Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети

Ma`ruza №10 
10-Mavzu: “Sirt-faol moddalar” 
Dars maqsadi:
Ta`lim beruvchi: talabalarga sirt-faol moddalar, ular turlari va ularning amalda 
qo`llanilishini tushuntirish 
Rivojlantiruvchi: talabalarni ionogen (kation, anion va amfoter) hamda noionogen sirt-
faol moddalar, ularning kundalik hayotdagi amaliy ahamiyati to`g`risidagi tasavvurlarni 
rivojlantirish va kengaytirishni davom ettirish.
Tarbiyalovchi: diqqatli bo`lish, mas`uliyatli bo`lish, atrof-muhitga ehtiyotkor bo`lishni 
tarbiyalashni davom ettirish. 
Ko`rgazmali vosita: kompyuter, kodoskop, kristallizator, sovun, aminlar, organik 
kislotalar. 
Texnologiya: o`quv texnika vositalaridan foydalanib ma`ruza o`qish (kompyuter 
texnologiyasi) 
Dars bo`limlari:
I. Tashkiliy qism 
II. Asosiy qism 
III. Yakiniy qism 
Dars jarayonining mazmuni:
Reja: 
I. Tashkiliy qism 
Auditoriyani darsga tayyorlash (5+5 min) 
II. Asosiy qism (60 min) 
1. Sirt-faol moddalarning umumiy xarakteristikasi 
2. Sirt-faol moddalarning turlari. Ionogen sirt-faol moddalar. 
3. Sirt-faol moddalardan emusyalarni barqaror qilishni namoyish qilish.
4. Noionogen sirt-faol moddalar. 

---

5. Gidrofil-liofil balansi (GLB) tushunchasi 
6. Sirt-faol moddalarning ishlatilishi. 
III. Yakuniy qism (10 min) 
Uyga vazifa berish. Takrorlash uchun savollar. 
Reja asosida ma`ruza o`qiladi, namoyish (demonstratsiya) qilinadi. 
I. Tashkiliy qism
Auditoriyani darsga tayyorlash. 
II. Asosiy qism 
1. Sirt-faol moddalarning umumiy xarakteristikasi 
Suyuqlik sirtida bo`ladigan adsorbsiyalar musbat va manfiyga adsorbsiyalarga bo`linadi. 
Masalan, suvga organik kislota yoki spirt (yoxud, aldegid, keton, murakkab efir, oqsil va 
hokazolar) aralashtirilsa bu moddalar suvning sirt qavatida ko`p yig`ilib qolib, suvning sirt 
tarangligini ancha kamaytiradi. Bu hodisa musbat adsorbsiya deyiladi.
Lekin shunday noddalar borki, ular suv sirtiga tushib qolsa, suvning sirt tarangligini 
oshirib yuboradi, bular qatoriga osh tuzi va boshqa elektrolitlar kiradi. Bu yerda bo`ladigan 
hodisa manfiy adsorbsiya deyiladi. Suyuqlikning sirt tarangligini kamaytiruvchi moddalar sirt-
faol moddalar, suyuqlikning sirt tarangligini ko`paytiruvchi moddalar esa sirt-nofaol moddalar 
deb ataladi. Sirt faol moddalar moddalarning sirt tarangligi suyuqlikning sirt tarangligidan kam 
bo`ladi.
Sirt-faol va sirt-nofaol moddalardan tashqari shunday moddalar ham borki, ular 
suyuqlikka qo`shilsa suyuqlikning sirt tarangligi o`zgarmaydi. Bunday moddalar sirt farqsiz 
moddalar deyiladi. Bular qatoriga disaxarid va polisaxaridlar kiradi.
Keng ma`noda qaraganda barcha organik moddalarni ham sirt-faol moddalar jumlasiga 
kiritishga to`g`ri keladi, chunki har qanday organik moddani olmaulik, uning sirt tarangligi 
suvning sirt tarangligidan kichik, u suvga nisbatan sirt-aktivlik ko`rsatadi. Lekin qattiq 
jismlarning sirt tarangligi suyuqliknikidan ancha katta, demak suv qattiq moddaga nisbatan sirt-
aktivlik namoyon qilishi kerak. Bundan ko`ramizki, suv fazalar chegarasining xarakteriga qarab, 
ba`zan sirt-noaktiv, ba`zan sirt-aktiv modda bo`lishi mumkin.
Lekin ―sirt faol modda‖ degan tushuncha bu kabi keng ma`noda ishlatilmaydi. U maxsus, 
ancha tor ma`noda ishlatiladi. Umumtomondan qabul qilingan ta`rifga ko`ra sirt-faol modda 
molekulalari difil ravishda tuzilgan hamda ancha katta sirt faollikka ega bo`lgan organik 
birikmalardan iboratdir. Bunday modda molekulasining bir qismi suvga nisbatan kattaroq 
moyillik namoyon qiladi, bu qismini gidrofil guruh tashkil etadi; 2-qismi uglevodorod radikali 
bo`lib, u gidrofob guruhdan iborat. Spirt, fenol, karbon kislotalar, organik aminlar, 
sulfokislotalar va ularning tuzlari ana shunday difil molekulalardan tuzilgan. Sirt-faol moddalar 
assimetrik tuzilishga ega; shuning uchun ular suv-havo (suv-bug`), suv-uglevodorod (suv-yog`), 
suv-qattiq jism kabi sirtlarga adsorbilanadi.