Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
115 
1. Terminoloji məna ilə yanaşı əvvəlki məişət mənasını da 
saxlayan terminlər; 
2. Semantik quruluşunda xüsusiləşmiş məna əsas yer 
tutan, keçmiş məişət mənası isə ikinci planda duran terminlər; 
3. Semantik quruluşunda yalnız xüsusiləşmiş terminoloji 
mənası mühafizə edilən, məişət mənası isə itmiş olan sözlər 
[47,s.124]; 
Beləliklə, aydın olur ki, ümumişlək söz terminə 
çevrildikdə sözün mənası xüsusiləşir. Məhz bu xüsusi mənaya 
əsasən o, xüsusiləşərək elmi xarakter daşıyır. Məs: buraxılış 
sözü ümumişlək söz kimi “buraxmaq, işi buraxma”, “kursu 
bitirmiş tələbələr dəstəsi”, “bir əsərin ayrıca çap olunan 
hissəsi”, “məktəbi bitirmək münasibəti ilə təşkil edilən, 
buraxılışla əlaqədar olan imtahan, mərasim” mənalarını bildirir 
[152,s.360]. Buraxılış sözü maliyyə sahəsində termin kimi də 
işlədilir. Termin kimi “qiymətli kağızların tədavülə buraxılması 
missiyası”, “mikro səviyyədə müəssisə tərəfindən istehsal 
olunan məhsulların həcmi”, “makro səviyyədə müəyyən dövr 
ərzində ölkə iqtisadiyyatında istehsal olunan bazar və qeyri-
bazar məhsullarının məcmusu buraxılış dəyəri” mənalarında 
xüsusiləşmişdir [147,s.66]. Göründüyü kimi, “buraxılış” 
ümumişlək söz və termin kimi fərqli mənalardadır. Ancaq 
sonradan qazanılan məna əvvəlki məna əsasında yaranmışdır. 
Ümumişlək məna xüsusi məna üçün əsas, bünövrə olub, 
beləliklə, söz ümumişlək mənanın genişlənməsi hesabına 
terminləşmişdir.
Ümumişlək sözlər hesabına terminoloji leksikanın inkişafı 
semantik hadisədir. Semantik üsul termin yaradıcılığında 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
116 
mühüm rol oynamaqla yanaşı, daimi və zəruri üsullardan hesab 
olunur. Belə ki, bu üsulun termin yaradıcılığında digər 
üsullardan üstünlüyünü qeyd edən V.V.Vinoqradov yazır: 
“Semantik üsul termin yaradıcılığında bir sıra üstünlüklərə 
malikdir. Belə terminlər daha yığcam olur, daha yaxşı yadda 
qalır və daha yaxşı anlaşılır”[104,s.21]. Həqiqətən də 
ümumişlək sözlərin terminləşməsi prosesində yaranan 
terminlər kütlə arasında daha tez qavranılır və daha çox işlək 
olur. Bu hadisə məna dəyişməsi əsasında baş verir. Məna 
dəyişməsi semantik hadisə olub məfhumun daşıdığı funk-
siyaya, onun hər hansı əlamətinə, bənzərliyinə əsaslanır. 
Məsələn, hadisə sözü “ictimai və şəxsi həyatda vaqe olan, baş 
verən hal; əhvalat, vaqiə, vaqe” deməkdir [153,s.319]. İqtisadi 
termin kimi “borclunun idarəsindən kənar baş verən qəzalar” 
mənasını ifadə edir [166,s.91]. Yaxud da, köynək sözü 
“bədənin yuxarı hissəsinə geyilən yüngül geyim”, “musiqi 
alətlərini və s-ni qoymaq üçün parçadan və s-dən tikilmiş 
torba” deməkdir [153,s.765]. Musiqi termini kimi isə sazın 
örtüyü, donu, torbası və s. adı kimi terminləşmişdir [168,s.58]. 
Hər iki nümunədə əlavə məna əsas məna əsasında yaranıb. 
Birinci halda terminoloji məna məfhumun daşıdığı funksiyaya, 
ikinci halda isə bənzətməyə əsaslanaraq yaranmışdır. 
Terminologiya da dilçiliyin bir bölməsidir və təbii olaraq 
dildə baş verən hadisələr bu sahəyə də təsirsiz ötüşmür. Yeni 
anlayışlar yarandıqca dildə onları ifadə edəcək sözə tələbat 
yaranır. Mahiyyət etibarı ilə anlayışlar sözlərdən daha 
çoxdurlar. Yeni anlayışları ifadə etmək üçün əsas istiqamət heç 
şübhəsiz dilin daxili imkanlarıdır. Müasir Azərbaycan dilində 

---