O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

I-BOB. 
“INSTITUTSIONAL NAZARIYALAR” FANNING PREDMETI, 
MAZMUNI VA VAZIFALARI 
1.1. Institutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari. 
Torshteyn Veblen (1857-1929) – institutsionalizmning ijtimoiy-
psixologik (texnokratik) versiyasining etakchisi iqtisod va sotsiologiya 
sohasidagi yirik asarlar muallifi, unda u CHarl`z Darvinning tabiat 
evolyutsiyasi nazariyasiga asoslanadi. Barcha ijtimoiy munosabatlarning 
o`zaro bog`liqligi va o`zaro bog`liqligi printsipi, shu jumladan u 
iqtisodiy va ijtimoiy-psixologik.
T.Veblen ―Institutlar o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlarning 
natijasidir, ular o`tmish sharoitlariga moslashgan va shuning uchun‖ 
hozirgi zamon talablariga to`liq mos kelmaydi, ya`ni odatiy fikrlash 
usullari va umumiy qabul qilingan hatti-harakatlar. Demak u shunday 
xulosaga keladiki, ularni evolyutsiya qonunlariga muvofiq ―hozirgi 
zamon talablariga‖ yangilash kerak, ya`ni odatiy fikrlash usullari va 
umumiy qilingan hatti-harakatlar. 
Asosiy asarlarining nomlari ―Bo`sh vaqt sinfi nazariyasi‖ (1899), 
―Mahorat instikti‖ (1914), ―Muhandislar va narx tizimi‖ (1921), 
―Yo`qlar mulki‖ (1923) va boshqalar jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishi muammolariga alohida qarashlarini ta`kidlaydi. 
Buning asosiy nazariy qoidalari sirasiga quyidagilar kiradi: 
U jamiyatning evolyutsion o`zgarishiga bo`lgan ishonchini 
CHarl`z Darvinning tabiat evolyutsiyasi nazariyasining o`ziga xos 
sinishiga asoslanadi – ―jamiyatdagi inson hayoti, xuddi boshqa 
turlarning hayoti kabi, bu kurash va mavjudlikdir va shuning uchun u 
tanlash va moslashish jarayonidir. Ijtimoiy tuzumning evolyutsiyasi 
ijtimoiy institutlarning tabiiy tanlanish jarayoni edi‖.
SHu bilan birga, u ―sinfiy ekspluatatsiya‖ va ishchilar sinfining 
―tarixiy missiyasi‖ haqidagi marksistik qoidalarni inkor etadi – 
odamlarning iqtisodiy motivlari birinchi navbatda ota-ona tuyg`ulari, 
bilimga instiktiv hohish va bajarilgan ishning yuqori sifati bilan bog`liq. 
―Bo`sh vaqt sinfi‖ nazariyasida ―egalik qiluvchi noishlab 
chiqarish‖ sinfining iqtisodiy jarayonga munosabati T.Veblen ―ishlab 

---

8 
chiqarish emas, ekspluatatsiya, foydalilik emas‖ munosabati sifatida 
tavsiflanadi.
Yirtqichlik yoki parazitlik qonunlari. Ijtimoiy tuzilmaning 
evolyutsiyasi bu ―mavjudlik uchun kurashda‖ institutlarning ―tabiiy 
tanlanish jarayoni‖. P.Samuel`son bu pozitsiya haqida shunday yozadi: 
―Ustozim Jozef SHumpeter bir marta to`g`ri ta`kidlagan ediki, 
insonnning empirik-induktiv usulni tizimli ravishda namoyon qila 
oladigan ―mantiqiy hayvon‖ sifatida harakat qilish qobiliyatining o`zi 
Darvinizm kurashining bevosita natijasidir‖.
Veblen islohotlari kontseptsiyasi nomarksistik pozitsiyaga ega. 
Faqat moliyaviy faoliyat bilan shug`ullanuvchi rentachilarning ―parazit‖ 
turmush tarzini tanqid qilib, "sanoat" sohasining ―biznes‖ olamiga 
bo`ysunishini moliyachilar va maksimal foyda olishga intilayotgan yirik 
tadbirkorlar timsolida qoralab, keyingi evolyutsiyani taklif qildi.
Jamiyatni inqilob va ―proletariat diktaturasi‖ emas, balki islohot 
yo`li bilan rivojlantirdi va ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, ishlab chiqarish 
samaradorligini optimallashtirish va oshirish maqsadini ko`zlagan 
muhandislik-texnik ziyolilarning o`sib borayotgan roli doimo ―o`ziga 
qaramlikka olib keladi‖ deb faraz qildi. Ular bo`yicha va shuning uchun 
hokimiyatni o`z vakillariga topshirishga ―texniklar kengashi‖ ―Sanoat 
tizimi‖ monopolistlarga xizmat qilishni to`xtatadi, chunki texnokratlar 
va sanoatchilarning maqsadi foyda emas, balki manfaatlar xizmatidir.