Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
111 
“idarə, təşkilat və ya müəssisənin iri hissəsi”, “bir şeyin, yaxud 
yerin və s-nin bölündüyü hissələrdən biri”, termin kimi isə 
“müəssisənin, təşkilatın rəsmən fərqləndirilmiş hissəsi və onun 
üzərinə qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsinə görə 
cavabdeh olan işçilərin məcmusu” anlamında xüsusiləşmişdir 
[181,s.47]. 
-qı
3
, -ğı
4
; Bu şəkilçi feillərdən alət, vasitə, obyekt bildirən 
konkret və proses mücərrəd isim-terminlər düzəldir. Məsələn, 
sorğu sözü ümumişlək söz kimi “sual, sual etmə, verilən sual” 
deməkdir [155,s.138]. Bu söz termin kimi “müşahidəsi 
prosesində toplanılan məlumatların əldə edilməsi üsulları”ndan 
biri kimi işlədilir [181,s.591]. 
-ış
3
. Bu şəkilçi feillərin kökünə artırılaraq hərəkətin adını 
bildirən isimlər düzəldir. Məsələn, baxış sözü təsvirin ekranda 
şaquli, yaxud üfüqi yerdəyişməsi [192,s.31]; çəkiliş ölçüsü- 
adamların və əşyaların görüntü çərçivəsinə görə böyüklük 
nisbətindən yaranan ölçülər [192,s.42]; satış sözü “əmtəənin 
pula dəyişilməsi, əmtəələrin bir sahibkardan o biri sahibkarın 
mülkiyyətinə keçməsi prosesi” deməkdir [189,s.567];Yaxud 
da, bildiriş sözü “elan, məlumat, xəbərdarlıq” mənalarını 
bildirən sözdür, hüquq sahəsində bu söz “məhkəməyə və yaxud 
inzibati orqanlara gəlməyə məsul edən məktub” mənasında 
termindir [152,s.303],[211,s.16]. 
Beləliklə, nümunələrdən aydın olur ki, ümumişlək sözlərin 
terminləşməsi prosesi semantik inkişafın nəticəsidir. Bu cür 
inkişaf dilə əlavə söz axınının qarşısını almaqla onun sabitliyini 
və xəlqiliyini qoruyur. Ümumişlək sözlərin terminləşməsi 
prosesində termin nominativ mənanın genişlənməsi və ya 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
112 
onunla birbaşa bağlılıq əsasında deyil, əlavə olaraq yeni 
definitiv, xüsusi məna qazanaraq formalaşır. Bu zaman sözdə 
məna çaları artmır, söz nominativ məna ilə yanaşı definitiv 
məna qazanır. Bundan əlavə, bu tip sözlər müxtəlif semantikalı 
sözlərlə əlaqələnərək müvafiq vəzifə daşıyır, eyni bir mənanın 
göstəricisi kimi işlənir. İ.Məmmədov yazır: “Sözün yeni 
semantika qazanması potensial mənanın üzə çıxması üçün 
onun tamamilə başqa məzmunlu leksemlərlə əlaqələnməsi tələb 
olunur. Söz o zaman yeni semantik vahidə çevrilir ki, öz 
paradiqması üçün normal olmayan, qeyri-adi sintaqmatik 
qabığını dəyişmədən motivləşən sözə çevrilir, nitqdə üzə çıxan 
yeni məna qazanır” [70,s.60]. Qeyd olunan ikinci hal 
terminləşmiş ümumişlək sözlərə xasdır. Beləliklə, yuxarıda 
qeyd etdiyimiz terminləşmiş ümumişlək sözlərin hər biri 
müəyyən elmi sahələrdə xüsusi mənalı sözə çevrilmiş və 
onların mənası hər hansı digər sözlə əlaqədən asılı deyildir. 
Çünki ümumişlək sözlərin terminləşməsi prosesində söz hər 
hansı məna çaları yox, əlavə məna qazanır. Beləliklə, 
deyilənləri ümumişləkdirsək, belə qənaətə gəlirik ki, bu tip 
ümumişlək sözlər terminləşən zaman yeni vahidə çevrilsə də 
mənasını qoruyub saxlayırlar. Belə ki, söz işləndiyi zaman 
mahiyyətcə dəyişirsə, o, yeni vahid kimi qəbul oluna bilər. 
Beləcə, ümumişlək sözün mənasında əmələ gələn dəyişiklik 
onu başqa sözə-xüsusi mənalı termin sözə çevirir.