“Umumiy matematika” kafedrasi Mavzu: O'zbekistonda matematika fanini o'qitish metodikasi tarixi va rivojlanishi

qaytib ish ko‟rishlik xayrlikdir”. 
Matematika fanining paydo bo‘lish tarixi qanchalik uzoq davrlarga borib 
qadalsa, ushbu fanni o‘rganish, uni o‘qitilish tarixi ham shu qadar uzoqdir. XV 
asrdan XX asrgacha O‘rta Osiyo hududi madrasalarida matematikani o‘qitish 
qanday amalga oshirilgan? Bu savolga S.A.Axmedovning ―O‘rta Osiyoda 
matematika tarakkiyoti va uni o‘qitish tarixidan‖(―O‘qituvchi‖- 1977 y) nomli 
kitobida ma‘lum darajada javob berilgan. Unda keltirilishicha Madrasa o‘sha 
davrning oliy diniy maktabi hisoblangan. Madrasada diniy bilimlar bilan birga 
dunyoviy bilimlar ham berilgan ekan. Madrasada, qatiy dastur va o‘quv rejasi 
bo‘lmasada, mavzular uzoq yillik tartib asosida o‘qitilgan. Unda arab tili 
grammatikasi, arab tilidagi diniy kitoblar, tibbiyot, geografiya, astronomiya va 
―Xisob‖ nomi bilan arifmetika, algebra hamda geometriya ham o‘qitilgan. O‘rta 
asr 
sharq 
matematiklarining 
ilmiy 
asarlari 
takomillashgan 
ko‘rinishida
madrasada dastur (o‘quv-reja) tariqasida qo‘llanilgan. Masalan, Xorazmiy o‘zining 

---

8 
asarlarida sonlarni yozishning o‘nli sistemasini bayon etgandan keyin sonlarni 
ikkilantirish va yarimlatishdan boshlab, ildiz chiqarish amali bilan tugatgan bo‘lsa, 
madrasada ham shu tartibda o‘qitilgan. Qolgan mavzular ham Xorazmiy va undan
keyingi o‘rta asr matematiklari yozgan asarlar tartibida bayon etilgan. 
Madrasalarda matematikaning o‘qitilishi keltirilgan ma‘lumotlar asosida 
amalga oshirilgan. Madrasada o‘qitilgan matematikaning oxirgi qismi arifmetika, 
algebra va geometriya fanlarini amaliyotda tatbiq qiluvchi katta xajmda ―Meros 
taqsim qilish‖ dan iborat bo‘lib, bu o‘rta asr sharq matematiklarining asarlari 
asosida tuzilgan, shariat normalariga qarab, merosxo‘rlar o‘rtasida mulkni 
taqsimlashga doir turlicha nomlar bilan aniq xarakterdagi murakkab masalalar hal 
qilinadi. Madrasada matematika o‘qitishdan ko‘zlangan asosiy maqsadlardan biri 
meros taqsimlashning ilmiy va amaliy nazariyasini biluvchi mutaxassislar 
tayyorlashdan iboratdir, bunday mutaxassis ―Faroziyxon‖ (Meros bo‘luvchi) nomi 
bilan ataladi. Tayyorlangan faroziyxonlar mahalliy sud (qozixona) organlarida 
meros taqsimlash bilan shug‘ullangan. 
O‘z davrida oliy tipdagi o‘quv yurti hisoblangan madrasada matematika 
o‘qitish formasi, asosan, dars bo‘lgan. O‘qituvchi talabalarga yangi mavzuni bayon 
etgandan so‘ng, ularga shu mavzu yuzasidan Madrasa xujrasida ma‘lum muddatga 
mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi. Uning bajarilganligi o‘qituvchi tomonidan 
tekshirilib, baho qo‘yiladi, so‘ngra yangi mavzu o‘tiladi. Mustaqil ishlar ko‘proq 
amaliy xarakterga ega bo‘lib, talabalar uchun zerikarli: va ularning ko‘p vaqtini 
olgan. Masalan, birni ketma-ket ikkilantirish bilan 264 gacha davom ettirib, buning 
teskarisi 264 dan boshlab ketma-ket yarimlanishni bir chiqquncha davom ettiriladi. 
YOki, 20 va undan ortiq xonali sonlardan aniq va taqribiy (ikkinchi, uchinchi, 
to‘rtinchi va istalgan ko‘rsatkichli) ildiz chiqarishga doir juda ko‘p miqdorda 
misollar yechiladi. 
Matematika o'quvchilarda iroda, diqqatni to'plab olishni, qobiliyat va 
faollikni, tasavvurini, shaxsning axloqiy sifatlarini (qat'iyatli, aniq maqsadga 
intilish, ijodkor, mustaqil, ma'suliyatli, mehnatsevar, intizomli va tanqidiy fikrlash) 

---

9 
hamda o'zining qarash va e'tiqodlarini dalillar asosida himoya qila olish 
ko'nikmalarini rivojlantiradi. 
Matematikani o'rganish jarayonida inson tafakkurining usul va metodlari 
qatoriga induktsiya va deduktsiya, umumlashtirish va aniqlashtirish, analiz va 
sintez, abstraktsiyalash, analogiya, tasniflash va sistemalashtirish kabilar 
qo'shiladi. 
Matematikani o'rganishda o'quvchilar o'zlarining fikr, mulohazalarini aniq va 
tugal, lo'nda va mazmunli bayon qilishga, matematik yozuvlarni tushunarli, 
batartib, bajarish malakalarini egallaydilar.