Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı 113 2.2. Ümumişlək sözlərin mənasını qismən itirərək terminləşməsi prosesi Terminoloji leksikanın inkişaf istiqamətlərindən biri də ümumişlək sözlərin məna genişlənməsi nəticəsində əvvəlki mənasını qismən itirərək müəyyən sahə üzrə xüsusiləşməsi prosesidir. Hər bir məfhum və ya leksik məna ümumiləşdirmə, mücərrədləşdirmənin nəticəsidir. İstər terminlər, istərsə də ümumişlək sözlər təfəkkürün mücərrədləşməsinin məhsuludur. İnsan təfəkkürünün və təxəyyülünün sərhədləri sonsuzdur. Bir elmi anlayışın bir konkret terminlə ifadə olunması zərurətdir. Ancaq anlayışların çoxluğu dildə mövcud sözlərin termin vəzifəsində işlənməsinə səbəb olur. Ümumişlək sözlərin terminləşməsi prosesində müxtəlif mənalar bir-birlərinə mane olmalı deyil. Sözün mənaca dəyişməsi haqqında danışarkən iki problem üzərində dayanmaq istərdik: məna dəyişməsinə səbəb olan elementlər və yeni məna yaratma üsulları. Məna də- yişməsi kiçik miqyaslı dil hadisəsi deyildir və bu obyektiv gerçəklik, eləcə də, xalqın təfəkkürü, dünyagörüşü ilə bağlı olan hadisədir. Sözün mənasının inkişafında əsas səbəblərdən biri zəruriyyətdir. İkinci bir hal yeni yaranmış anlayış və ya məfhumdur. Məsələn, tələ sözü vəhşi və ov heyvanlarını və ya quşları, eləcə də siçan və s. tutmaq üçün cürbəcür qurğu deməkdir [162,s.303]. İdmanda isə – “rəqibin adi daşın damkaya çevriləcəyi anda ələ keçirmək üçün üç damanın düzülüşü” deməkdir [179,s.180]. Hər hansı daxili və ya xarici oxşarlıq əsasında anlayışlar arasında əlaqənin olması mənanın genişlənməsinə səbəb ola bilər. Yeni mənaların yaranma üsullarından biri də psixoloji və məntiqi konsepsiyadır. Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________ 114 Psixoloji konsepsiyanın əsasını ilk dəfə V.Vundt, məntiqi konsepsiyanı isə H.Paul, M.Breal qoymuşdur [127,s.45]. Daha sonra bu mövzunu daha geniş Karl Reyziq araşdırmışdır. Onun araşdırması dilçilik üçün hal-hazırda işlək olan mənanın üç isti- qamətdə inkişafı konsepsiyasıdır. “Mənanın genişlənməsi- dar çərçivədə işlək olan sözün ümumişləklik qazanaraq geniş arealda işlək olması; mənanın daralması- əvvəlki prosesin əksi olaraq ümumişlək səciyyəvi sözün dar, məhdud arealda işlənməsi; mənanın köçürülməsi prosesi” [70,s.45]. Məna dəyişməsini zəruri edən səbəblərdən biri də predmet və ha- disələrin dəyişməsidir. Mənanın funksional dəyişməsi- yeni yaranmış əşya və ya predmet köhnənin funksiyasını tam görür və beləliklə köhnə anlayışa ehtiyac qalmır, bununla da əvvəlki söz işləklikdən çıxır. Məna genişlənməsi elmi texniki tərəqqi, cəmiyyətin dünyagörüşü ilə bağlı tarixi proses hesab olunur. Bu cür söz yaratmada bir sıra sözlər öz ilkin mənalarını saxlamaqla yanaşı, yeni mənalar da qazanır və mənaca ge- nişlənir. İ.O.Məmmədov yazır: “Mənaca genişlənmə zamanı söz əvvəlki mənasını itirir, ancaq həmin məna ilə bağlı, əlaqəli yeni məna bildirməyə başlayır” [70,s.67]. Beləliklə, məna geni- şlənməsi deyərkən dildəki sözlərin geniş mənada işlədilməsi nəticəsində baş verən semantik hadisə nəzərdə tutulur. M.Qasımova görə sözün semantikasının inkişafında üç əsas proses müşahidə olunur: 1.Adi məişət sözlərinin terminləşməsi; 2.Sözlərin mənasının xüsusiləşməsi; 3.Yeni məcazi mənalar hesabına sözlərin mənasının genişlənməsi; O, mənanın xüsusiləşməsini isə aşağıdakı kimi qruplaşdırır: |