Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
Şə
xsiyyətin rasionallığı, 
bazarın irrasionallığı 
 
Bəzən  ajiotaj  ümumi  irrasionallıq  və  ya  “kütlə  psixologiyası”  ilə 
assosiasiya  edilir.  Rasional  individumlarla  irrasional  qrup  arasındakı 
münasıbətlər mürəkkəb xarakter daşıya bilər. Bu zaman bir sıra fərqləndi-
rici  xüsusiyyətləri  qeyd  etmək  olar.  Onlardan  biri  “qrup  təfəkkürünün” 
müxtəlifliyi  olan  kütlə  psixologiyasına  aid  olub,  faktiki  olaraq  bazarın 
bütün iştirakçılarının öz fikirlərini eyni vaxtda dəyişdiyi və onlarda “sürü” 
hissinin oyandığı haldır.Ya da ayrı-ayrı şəxslər bazarın inkişafı haqqında 
öz  rəylərini  davam  edən  prosesin  hissəsi  kimi  ayrı-ayrı  mərhələlərdə 
dəyişirlər.  Onlardan  əksəriyyəti  rasionallıqdan  çıxış  edərək  hərəkət 
etməyə  başlayır,  lakin  addımbaaddım  onlardan  çoxları  reallıqla  əlaqəni 
itirir,  özü  də  bu  əlaqənin  dağılması  əvvəlcə  tədricən  baş  verir,  sonra  isə 
getdikcə  tezləşə-tezləşə  gedir.  Üçüncü  mümkün  variant  onunla  bağlıdır 
ki, müxtəlif qrup treyderlər, investorlar və spekulyantlar üçün rasionallıq 
özünəməxsus  xüsusiyyətlərə  malikdir;  aktivlərin  qiymətləri  artdıqca  bu 
qruplardan hər birinin iştirakçılarını isteriya bürüyür. Dördüncü varianta o 
fakt  aiddir  ki,  bazarın  bütün  iştirakçıları  “toplama  səhvinin”  qurbanı  ola 
bilərlər:  individumlar  qrupunun  hərəkət  tərzi  onlardan  hər  birinin  ayrı-
lıqda  hərəkətlərinin  cəmindən  fərqlənir.  Müəyyən  təsirə  reaksiyanın 

 
58
keyfiyyəti  ilə  bağlı  rasional  gözləmələrə  nəzərən  bazarın  tutarsızlığı 
şə
raitində  müvafiq  miqdarın  qiymətləndirilməsi  üçün,  xüsusilə  təsir  və 
reaksiya  arasında  qırılma  varsa,  beşinci  variant  mövcuddur.  Nəhayət, 
irrasionallıq  investorların  modeli  düzgün  seçməmələri,  informasiya  ilə 
düzgün işləyə bilməmələri və ya seçilmiş modelə uyğun gəlmədiyinə görə 
informasiyanın  qəbul  edilməməsi  səbəbindən  özünə  yer  alır.  Bundan 
başqa,  növbəti  fəsillərdən  birində  bir  çoxlarını  fırıldaqçıların  qurbanı 
edən,  sadəlövhlük  və  acgözlükdən  irəli  gələn  irrasionallıq  müzakirə  olu-
nacaq [10] . 
Kütlə psixologiyası və ya isteriya rasional hərəkət tərzindən təsadüfi 
kənaraçıxmalar kimi yaxşı tanışdır. Bəzi iqtisadi modellərdə nümayiş ef-
fekti  xüsusi  vurğulanır,  çünki  bu  zaman  Smitlər  qazandiqlarından  çox 
xərcləməyə başlayırlar, hər halda müəyyən zaman kəsiyi dövründə, çünki 
onlar  Consonlardan  geri  qalmamağa  çalışırlar.  Bundan  başqa  Dyussen-
berri  effekti  mövcuddur  ki,  ona  müvafiq  olaraq  istər  Cmitlər,  istərsə  də 
Consonlar  gəlirləri  artan  zaman  istehlak  xərclərini  artırırlar,  lakin  eyni 
zamanda gəlirlər aşagı düşən zaman onlar müvafiq olaraq xərclərini azalt-
maq  iqtidarında  deyillər.  Siyasətdə  “ümumi  vaqon  effekri”  məlumdur, 
onun  nəticəsində  seçkilər  zamanı  kütlə  qələbəyə  şansı  olan  hərəkata  qo-
ş
ulur  və  qalib  olmaq  ehtimalı  çox  olanlara  tərəfdar  olur  (və  ya  onlar 
uduzanlardan üz çevirən zaman “batan gəmini tərk edən siçanlar” effekti). 
Fransuz  tarixçisi  Qustav  Lebon  özünün  “Kütlə”  əsərində  bu  məsələni 
araşdırıb  [11].  Çarlz  Makkey  Cənub  Dənizləri  Kompaniyasının  səhmlər 
bazarındakı [12] “qovuğu” xarakterizə edərkən bir bankirlə bağlı əhvalatı 
qeyd  edir.  Bu  adam  1720-ci  ilin  avqustunda  həmin  kompaniyanın  kapi-
talında 500 funt məbləğində üçüncü imza vərəqəsi ilə pay alaraq demişdi: 
“Ətrafda  hamı  dəli  olarkən,  biz  onların  rəftarını  müəyyən  dərəcədə 
imitasiya etməliyik” [13]. 
Xayman  Minski  bazarlardakı  ajiotajlar  haqqındakı  mülahizələrində 
bu tip irrasionallığın yumşaq formasına böyük əhəmiyyət verirdi. Əvvəlki 
dövrlərdə hədsiz optimizm və onun ardınca gələn eyni dərəcəli pessimizm 
günəş ləkələrinin formasının və ya Veneranın troyektoriyasının dəyişməsi 
ilə  izah  oluna  bilərdi  [14].  Minski  formuluna  əsasən,  pozitiv  əhval-ru-
hiyyə  dalğası  sistemin  struktur  xarakteristika  dəyişikliklərindən  başlayır, 
bunlar həm investorlar və işğüzar firmalar, eləcə də kreditor rolunda çıxış 

 
59
edən banklarda optimizmin yüksəlişinə gətirir. Çiçəklənmənin stabilliyinə 
və  artımına  böyük  inam  investorları  daha  riskli  yatırımlar  etməyə  sövq 
edir. Belə optimistik mühitdə banklar daha riskli kreditlər verir. Optimizm 
tədricən  artır  və  özünü  müəyyən  müddət  -  ajiotaja  çevrilənə  qədər, 
doğruldur.  
 
1970-ci illərdə qızılın qiymətinin 
artım dalğası 
 
1970-ci il yanvarin 1-nə qızılın bazar qiyməti unsiyaya görə 40$-dan 
az idi, 1979-cu il 31 dekabr tarixinə isə onun qiyməti unsiyaya görə 970 
$-a  qədər  yüksəlmişdi.  1934  və  1970-ci  illər  arasında  qızılın  bazar 
qiyməti Amerika qızıl paritetinə - unsiyaya görə 35 $ - bağlı idi. 1970-ci 
illərin əvvəlində qızıl ilə ABŞ dolları arasındakı formal rabitə itir və qızıl 
neft və ya donuz bekonu kimi əmtəə bazarlarından birində azad satılan və 
alınan  “adi  əmtəəyə”  çevrilir.  (Aydındır  ki,  qızılın  tarixi  bütün  digər 
ə
mtəələrin  tarixindən  fərqlənir:  çətin  ki,  donuz  bekonu  və  ya  toyuq 
yumurtalarının monetar tarixi haqqında kitaba rast gəlmək olar). 1970-ci 
illər  inflyasiyanın  böyük  sürət  artımı  ilə  seçilirdi,  lakin  bu  proses  xətti 
xarakter  daşımrdı:  1973-cü  ildə  qızılın  qiyməti  200  $-a  qədər  artmışdı, 
onilliyin sonuna isə 100 $-a qədər düşmüşdü. 
Ümumqəbul  olunmuş  təsəvvürə  görə  qızıla  qoyulmuş  kapital  infl-
yasiyadan müdafiə olunub. 400 il ərzində qizilin real qiyməti və onun ba-
zar əmtəə zənbilinə nəzərən alıcılıq qabiliyyəti az-çox sabit qalırdı. Lakin 
1970-ci  illərdə,  əksinə,  qızılın  bazar  qiymətinin  illik  faiz  artımı  istehlak 
qiymətləri  üçün  analoji  göstəricini  xeyli  üstələyirdi.  Bu  inflyasiya 
dövründə neftin, kömürün, buğdanın və digər xammal malların qiymətləri 
artırdı, lakin qızılın qiymət artımı daha böyük idi. 
1970-ci  illərin  sonunda  müəyyən  mərhələdə  çıxılmaz  vəziyyət 
yranmışdı:  qızılın  bazar  qiymətinin  yüksəlməsi  yeni  qiymət  artımlarına 
gətirirdi.  nvestorlar bazar qiymətlərinin həftənin birinci günündən ikinci 
gününə  artım  tendensiyasını  cümə  gününün  bazar  situasiyasına  eks-
trapolyasiya  edirdilər.  Onlar  qızılı  cümə  günü  daha  yüksək  qiymətə  sat-
maq  ümidi  ilə  çərşənbə  günü  alırdılar.  Bu  situasiyaya  “daha  böyük 
axmaq”  nəzəriyyəsini  tətbiq  etmək  olardı,  və  çox  güman  ki,  bir  çox 

 
60
investorlar dərk edirdilər ki, situasiya süni olaraq gərginləşdirilir və əvvəl 
ə
ldə olunmuş qızılı “qovuq” partlayana qədər satmağa can atırdılar. 
1990-ci illərin sonunda qızılın bazar qiyməti bir unsiyaya  görə 300 
$-a  yaxın  idi.  1900-cı  ildən  başlayaraq  qızılın  qiyməti  15  dəfədən  çoz 
artıb,  ABŞ-da  əmtəə  zənbilinin  bazar  qiyməti  də  təxminən  elə  bu  qədər 
artıb və bu bir daha onu təsdiqləyir ki, qızıla qoyulan vəsait inflyasiyadan 
yaxşı müdafiə vasitəsidir. 
  Belə  düşünülməmiş  artımın  iki  daha  ilkin  izahı  rvinq  Fişer  və 
Knut Uiksell tərəfindən verilib. Onlar faiz stavkalarının xeyli aşağı olma-
sına diqqət yetirmişdilər [15].  qtisadi ekspansiya şəraitində istehlak mal-
larının qiymət artımı baş verir və nə qədər ki, faiz stavkalarının səviyyəsi 
artır,  istehlak  qiymətləri  inflyasiyaya  nisbətən  daha  yavaş  templə  qalxır, 
buna görə də faiz stavkalarının real səviyyəsi aşağı düşür. Kreditorlar “pul 
illüziyasının” əsiri olduqları və faiz stavkalarının real düşümünə etinasız-
lıq  göstərdikləri  müddətdə  borc  alanlar  situasiyanı  düzgün  qiymətlən-
dirirlər və onlar bu növ illüziyalardan azaddırlar. Mənfəətin artımı və real 
faiz  stavkalarının  düşümünün  gözlənildiyi  şəraitdə  rasional  investorlar 
daşınmaz əmlak və qiymətli kağızlara daha çox vəsait yatırırlar. (Fişer və 
Uikslerin təklif etdiyi izahatlar 1970-ci illərdə nominal və real faiz stavka 
dəyişikliklərinin təsvirindən ibarətdir).  
Verilmiş model bu hal üçün xüsusi seçilmiş ehtimala əsaslanır: baza-
rın bu iki qrup iştirakçısı arasındakı daimi fərq onların “pul illüziyasına” 
həssaslığındadır.  Həddindən  ziyadə  kiçik  faiz  ştavkaları  çox  güman  ki, 
daha geniş fenomen - maliyyə innovasiyalarının qiymətinin xüsusi halıdır. 
lkin  olaraq  belə  innovasiyalar  alıcını  cəlb  etmək  məqsədi  ilə  ziyana 
satılan  əmtəə  kimi  lazımınca  qiymətləndirilməyə  bilərdi  ,  lakin  aşağı 
qiymət  hədsiz  tələbata  gətirə  bilər.  Və  ya  təzə  yaradılan  kompaniyalar 
hədsiz  risklərə  gedə  bilərlər,  çünki  onlar  artıq  etibarlı  ad-san  qazanmış 
rəqiblərinə  nəzərən  bazar  paylarını  böyütməyə  can  atırlar.  Bununla  bağl 
nümunə kimi məşhur bankir Cey Kuku göstərmək olar. O, 1870-ci illərdə 
Northen  Pacific  [
16]  dəmiryol  kompaniyasını  dəstəkləmişdi.  Bundan 
başqa  bura  Rocers  Koldvellin  munisipal  istiqraz  bazarında  1870-ci  illər-
dəki  fəaliyyəti  [17],  həmin  dövrdə  ABŞ  Bankının  ipoteka  kreditləşməsi 
proqramını reallaşdıran Bernard Markusu [18], Franklin National Bankda 
1970-ci illərin əvvəlində işləyən Maykl Sindonu aid etmək olar [19]. 

 
61
  Spekulyasiyanın  geniş  vüsət  alması  bir  qayda  olaraq,  iki  mər-
hələdə həyata keçirilir.  Birinci, şüurlu mərhələdə, ev təsərrüfatları, kom-
paniyalar  və  individual  investorlar  qiymət  təkanına  şüurlu  reaksiya 
verirlər.  kinci  mərhələdə  onların  fəaliyyətində  kapital  artımının  göz-
lənilməsi  dominantlıq  təşkil  edir.  lk  mərhələlərdə  olan  yüksək  faizlər 
ə
ldə  etmək  ehtirası  tədricən  ikinci  plana  çəkilir  və  əsas  istək  kapitalın 
alınıb  satılması  yolu  ilə  varlanmaq  olur  [20].  1830-cu  illərdə  ABŞ-da 
investorlar  torpaq  sahələrini  ilkin  olaraq  pambıq  plantasiyalarını  geniş-
ləndirmək  məqsədilə  alırdılar,  sonralar  isə  torpaqların  alınması  onların 
təkrar  satışından  gəlir  əldə  etmək  məqsədilə  həyata  keçirilirdi.  1850-ci 
illərdə  fermer  və  plantasiya  sahibləri  torpagı  həm  kənd  təsərrüfatı 
məqsədləri  üçün,  həm  də  spekulyasiya  obyekti  kimi  istifadə  edirdilər. 
Onlar  torpağın  dəyəri  düşəcəyi  halda,  becərəcəklərindən  artıq  torpaq 
sahələri  alırdılar.  Bum  şəraitində  az-çox  məntiqiqə  uyğun  olan  bu  əsas-
landırma  lazımsız  kimi  kənara  atılmış  və  fermerlər  torpağın  gözlənilən 
qiymət  artımından  maksimum  istifadə  etməyə  can  ataraq,  yeni  torpaq 
sahələri  almaq  üçün  ipoteka  kreditləri  götürürdülər,  alınmış  torpaq  isə 
yeni ipoteka krediti üçün girov kimi istifadə olunurdu [21]. 1830-cu illər-
də Böyük Britaniyada dəmir yollarının tikintisi ilə bağlı olan bum da iki 
mərhələdə  baş  vermişdi.  Birinci  mərhələdə,  1835-cü  ilə  qədər  layihələr 
hələ  “qovuq”  deyildi,  ikinci  mərhələdə,  1835-ci  ildən  sonra  isə  artıq  “ 
qovuq” idilər.  Birinci  fazada səhmlər  yerli ticarət palatasına,  Lankşirdən 
olan  kapitalist-kvakerlərə  və  biznesmenlərə,  tacirlərə,  sənayeçilərə  - 
dəmir  yollarının  tikintisinin  onlara  dividend  gətirəcəyini  ehtimal  edən 
varlı  adamlara  satılmışdı.  Bu  adamlar  5-10%  həcmində  avans  ödənişləri 
edə bilmişdilər və tikintinin gedişatı boyunca ödənişlər edəcəkdilər.  kinci 
fazada səhmlərin satışı üzrə vasitəçilər, onların əksəriyyəti  yalnız tez bir 
zamanda qazanc əldə edilməsində maraqlı olan fırıldaqçılar idi, başqa tip 
investorları,  o  cümlədən  qadınları  və  keşişləri  cəlb  etdilər  [22].  Belə  bir 
şə
rait  1870-ci  illərdə  Vyanada  da  tikinti  meydançaları  satılarkən  yaran-
mışdı.  lkin  olaraq  meydançalar  tikinti  üçün  alınsa  da,  sonradan  onlar 
spekulyasiya  obyektinə  çevrildilər  [23].  lza  Mints  1920-ci  illərdə  Nyu-
Yorkda xarici istiqrazların ikipilləli satış prosesini qeyd edir [24]. 1970-ci 
illərin  əvvəlində  Meksikada  və  Braziliyada  kreditlərin  verilməsi  borc 
götürənlərin  kreditödəmə  qabiliyyətlərinin  realistik  qiymətləri  əsasında 

 
62
həyata keçirilirdi. Lakin sonralar banklar öz gəlirlərini artırmaq məqsədilə 
kreditlərin  həcmini  artırdılar,  lakin  kreditləşmə  obyektlərinin  keyfiyyət 
qiymətlərinə olan tələblər aşağı düşmüşdü. Mahiyyət etibarilə iki anlayış 
dəyişik  salınır  –  məqsəd  və  proses.  Tədricən  kreditorlar  o  dərəcədə 
prosesə aludə olurlar ki, onun mümkün nəticələri haqqında düşünmür və 
özlərinə  sual  verməyi  unudurlar:  əgər  yeni  borcların  verilməsi  prosesi 
dayandırılmış  olarsa,  nə  baş  verəcək?  Bu  zaman  borc  götürənlər  faizləri 
və əsas borc məbləğini vaxtında ödəyə biləcəklərmi? 
poteka  kreditləri  ilə  dəstəklənərək  artan  qiymətlə  alınıb-satılan 
Cənubi  Kaliforniyada  natamam  tikilmiş  evlər  bazarı  1981-ci  ildə  öz  pik 
nöqtəsinə  çatır,  sonra  isə  qimətlər  40%  düşür  [25].  1985-1986-cı  illərdə 
Bostonda  kondominimumlarda  mənzillərin  kütləvi  şəkildə  alınması  baş 
verirdi, bundan sonra isə yeni sahiblərdən 60%-i həmin mənzilləri satmaq 
niyyətində idi. Bu bazar 1988-ci ildə [26] çökdü və bu hadisə 1881-ci ildə 
Çikaqoda  “mənzil  həyəcanı”  situasiyası  ilə  analogiya  təşkil  edir  [27]. 
Oxşar “qovuq” 2003-cü ildə Çikaqoda mənzil bazarında partlamışdı. 
Bazardakı iki davranış stadiyasının analizi iki qrup spekulyantların – 
insayder və autsayderlərin olmasını fərz edir.  nsayderlər qiymətləri qaldı-
raraq situasiyanı destabilləşdirir, sonra isə aktivləri autsayderlərə satırlar, 
bu  zaman  autsayderlərə  dəyən  ziyan  insayderlərin  gəlirinə  bərabər 
olmalıdır. Concon hesab edir ki, hər bir destabilləşmə törədən spekulyanta 
ə
ks addımları həyata keçirən bir nəfər müvafiq gəlməlidir [28]. Lakin pro-
fessional  insayderlər  yüksələn  və  enən  trendlərin  göstəricilərini  üstələ-
məyə  çalışırlar;  onlar  “trend  –  mənim  dostumdur”  ideyasının  tərəfdar-
larıdır. Etaplardan birində belə insayderlər “ tape watchers” – “lenti izlə-
yənlər”  adlanırdılar,  lakin  yaxınlarda  onlara  “momentum  investors”  (ani 
investorlar) adı verilib. Autsayderlər - yüksək qiymətə alıb, ucuz qiymətə 
satan  diletantlar,  eyforiyanın  əsas  qurbanlarıdır.  Topladıqları  vəsaiti 
itirdikdən  sonra  onlar  öz  gündəlik  fəaliyyətlərinə  qayıdaraq  5-10  ildən 
sonra  növbəti  “qovuqlarda”  iştirak  etmək  üçün  yenə  də  vəsait  yığmağa 
başlayırlar. 
Ə
gər 1869-cu ildə qızılın qiymətinin qalxması ilə əlaqədar baş vermiş 
panikaya  qayıtmış  olsaq,  deməliyik  ki,  tədqiqatçılardan  biri  olan  Larri 
Uinner hesab edir ki, o zaman destabilləşdirici situasiya  yaradılmamışdı. 
Lakin sübutlar mövcuddur ki, Qould və Fisk qızılın qiymət artımına təkan 

 
63
vermiş  və  sonra  qiymətlər  öz  pik  nöqtəsinə  çatanda  isə  satmağa  baş-
lamışdılar,  bu  isə  özlüyündə  destabilləşdirici  spekulyasiya  idi  [29].  Hər 
iki  qrup  spekulyantın  işlətdikləri  informasiya  fərqlənir.  lkin  mərhələdə 
Qould ABŞ hökumətini buğdanın qiymətini qaldırmaq üçün qızılın təyin 
olunmuş  kursuna  əlavə  ödəmələri  artırmaq  yolu  ilə  dolların  süni  yolla 
qiymətdən  salınmasının  zəruriliyində  əmin  etməyə  çalışırdı.  Eyni  za-
manda  autsayderlərin  hərəkətləri  onların  bu  gözləmələrinə  əsaslanırdı: 
hökumət  qızılın  təyin  olunmuş  kursuna  əlavə  ödəmələri  elə  tərzdə 
azaltmağa  çalışacaq  ki,  kağız  pulların  mübadilə  pariteti  müharibədən 
qabaqkıya  uyğun  gəlsin.  Sentyabrın  16-da  autsayderlər  bu  gözləmələrə 
ə
lvida  deməli  və  Qouldun  fikri  ilə  razılaşmalı  olaraq  qızıl  almağa 
başladılar və qızılın qiyməti artmaqda idi. Sentyabrın 22-də Qould öz ina-
nılmış  adamından,  prezident  Qrantın  qohumundan  xəbər  bilir  ki, 
autsayderlərin  ilkin  rəyi  düzgün  imiş  və  onun  planı  qəbul  edilməyəcək. 
Buna görə Qould təcili qızılı satmağa başlayır, autsayderlər  yubanma ilə 
aşkar edirlər ki, qızılı satın almaq barədə verilmiş qərar düzgün deyilmiş 
və hər şey 1869-cu ilin 23 sentyabrı, Qara cümə günü bazarın çökməsi ilə 
bitir. 
Bu  iki  qrup  arasındakı  fərqi  aşkar  şəkildə  nümayiş  etdirən  digər 
nümunə  birja  kontorlarıdıir  ki,  burada  da  qeyri-leqal  spekulyasiya  oyun-
ları aparılır. Bugünkü gün müvafiq qanunvericiliklərin qəbulundan sonra 
belə  kontorların  fəaliyyəti  praktiki  olaraq  dayandırılıb,  lakin  onların 
(“boyler”  adlanan)  bəzi  ardıcılları  hələ  də  qalmaqdadır.  Belə  kontorların 
fəaliyyətinin  təsvirinə  çox  vaxt  romanlarda  rast  gəlmək  olar.  Kristina 
Stidin “Bütün millətlərin evi” kitabı belə romanların klassik nümunəsidir 
[
30].  Romanda  bu  növ  kontordan  olan  insayderlər  qiymətli  kağızların 
alqı-satqısı üçün sifarişlər qəbul edir, lakin sifarişləri yerinə yetirmirdilər, 
çünki belə hesab edirdilər ki, insayderlərin stavkaları səhvdir.  nsayderlər 
haqlı  olduğu  halda  isə  təşkilatçılar  sadəcə  olaraq  qaçıb  aradan  çıxmaq 
fikrində  idilər.  “Bütün  millətlərin  evi”  romanında  onlar  Latviyaya  qaçır-
lar,  bizim  günlərdə  isə  Braziliya,  Kosta-Rika  və  ya  Kubaya  yollana 
bilərdilər. 
Bugünkü  gündə  qanunsuz  birja  oyunları  keçirən  birja  kontorları 
hazırlıqsız  investorları  qısa  bir  zamanda  asan  qazanc  vədələri  ilə  cəlb 
edən  “boyler”lərə  çevriliblər.  “Boyler”  sahibləri  əzəldən  praktiki  olaraq 

 
64
onların  fərdi  mülkiyyətçiləri  idilər.  Zamanla  onların  adları  dəyişir,  ma-
hiyyət isə olduğu kimi qalırdı. Aksiyaların qiymət artımının sürətini artır-
maq üçün onlar öz əlaqələrindən istifadə edir və müəyyən məqamda tele-
marketinq  tətbiq  edərək  aksiyaların  geniş  kütləyə  satışına  başlayırdılar. 
Onlar gündəlik tədrici qiymət artımını o zamana qədər təşkil edirdilər ki, 
praktiki olaraq bütün səhmlər öz “uğurlu” yatırımlarına sevinən sadəlövh 
investorlara  satılmış  olsun.  Bu  investorlardan  hər  hansı  biri  səhmlərini 
satmağa cəhd edəndə isə, alıcı tapılmırdı. 
Aktivlərin  alınmasının  satışına  nəzərən  daha  yüksək  qiymətlərlə 
həyata keçirildiyi destabilləşdirici spekulyasiyalara daha bir nümunə dahi 
fizik  saak Nyutonla bağlıdır. O, 1720-ci ilin yazında demişdi: “Mən göy 
cisimlərinin  hərəkətini  hesablaya  bılərəm,  lakin  insanların  divanəliyini 
yox”.  1720-ci  ilin  aprelində  o,  Cənub  Dənizləri  Kompaniyasının  ona 
məxsus  səhmlərini  sataraq  7000  funt  həcmində  100%  mənfəət  əldə 
etmişdi. Lakin bu zaman bum hələ öz yüksəlişində idi. Ajiotaj bütün dün-
yanı və o cümlədən, Nyutonu bürüyür. O, daha baha qiymətə, yeni, daha 
böyük səhm paketini satın alır və nəticədə 20 000 funt itirir. Bir çox digər 
zərərçəkmişlər  kimi  o  da  bu  uğursuzlğu  unutmağa  çalışmışdı,  lakin 
ömrünün  sonuna  qədər  o,  Cənub  Dənizləri  Kompaniyasının  adını  sakit 
qarşılaya bilmirdi [31].  
Bundan  başqa,  insayderlərin  və  autsayderlərin  spekulyasiyaları 
ajiotaja və panikaya gətirə bilər, əgər iştirakçılardan hər birinin davranışı 
özlüyündə  rasional  təsir  bağışlayırsa.  Bütöv  tam  ayrıca  götürülən  hissə-
lərin cəmindən fərqlənərkən, səhv birləşmə problemini nəzərdən keçirək. 
Bu  halda  hər  bir  iştirakçının  əməlləri  rasionaldır  və  ya  rasional  olardı, 
ə
gər, bir çox digər iştirakçılar da özlərini bu şəkildə aparmasaydılar. Əgər 
investor situasiyaya kifayət dərəcədə çevik reaksiya verirsə, o, müvəffəq 
ola  bilər,  adətən  insayderlərlə  elə  bu  baş  verir.  Karsvel  Cənub  Dənizləri 
Kompaniyasının  səhm  bazarındakı  “qovuğun”  bir  iştirakçısından  sitat 
gətirir: 
Səhmlərin  qiymətinin  həqiqətdə  mövcud  olan  kapitaldan  artıq  əlavə 
artımı real əsaslara malik olmayacaq. Birin üstünə biri necə gəlirsən gəl, 
hesabın qanunlarına görə heç vaxt təsəvvür etdiyin üç yarım alına bilməz, 
buna görə də biri üçün təsəvvür edilən istənilən qazanc, digəri üçün ziyan 
demək  olacaq.  Uğursuzluğun  qarşısının  alınmasının  yeganə  üsulu  – 

 
65
aktivləri  vaxtında  satmaq  və  şeytana  sonuncunu  götürməyə  imkan 
verməkdir [32].  
“Şeytan axırıncını alır”, “bacaran, xilas olsun”, “itlər astagəli qapır” – 
bu  kimi  deyimlər  panika  şəraitində  hərəkət  tərzini  çox  aydın  təsvir  edir. 
Analoji  olaraq  adamla  dolu  teatrda  “yanğın”  deyə  qışqıran  şəxsi 
göstərmək olar. Zəncirvarı göndərilən məktub da yaxşı nümunə ola bilər, 
belə  ki,  zəncir  sonsuz  olaraq  uzana  bilmədiyindən,  yalnız  cüzi  sayda 
investorlar,  zəncirin  başlanğıcına  yaxın  olanlar  qazanc  əldə  edə  bilərlər. 
ndividuum üçün zəncirin ilk stadiyalarında iştirak etmək və başqalarının 
da ağılla hərəkət etdikləri barədə düşündüklərinə inanmaq məntiqə uyğun 
görünür.  
Birləşmə səhvinə yaxın nümunə sadə iqtisadi sistemlərdəki situasiya-
dır,  bu  zaman  tələb  və  təklif  arasında  rabitəsizlik  var,  onların  fəaliyyəti 
bazarı  hər  məqam  təmizləyən  auksionda  olduğu  kimi  eyni  zamanda  baş 
vermir.  Təkan  situasiyanın  dəyişikliyinə,  imkanların  genişlənməsinə  və 
gözlənilənlərin  (ümidlərin)  dəyişməsinə  gətirib  çıxarır.  Məsələn,  fizika, 
riyaziyyat  və  digər  məktəb  fənnlərinin  müəllimlərinə  ehtiyac  yarandıqda 
bir  çox  gənclər  bu  ixtisaslara  yiyələnmək  üçün  universitetlərə  daxil 
olurlar;  lakin  onlar  təhsillərini  bitirən  vaxt  belə  mütəxəssislər  çoxluq 
təşkil edə bilər və işə düzələ bilmək imkanları kəskin azalar. Bu ona görə 
baş verir ki, mütəxəssislərin artıq olması  yalnız təhsil müddəti bitdikdən 
sonra  aşkarlanır.  Analoji  olaraq  əmtəələrə,  qəhvə,  qənd,  pambığa  olan 
tələbat da son dərəcə yüksək ola bilər. Tələbat dalğasına cavab olaraq bu 
ə
mtəəlrin  qiyməti  kəskin  artır,  sonra  isə  daha  böyük  templərlə  aşağı 
düşür,  çünki  müəyyən  zaman  kəsiyindən  sonra  təklif  tələbi  üstələməyə 
başlayır. 
Ajiotaj və panikalar tarixində xarici təkana destabilləşdirici reaksiya 
nümunələri  çoxdur.  1808-ci  ildə  Braziliya  bazarı  Böyük  Britaniya  üçün 
ə
lçatar  olan  kimi  bir  neçə  həftə  ərzində  Mançesterdən  ora  konki  və  isti 
paltar da daxil olmaqla, son 20 ildə istehlak edildiyindən artıq mal göndə-
rilmişdi.  Bu,  Klephemin  sözlərinə  görə,  XIX  əsr  iqtisadiyyatçılarının 
kommersiya divanəliyini nümayiş etdirirdi [33]. 1820-ci ildə  span kolo-
niyalarının  əldə  etdiyi  istiqlaliyyət  yeni  Latın  Amerikası  hökumətlərinə 
verilən kreditlərin həcminin genişlənməsinə, kömür sahəsinə investisiya-
ların  qoyulmasına  və  eksportun  genişləndirilməsinə  təkan  oldu.  Lakin 

 
66
investisiyaların  sürətli  artımı  həddindən  artıq  oldu.  “Tələbat  gözlənilmədən 
yarandığı kimi, gözlənilmədən də kəsildi. Lakin bir çoxları bunu sezmədi və 
elə hərəkət edirdilər ki, sanki o hələ də davam etməkdədir” [34].  
1830-cu  illərdə  bu  kimi  uyğunsuzluqlar  ikiillik  perioda  malik  idi. 
“Hər  bir  alverçi,  onun  malları  bazarda  olan  müddətdə  analoji  əməliy-
yatları həyata keçirən alverçilərin sayından, çox güman ki, xəbərsiz idi ” 
[
35].  Analoji  mülahizə  1850-ci  ildə  Kaliforniyada  qızıl  yataqlarının 
kəşfindən sonra ABŞ-da bərqərar olmuş situasiyanı xarakterizə edir: 
Ekstorordinar  və  həddindən  artıq  ümidlər  nəinki  ABŞ-da  ,  həm  də 
bu ölkədə (Böyük Britaniya) özünü biruzə vermişdi. Bu zaman qızıl aşkar 
edildikdən  sonra  Kaliforniyanın  potensial  imkanları,  şübhəsiz,  Amerika 
böhranının  nəticələrinin  güclənməsi  və  genişlənməsinə  səbəb  oldu.  Hər 
dəfə Londonda və ya Bostonda gəmilərin San-Fransiskoya göndərilməsin-
dən danışılanda, 6, ya da ən çoxu 8 yüklənmiş orta ölçülü gəmi tələb olu-
nurdu və ya istehlak oluna bilərdi. Bunun müqabilində sərqli eksportçular 
ayda 12-dən-15-ə qədər yüklənmiş iritonnajlı gəmi göndərirdi [36].  
1880-cı  ildə  Fransada  şərabçılıq  sahəsinin  problemləri  üzümkükləri 
məhv  edən  xəstəliklə  bağlıdır.  Lakin  bir  çoxları  bu  səbəbi  əsaslı  hesab 
etmir,  çünki  yaranmış  problemlərin  həqiqi  səbəbi  ingilis  pivə 
bişirənlərinin  bir-birinin  ardınca  öz  kompaniyalarının  səhmlərini 
satmaları  üzündən  ingilis  pivəbişirmə  sənayesində  yaranmış  “qovuqda” 
idi.  Onların  arasında  1,7  mln.  funta  alınıb,  3,2  mln  funta  satılan  Arthur 
Guinnes  $  Co
  göstərmək  olar  [37].  Bu  müvəffəqiyyət  start  tapançasının 
siqnalı idi və 1890-cı ilin noyabrına 86 digər pivəbişirən kompaniya ilkin 
açıq yerləşdirilmə üçün yeni səhmlərini buraxdı [38]. 
  Birinci  Dünya  müharibəsinin  sonunda  Böyük  Britaniyada 
müharibədəki  qələbənin  kömür,  polad,  dəmiryol  daşınmaları,  pambıq 
parça sənayesində Almaniyanın rəqabət qabiliyyətini xeyli aşağı salacağı 
ilə bağlı ehtimallarla əlaqədar bum baş verir. Bu zaman sənaye aktivləri, 
səhmlər,  gəmilər  və  hətta  evlərin  qiymətləri  qalxırdı.  Kompaniyaların 
qovuşması  aktiv  templərlə  gedirdi;  bir  çox  hallarda  bu,  borc  götürülən 
vəsaitlər  hesabına  maliyyələşirdi.  Nəticədə,  baş  verənlər  1921-ci  ilin 
ikinci rübündə kömür sənayesində tətillərə gətirib çıxardı [39] . 
  Üç  digər  hadisə  rasionallıq  nöqteyi-nəzərindən  mübahisəlidir. 
Bunlardan  birincisi  müəyyən  gəlir  səviyyəsinə  adət  etmiş  kəslərə  aiddir, 

 
67
onlar  gəlirləri  azaldıqda  xərclərinin  azalması  ilə  bağlı  çətinliklər  hiss 
edirlər.  stehlak  nəzəriyyəsinə  əsasən  belə  situasiya  Dyussenberri  effekti 
ilə  izah  olunur.  Bu,  işçi  qüvvəsinin  təklifi  çərçivəsində  qiymət  artımı 
müqabilində  təklifin  aşağı  düşməsidir;  bununla  əlaqədar  əmək  haqqının 
artımı  məhsuldarlığın  yüksəlməsinə  səbəb  olmur,  faydalı  iş  əmsalını 
artırmaq üçün əmək haqqını zaman vahidinə azaltmaq məqsədəuyğundur. 
qtisadi  tarix  kitablarından  bu  prinsip  “Con  Bull  hər  şeyə  tab  gətirə 
bilməz, lakin 2%-ə davam gətirər” kimi məlumdur. Con Stüart Mill bunu 
aşağıdakı kimi ifadə edir: