə yaxşı düşünmüşdür» [258, s.207] sözbri də olduqca mənalıdır. Çağdaş dünyagörüşündən fərqli olaraq, dinin və elnıin, mıısiqinin, poeziyanın, rəqsin, mifin vo tarixin, adət-ənənəylə əxlaqm qaynayıb qarışmış olduğu oski türk mifoloji düşüncəsinə görə dünyada siikunət halında olan heç nə yoxdur. Hər ııə varsa - başlanğıcdan ta sonacan və yenidəıı başlanğıca doğru - hamısı hərəkət hahndadır ki, onlaıın da lıər birinin biri-birinə və bir о qədər dünyaya bənzəri var [229, s.40-44]. Mifologiya isə dünya modelinin yaranması, strukturu və yaşama mexanizmini əks etdirir, açıqlayır, nizamlayır. Milli mentalitetin mahiyyətini həm ifadə edəıı vo həm də şəkilbndirən dünya modeli, diinya düzümü həmişə lıər yerdə tamamib millidir və kənardan ona əsaslı təsir göstərib bilınir [10]. Bəlli etnik-mədəni эпэпэ daxilində insanlann dünya haqqındakı intuitiv təsovviirbrinin toplıısu olan dünya modeli [386] dünyanı obrazlaşdırma yoluyla monimsoyərək işarəbr sisteminə çevirən mifoloji düşüncə tipi ilə bağlı hadisədir. Bütün əski mədəniyyətlər, о cümbdən də türk mədəııiyyəti molız beb bir dünya modeli prinsipinə uyğun «quı ulmuş və boya-başa çatmışdır». Ayrı-ayrı tarixi morhələlərdo hər hansı bəlli bir etnosa xas olan dünya mənzərəsinin dəyişməz ana xəttini «xeyir qüvvəbr»b «şərir qüvvəbr» arasındakı nisbot təşkil edir. Həmin nisbətdir ki, əksərən etnik dünya mənzərəsiniıı do «xəritəsi»ni toyiıı edir [276]. Mifopoetik dünya modeli4 özlüyündə dünyamn obrazı kimi bir işarələr sistemidir. Ənənə daşıyıcısı antropoloqlardan belə geri qalmayacaq qədər mənsııb olduğu etnik dünya mənzərəsinin məntiqi izahını vermək gücünə sahibdirsə də, müəyyən əsaslan bünövrədən yaddaşlarda yer almış olan həmin işarolər sisteminin farqinə bəzən bütünlüyü ilə varmaya da bilir. Mifoloji dünya modelinin universal və ya bəlli bir эпэпэуэ bağlı mümkün əhatəli təsvirləri ayn-ayn tədqiqatlarda yer almaqdadır. Bununla belə, dünya modeli folklor-mifoloji mətnləriıı təhlili prosesində kifayət qədər effektiv də işlədilməyən bir konseptdir. Məsala bundadır ki, gündəlik həyatda dünya modeli5 izaha və əsaslaııdırmaya ehtiyac hiss etdirmayarak yolverilən qaydalarla yolverilməz olanlar arasmdakı münasibət şəklində özünü göstərir [386]. Mifoloji diinya modelinin özülündə ikili qarşıdurmalar (binar oppozisiyalar) sistemi dayanır ki, kifayət sayda olan həmin qarşıdurmalar da əsas etibarilə məkan və zamanla bağlıdır. Sistemliliyi ila səciyyələnən dünya modeli etnik-mədəni sistemin ətraf aləmlə hər hansı əlaqəsini tənzim edir. Mifoloji motn süjetlərinin əsasında dayanan həmin dünya modeli həmçinin dünyanm obrazınm düşüncədəki inikasıdır. Ən üımırni cizgiləriylə diinya modeli bəlli əııənə daxilində dünya haqda təsəvvürlər toplusudur [371, s.161]. Praktik olaraq bu və ya digər xalqa xas dünya obrazınm təsvirini verən bütün tədqiqatçılar da elə əslində xalqlann dünyanı necə dark etdiyini deyil, bu dərkin nəticələri olan kosmoloji, ontoloji, esxatoloji sistemləri araşdınrlar [275]. Mifologiya deyilən zaman müasir elmi-nəzəri fıkirdə də bəlli bir mifoloji diişüncə sistemi və həmin sistemlə təmsil olunan dünya modeli başa düşülür [10, s.l]. Diaxroniya və sinxroniyanm qırılmaz vəhdəti isə mifopoetik dünya modelinin daimi özəlliyidir. Mifopoetik dünya modelində makıokosm və mikrokosm, təbiət və insan biri-biriylə ən azı qarşılıqlı bağhhqdadır. Burada hər şey kosmosla əlaqələnir. Bu baxımdan hər bir mədəniyyətdə diinya modeli bir-biriylə qarşılıqlı bağlılıqda olan zaman, məkan, insan və təbiət, hissənin tama münasibəti və b. universal anlayışlar 4 Ona görə «mifopoetik» deyilir ki, arxaik çağın düşüncə tipi m ənasında xüsusi bədii şüur tipinin mövcudluğundan deyil, ictinıai şüurun daha çox təhtəlşüur-bədii, mifopoetik səciyyəli olmasından danışmaq lazım gəlir [290, c.55]. s «Dünya modeli» anlayışı strukturalizmdən, struktur antropologiyadan alınmadır. Bir çoxları tərəfındən «ruhsuz strukturalizm»in xüsusən də folklor kimi canlı və zangin bir hadisəni özünün uydurm a qəliblərinə oturtmaq cahdi kimi qiym ətləndirildiyi iiçün ənənəvi olaraq qınaqla qarşılanıbdır [386]. məcmusıından ibarətdir ki, buradakı dünya mənzərəsi də konkret semiotik sistemlərdə gerçəkləşir [278]. Hər bir insan topluluğu özünün dünya haqda tasavvürlər sisteminə malik olur ki, bu da ifadəsini həmin diinya modeliııda tapır. Dünya modelinin bərpası anlayışı har hansı mifoloji sistema xas olan daxili struktura, eləcə də lıamin strukturu təşkil edən tarkib elementləri arasındakı funksional-semantik bağlılığa aydmlıq gətirilməsini bildirir. Mifik dünya modeli bütün bunlarla yanaşı, öz tam ifadəsini, mifşünaslıqda dafalərla qeyd olunduğu kimi, heç də hansısa ayrıca bir mətndə təbii olaraq tapa bilmir. Ona görə də bu modelin həmin ayn-ayrı mətnlər asasmda yalnız sonradan bərpası mümkündür [10]. Çünki mifologiya özlüyündə bərpası sonradan da mümkün görünən bir sistemdir. Ənənəvi bilgilərin özü sayılan folklor mədaııiyyati mifologiya ilə tam bir bağlılıq içərisində olduğundan mifoloji dünya modelinin elementləri açıq va ya gizli şəkildə də olsa, çeşidli folklor janrlarında, marasimlardo, maddi madaııiyyat nümunələrində qorunur. Mifoloji dünya modelini şərtləndirən təfəkktir tipi elmi ədəbiy- yatlarda «məntiqəqədərki»6 (Levi-Brül), «mifopoetik»7, «kosmoloji» (To- porov) və başqa adlar altında qeyd olunur. Qəbul olıınmuş fıkra görə, dünya modelinin etnik-mədəııi sistem baxımından nisbətən vahid və stabil mənzərə nümayiş etdirdiyi dövr kosmoloji və ya mifopoetik çağ adlandırılır [299, s.161]. Hər hansı milli mifologiyaya məxsus dünya modeliııin bərpası bir sistem kimi həmin mifologiyanin struktur əsasını taşkıl edaıı clementlar arasındakı funksional-semantik bağhlıqlara da aydmlıq gətirilınəsini bir zarurot olaraq ortaya çıxarır. N.Mehditıin etnoqrafık ataşdımıalara ıstinadla sciybdiyi kimi, demək olar ki, arxaik sosiumdan başlayaraq biitün etnoslar 6 L.Levi-Briil ibtidai tafəkkürdə fövqəltəbii olanla bağlı klassik tndqiqatında qeyd edirdi ki, məntiqəqədərki (pralogik) təfəkkür biziın əqlimizin heç vəchlə qəbul ebmədiyi əksliklərə biisbütün etinasızdır,.. mistikdir və bu yönilmüyb də bizim təfəkkiir tərzimizdən seçilir. O, tez-tez ııəsnəbrə xas obyektiv xüsusiyyətlərə tam laqeydliklə yanaşır va, oksinə, onların əsrarangiz, sirli-sehirli ö zəllik b riy b maraqlanır [257, c.8, 161]. Buradakı «ibtidai» terınininə gəldikdə isə Levi-Stros bu miinasibətlə söybyirdi ki, bütünlilkb alayarımçıq olmağma və haqlı tənqidbrə maruz qalmağına baxmayaraq, daha yaxşı tərifi olmaması üzündən «ibtidai» anlayışı müasir etnoloji və sosioloji lüğətbrə birdəfəlik daxil olmuşdur [258, s.9 1]. 7 Arxaik folklor mifoloji tasəvvürlərin daşıyıcısıdır ki, mifopoetik düşüncə bu təsavviirbrə söykonir. Digər tərəfdən, mifoloji sistem müəyyən mənada bədii folkloru «özündə əks etdirən çevrə»dir. Bədii obrazlarla uyğun mifoloji təsəvvürbr arasında birbşdirici həlqə var ki, о da mifopoetik şüur və ya düşüncədir. O, mifoloji təfəkkilrb müqayisəyə gətirilə b ib r, ancaq ona tən deyil [306, c.65-66]. эп əvvəl dünyanı mifoloji modeller əsasmda düşünmüş və yaşamışlar [65, s.239]. Türk mədəniyyəti tarixi ilə bağlı U2xın bir dövrün araşdırmaları artıq bu qənaətə gətirmişdir ki, ənənəvi türk cəmiyyəti təbiətdəki nizama uyğun qurulmuşdu va burada dünya haqda bilgilər gerçəkliyə söykənirdi. Türk kosmik dünya modeli, Wrk dünya nizamı ilə hətta türk dövlət təşkilatı arasmda belə bağlılıq vardı. Qədim türklər də kosmoloji (mifopoetik) dünya modelinin təsvirini verərkən ikişər qarşıdurmalardan istifadə etmişlər. Mədəni sistembrdə dəyişməyən bu universal işarə kompleksləri - ikişər qarşıdurmalar arxaik düşüncənin ilkin mərhələsi olaraq dünyaııı anlamaq üçün onu təsnif etməyə çalışmağm yoludur [7, s.17-18]. Нэг hansı kosmoqoniya hadisəsinin başlanğıc məqamı xaos sayılır. Kosmoqoniyalarda xaos aləmi heç nəyin oimadığı bir boşluq, yoxluq, qaranhq dolu heçlik olmaqdan başlamış xtonik varhqlardan, ya da yer üzünün başdan-ayağa sulardan ibarət olmağma qədər эп müxtəlif şəkilbrdə təsvir olunmuşdur. Hənıin xaosun kosmosa çevrilməsi prosesinin isə mərhələ-mərhəb getdiyini düşünmək olar [351, s.63]. Нэг bir mifoloji ənənənin yaradılış, kosmogenez haqda özünəməxsus təsəvviirbr sistemi vardır. Tiirk mifoloji ənənəsinə görə da, məsələn, əvvəlcə ilkin sudan lil yaradılır, sonra qurudulub torpaq edilir, daha sonra bu torpaqdan bitkibr ciicərdilir, ondan sonra həmin torpaqdan palçıq düzəldilib insanlar yaradılır və эп nəhayət, onlara nıh verilir [41, s.26] və s. Yaxud göy yerdən uzaqlaşdırılır, ilkin insan yaranır, ilk insanın cismindən ayn-ayn təbii obyektlər yaradılır, ilk mədəni simvollar meydana gətirilir. Mədəni qahrəmanlar meydana çıxır ki, bir çox kosmoqoniyalarda həmin ilkin varlıqlar xaosu təmsil edən qüvvotbrb, xtonik varlıqlar olan əjdahalarla və b. çarpışırlar [71, s.73]. Bu süjetlər içərisində çox yayılanlanndan biri də göy-ata və yer-ana ilə bağlı təsəwürlərdir. Türklərin yaradılışla bağlı dini- mifoloji təsəwürlərində isə yerb göy bir-birini tamamlayan iki ünsürdür. Türk mifologiyasmda yaradılış aktını əks etdirən kosmoqonik mif mətıılərinin sayı azdır. Əldə olan mətnlərdə isə yoxdan var olma, heçlikdən yaradılma aktma rast gəlitımir. Burada yaradılışın başlanğıcı olaraq ilkin su təsvir edilir; yəni hər yam başdan-başa tutan əzəli dəniz və dənizin dibirıdəki torpaq ilk əzəli maddədir. Bununla beb yaradılışın bu biçimdə təsvirini verən mətnləri mifoloqlar heç də türk kosmoqonik mifinin ən arxaik forması deyil, yalnız daha əski bir modelin traıısformasiyası olaraq qəbtıl edirlər. Yaradılış aktı ib bağlı başlıca kosmoqonik hadisələr sırasmda kosmik məkanm yaradılması, göyün yerdən ayrılıb aralanması, məkanın konkret obyektbrb doldurulması və biitün yaradılanın əsasında tək bir yaradamn olması fıkri dayanır [72, s.93]. Dünyamn yaradılması hadisəsi özü nizam Lizrə baş verir. Başlanğıcda xaos var. Bundan sonra yer yaradılır və onunla eyni zamanda yerin göydən aynlması baş verir, daha sonra Gün, Ay, ulduzlar, ondan sonra isə zaman, bitkibr, digər canlılar və b. kimi meydana gətirilir. Kosmoqonik miflərda dünyanm yaranması başlıca ikili qarşıdurmalarm ardıcıl yerləşdirilməsi nəticəsidir [72, s.92], Mifoloji sistembrin çoxusunda göyb sular abminin başlanğıcda eyniyyət təşkil etdiyi fikri hakim olmuşdur. Yerin sular aləmindən, daha sonra isə göyiin yerdan aralanması noticəsində yeraltı dünya, yer üzü və göy olmaqla üçRi dünya yaranmış, Tann və mədəni qəhrəmanların bu dünyalaıdakı fəaliyyətbri nəticəsində varlıq abmi nizama salınmışdır8. Miflərin, əsatirlərin canlı olduğu çağlarda kainat, ictimai abırı sözb nizama salınırdı. Söz fonosemantik yük daşıyır, о çağlarda gerçəklikdən xüsusi işarələrlə, semiotik məsafə ilə ayrılmırdı. Levi-Stros qeyd edir ki, ibtidai adı verdiyimiz mədəniyyətlərin əksəriyyəti dildən olduqca elıtiyatlı və çox böyük qənaətcilliklə istifadə edirbr [258, s.65]. Mifoloji-magik dünyaduyumu baxımından sözlə söziin işarəbdiyi cisim arasında heç hansı boşluq yoxdu, həmin işarə ib cisinı arasmda yalmz birgəlik vardı. Abm sözlə yaradıldığma görə söz-ad orıun əsasına çevrilmişdi. Arxaik mədəniyyətdə söz metafora kimi görünsə də, həqiqətdə bir macaz deyildi. Əski oğuzun özündə suyla, dağla danışıq b eb bir metafora yox, gerçək söhbot olaraq qavranılır. Sayan-Altay türkbrində kosmoqonik miflərin bir variantma görə, kainat adlandırma yolu ib , sözb mənalandırılaraq yaradılıbdır [375]. Lakin bu tip mətnlardə yaradılış haqda aski türk düşüncasinin tam əks olunduğunu söybmak da çatindir. Bütövlükdə, dünyanın kosmoloji modelinin təsvirini verən kosmoqonik mif mətnbrinin başlıca məzmununu «nizamlayıcı kosmik başlanğıcla dağıdıcı xaotik başlanğıcm mübarizəsi» [372, s.9], abmbrin yaradılması, tabiat obyektbrinin meydana gəlməsi və b. taşkil edir. Dünyanın sonuna dair anənavi türk dini-mifoloji dünyagörüşünü aks etdirən təsəvvürlər haqda isə açıq-aydın bilgi yoxdur. Esxatologiya ib bağlı düşüncabri geııiş * Çox əski çağlarla səsbşən və dünyanın sudan yaradılması şəklində yaşayan bu mifoloji düşüncə sonralar lürk təsəvviif şcrində də əksini tapmışdır. Seyyid Nəsiminin: «Daıyayi- mühit cuşa gəldi, // Kövn i b məkan xilruşa gəldi» və ya Şah Xətayinin: «Yer yox ikən, gök yox ikən ta əzəldən var idim. // Gövhərin yekdanssindən ib ri pərgar idim. // Gövhori ab eybdim , tutdu cahanı sərbəsər...» - sözbri kosmoqonik miflərə əsasən dllnyanın strukturyaradıcı ilkin başlanğıcma dair nski inancın başqa bir kod altında təqdimidir. əks etdirən türk mif mətnlərinə rast gəlinmir ki, bu da türk mifşünaslığında varlığm ölüb-dirilmələr zənciri kimi qavranıldığı tannçılıq dini inancı içərisində yaşayan qədim türklərin düşüncəsiııi yaradılış hadisəsinə nisbətan dünyanm sonu fikrinin bir о qədər də məşğul etmədiyi qənaətini doğurmuşdur. Dünya nizammm, tarazhğın pozulması türk esxatoloji miflərində bu mənada yalnız ictimai əxlaqi dəyərbrin pozulması şəklində öz əksitıi tapir. Türk esxatoloji modelini dünyanm sonu ilə bağlı digər mətnbrlə müqayisədə geniş əks etdirən, onu müəyyəıı ölçüdə bərpa etmək imkam verən mətnlər içərisində Qorqut Atanm adıyla bağlanan mətn xüsusi əhamiyyət kəsb edir. Mətndə Dədə Qorqudun gəbcəyi görməyindən damşılır ki, bu raətnin də başlıca məzmununu qeybdən xəbərlər təşkil edir. Qam-şamamn gələcəkdən verdiyi xəbərlərdən heç nə ilə fərqlənməyən bu mətııdə [124] Dədə Qorqud Oğuz cəmiyyətiniıı ənənəvi dəyərləri baxımından əxlaqa, tərbiyəyə zidd sayıla bilən bütün davranışları bir-bir sadalayır, bunlann gələcək bəlalann xəbərçisi olduğunu söybyir. Dünyanın sonunu, türk mifoloji düşüncəsinə görə, hansısa kosmik kataklizmlər deyil, məhz sosial nizamm pozulması gətirir. Anadolunun yaşlı yörüklərinin təsəwürlərində diinyanın sonunu, qeyri-müəyyən gəbcəyi səciyyələndirən: «...Qiyamət yaxınlaşan zaman bina ilə zina artacaq. Dağlardakılar kəndlərə, kəndlərdəkilər də şəhərlərə doluşacaqlar» [122, s.85-86] sözləri də qiyamət anlayışma, ənənəvi türk mədəniyyətində esxatologiya ilə bağlı təsəwürlərə aydınlıq gətirə bilir. Kosmosun xaosdan təşəkkül tapması fıkri dünyamn daim yaramş halında olduğu gerçəyini də ifadə edir. Varlıq hər an təzəbnir və dəyişir. Нэг an yeni bir yaradılış var. Bu təzələnmə varlığın əsasıdır. Həmin təzələnmə özü isə bir var olma və bir yox olma kimidir. Daimi surətdə zəncirvari bir hərəkət var və həmin hərəkət varlığa daim bir yenilik gətirir. Buııların heç bin bir an əvvəlki deyil. Birinin yerini daim о biri alır. Həyat bir su kimi yeniliyə doğru axır. Varlıq hər an ölüb hər an da yenidən dirilir. Bizim bir an əvvəl köhnə gördiiklərimiz da bir an sonra əslində təzələnir, lakin bir yandan da hər şey уепэ əzəli yaradılış çağmda olduğu kimi qalmaqdadır. Xaosdan kosmosun песэ meydana çıxdığım əks etdirən bu mistik düşüncə baxımmdan isə mifologiyanm və təsəvvüfün cızdığı mənzərə bir- birinə çox yaxındır [71, s.72]. Mövləvi təriqətinə mənsub dərvişlərin səmah oyıınu yaradıhşı, bütün kainatm песэ qurulmağmı simvollaşdınr. Səmaxanaya girən dərvişlərin cübbələrinin qaralığı heçliyi, qaranlığı, xaos halını təmsil edir. Səmah üçün oturub sonra üstlərindən onu ataraq ağ geyimlə ayağa qalxmaları isə artıq varlığın yaradılmağım, xaosdan kosmosa keçidi rəmzləndirir [111, s. 101]. Xaos anlayışmm da kökü düşüncənin mifoloji qaynaqlı çağlarından gəlir. Mifoloji şüurda dünya nizamı kosmosun xaosdan yaranması, kosmogenez, təşəkkül prosesinin özüdür. Xaosun «yaradıcı və dağıdıcı» olmaqla ikili təbiəti var. Onıın heç bir zaman yox olmadığı, nizamın öziiniin dərinliyində belə qərar tutub var olduğuna dair kosmoqonik ideyaya görə dünya ilkin xaosdan yaranıbdır. Mifologiyaya görə də kosmosun özüııii törədən xaos kosmosun e b özündə də gömülüdür. Mifoloji sistembrdə yaradılış çağından danışılan zaman xaosun ilkin su ib bağlılıqda düşünülməsi də kosmosun əsasında xaosun dayandığından xəbər verir. Xaosun mifologiyada bu şəkliyb mənalandınlması çağdaş elmin xaosla bağlı gəldiyi son qənaətbrb, demək olar, üst-iıstə düşür [71, s.71-77]. Arxaik mifoloji görüşbri əks etdirən bütün kosmoqoııik miflərdə ilkiıı yaradıcı başlanğıc kimi xaos götürülür. Mifoloji mətnlərdən anlaşıldığma görə, türk tanrıçı mifoloji dünyagörüşündə yaradılışm salıınana diişməzdən öncəki xaos halma «tenqiz//teniz» deyilmişdir ki, semantikası baxımmdan su, ümman, dərya, dəniz ib bağlı bu anlayış struktursuzluğu aydın ifacb edir. Çünki əzəli yer üzii, dünya başlanğıcda bir sular abmi, başdan-başa bir tək dənizdən ibarot xaos olaraq düşünülmüşdür. Əski türk dini-mifoloji sisteminin bərpasına dair tədcıiqatmda İ.V.Stebleva beb qənaoto golir ki, qədim tiirkbrin dəyişık xarakterli mətnbrdə oksini tapınış dini-mifoloji modeli onun başqa xalqlarm dini- mifoloji sistembrinin modelləri ib tipoloji yaxmlığım üzə çıxarmaq imkanı verir. Müəllifin fikrincə, bu əski türk dini-mifoloji sisteminin təlılili zamanı başlıca semantik qarşıqoymaların universal xarakterinin тйэууэп olıınması ümumbəşəri diinya mənzərəsinin miiəyyənlik qazanmasımıı başlıca məsəbbrindən biridir [362, s.226]. Lakin dünya haqda hər bir topluluğun öz sisteminə uyğun mifopoetik düşüncə modeli, öz etnik işarələr sistemi və dünya mənzərəsi var. Həmiıı dünya mənzərəsi öz təcəssümünü tapdığı bütün tam olmayan variantlarıyla birlikdə yenə də bir bütövlük nümayiş etdirir. Onu isə sistem kimi tərkib hissəbri arasındakı uyğunluq və obrazlar abminin vəhdəti xarakteıizə edir. Yaradılış mifləri universal diinya modeli təsəwürii yaratsa da, həıııin modelin mərkəzində bəlli etnik-mədəni эпэпэ dayanır. Milli meııtaliteti тйэууэп edəıı, onun meydana çıxmasını şərtbndiron lıəmin nıodelsə hər yerdə hər zaman milli olmasıyla səciyyəbnir. Etnik-mədəni эпэпэ kənar təsirbrdən məhz onun gücii sayəsində qoruna bilir [36, s.3]. Hər bir mifologiya bütövlükdə diinya modelinin yaranmasım, qııruluşunu izah edir. Nəticə etibarilə Шгк dünya modeli də təmsil etdiyi və ifadoçisi oldıığu Шгк mifologiyasımn Özü və özülüdür. Bir sıra araşdınnalarda türk mədəniyyətiııdəki dünya modellərinin varlığından danışılır. Halbuki ayrı-ayrı türk xalqlarında eyni zamanda bir neçə modelin mövcud olduğunu söyləmək doğru deyil. Нэг hansı türk mif mətnində və ya mərasimlərdə də müxtəlif sayda türk dünya modelinin varhğma işarə edilə bilməz. Yəni ayrı-ayn türk boylarında, soylannda ləheə xüsusiyyətbri, qismən də etnososial davıanış tipləri kimi тйэууэп özünəməxsusluqlarıyla bozi yeıli cizgilərinə görə seçilməsinə baxmayaraq, türk etnik-mədəni sistemi vahid tamlıq nümayiş etdirir və bütöv bir diinya modelinin dıışıyıcısıdır. Bu mənada ümumtürk mifoloji dünya modeli birdir. Onun hansısa elementinə bu və ya digor türk xalqmda, təbiidir ki, rast golinməməsi mümkün haldır. Bununla belə, ayrı-ayn türk xalqlannda təsadüf edilən dünya modelləri başlıca modelin variantı sayıla bilər. Başhca model isə lıəm bütöv halında, həm də elementləriylə ayrı-ayn №rk x-.ılqlannda bir elə ciddi dəyişikliyə uğramadan bu çağadək yaşayan dayamqlı ümumtürk mifoloji dünya modelidir. Beləliklə, hər hansı halda bəlli bir эпэпэ çərçivosində bütün folklor mətnləri tək vahid diinyanın təsvirini verir [260, s.77j. Türk etnik-mədəni ənəııəsi də tərkib hissələri içəridən dərin bağlılıqda olan bir bütövdür. Yüklə 7,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|