Ç. kindlberqer, R. Aliber

ndiyə kimi qeyri-rasional spekulyasiyalarla başlayıb 
kommersiya  böhranı  ilə  yekunlaşan  hadisələrin  belə 
növbələşməsi kapitalın artımı ilə daha nadir hadisəyə çev-
rilməyib və ya sərtliyini azaltmayıb, çox güman ki, bunun 
ə
ksi baş verir və çox vaxt bunu raqabət mübarizəsi ilə əla-
qələndirirlər.  Lakin  mənim  fikrimcə,  bu,  hadisələrin 
normal inkişafı şəraitində gəlirlərin aşagı olmasına aiddir, 
bu da kapitalistləri qane etmir [[[[40]]]].  
Fransada,  Bərpaetmə  dövrünün  sonunda  və  yul  monarxiyasının 
ə
vvəlində , yəni 1826- 1832-ci illərarası, fransızların əyri yolla qazanılmış 
pullara inamsız münasibətinə baxmayaraq, spekulyasiya geniş yayılmışdı. 
Torpaq sahibkarları öz aktivləri ilə 2,25-dən 3,75%- ə qədər qazanırdılar; 
sənayeçilər 2-dən 4%-ə qədər təşkil edən uzunmüddətli investisiyalardan 
artıq  qazanmağa  çalışırdılar  və  7-9%  qazanırdılar.  Xammal  satanlar  öz 
investisiyalarından  20-25%  gəlir  əldə  etməyə  can  atırdılar.  Çarlz  Uilson 
qeyd  edirdi  ki,  əvvəllər  tacir  olan  niderlandlılar  bankir  olurdular  (tən-
bəllikdən və acgözlükdən). 1822, 1824 və 1888-ci ildə Böyük Britaniyada 
dövlət  borclarının  iri  həcmli  konversiyası  faiz  stavkalarının  səviyyəsinin 
düşməsinə  gətirib  çıxardı  və  Britaniya  investorlarını  xarici  emitentlərin 
qiymətli  kağızlarını  almağa  sövq  edirdi  [43].  “  Faiz  stavkaları  aşağı  dü-
şə
ndə  ingilis  işgüzar  aləmi  yeni  davranış  modelinə  adaptasiya  oluna  bil-
mədiyindən  öz  həmişəki  biznesini  kənara  qoyub,  baxışlarını  daha 
mənfəətli  və  buna  görə  də  daha  riskli  işlərə  cəm  edirdilər...Lakin  belə 
hərəkətlər  fəlakətə  gətirir  və  yekunda  onun  nəticələri  Mərkəzi  Bankın 
çiyinlərinə çökür”, - deyə Andreades qeyd edir [44].  

 
68
1970-ci  illərdə  ücüncü  ölkələr  üçün  sindikatlaşdırılmış  kreditlər 
“qovuğunun” ardınca ABŞ dollarında nominasiya edilən qiymətli kağızla-
rın faiz stavkalarının səviyyəsinin kəskin düşməsi baş verir, çünki 1970-ci 
ilin yazında FRS daha ekspansiv siyasət qəbul etmişdi. Bu dövrdə banklar 
yüksək likvidliyə malik idilər və sərfəli borc alanların axtarışında idilər və 
axtardıqlarını  inkişaf  etməkdə  olan,  əsasən  Latın  Amerikası  ölkələrinin 
hökumətləri və dövlət kompaniyalarının simasında tapdılar. Əksər  Ame-
rika bankları üçün 1960-cı illər sürətli beynəlmiləlləşmə dövrü kimi qeyd 
olunub  və  onların  xarici  filiallarının  sayı  çox  sürətlə  artırdı.  Meksika, 
Braziliya  və  bir  sıra  digər  ölkələrdə  əmtəə  qiymətlərinin  kəskin  artımı 
üzündən  nominal  və  real  gəlirlərin  böyüməsi  baş  verir.  1980-ci  illərin 
ə
vvəlində  ABŞ-da  faiz  stavkalarının  səviyyəsinin  böyüməsi  nəticəsində 
bu ölkələrdə malların qiymətləri düşür, bundan sonra isə nominal və real 
gəlirlər  də  ixtisar  olur.  Banklar  malların  qiymətinin  aşağı  düşməsinin 
qaçılmaz olduğunu qabaqcadan görmli idilərmi?  
Daha  bir  mübahisəli  hal  yaxşılığa  doğru  dəyişikliklər  ümidilə  inadlı 
fəaliyyət  və  ya  dəyişmiş  vəziyyət  şəraitində  müəyyən  əməli  hərəkətlər 
etməyə qadir olmama ilə əlaqədar idi. Bununla əlaqədar 1873-cü ildə New 
York Warehouse and Security Company, Kenyon, Cox $
 Co, Jay Cook $ 
Co 
kampaniyalarının  cəmiyyətin  Missuri,  Kanzas,  Texas,  Kanada  və 
Southen  Northen  Pacific
  dəmiryollarının  tikintisi  üçün  cəmiyyət  tərəfin-
dən  verilən  borclara  görə  bankrotluqlarını  qeyd  etmək  olar.  Bu  zaman 
Berlin  və  Vyana  bankları  ABŞ  kompaniyalarına  kreditlərin  verilməsini 
dayandırır,  dəmiryol  kompaniyaları  isə  başlanılan  tikintiləri  başa  çatdır-
maq  üçün  zəruri  olan  vəsaiti  cəlb  etmək  üçün  istiqrazları  satmaq  iqti-
darında  olmadılar  [45].  1828-ci  ildə  Nyu-York  bankları  və  investisiya 
evləri  alman  borc  götürənlərinə  qısamüddətli  kreditlər  verməkdə  davam 
edirdilər.  ABŞ  bankları  bu  zaman  Almaniyaya  uzunmüddətli  kreditlərin 
verilməsini  dayandırmışdılar,  çünki  Amerika  investorları  istiqraszların 
alınmasını  dayandıraraq,  vəsaitin  çox  hissəsini  səhmlərin  alınmasına 
yönəltmişdilər.  Pələngi  minib  və  ya  ayının  quyrugundan  tutarkən  inad 
göstərməyə dəyər, ən azı müəyyən zaman ərzində. 
Buraxılan  səhvlərə  nümunə  kimi  Krım  müharibəsi  dövründə  Rusi-
yaya  qaçaq  malların  gətirilməsində  iştirak  edən  sveç  banklarına  ver-
dikləri  kreditlərlə  bağlı  Hamburq  banklarının  yasadıqları  problemləri 

 
69
qeyd  edək.  Sülh  müqaviləsi  bağlandıqdan  sonra  alman  bankları  bu 
kreditləri  ləğv  edə  bilmədilər.  sveçlilər  əldə  olunan  vəsaiti  gəmiqa-
yırmada, kömür sənayesində spekulyasiyalara istifadə etdilər, bu da Ham-
burqun  1857-ci  il  dünya  böhranına  cəlb  olunmasının  səbəblərindən  biri 
oldu [46] . 
Ücüncü mübahisəli hal nəticədə səhv olduğu aşkar olan rasional mo-
delin  mövcudluğu  zamanı  baş  verir.  Daha  məlum  nümunə  kimi  alınmaz 
hesab  edilən  fransız  müdafiə  xətti  Majinonu  göstərmək  olar,  hərçənd  bu 
halda  söhbət  gecikmiş  ayılmadan  deyil,  qeyri-rasional  gözləmədən  gedə 
bilər. Pontsinin fikrincə, “əgər insanın diqqəti bir əşyaya cəm olunubsa, o 
özünü kor kimi aparır” [47] . Bu yerdə Baydjxotun Maltius haqqında de-
dikləri yerinə düşərdi: “Fövqəladə və orijinal konsepsiya  yaradıcısı çətin 
ki,  ondan  əl  çəkə  bilər”  [48].  1760-cı  ildə  Hamburq  tacirləri  Yeddiillik 
müharibə bitənə qədər əmtəələrin qiymətinin düşməsinin özlərinə təsirini 
hiss etmirdilər. Beləliklə, Hapoleon müharibələri davam etdiyi müddətdə 
onlar qiymətlərin düşməsinə hazır deyildilər; qiymət düşümü 1798-ci ildə 
Napoleonun  kontinental  blokadası  yarılandan  sonra  baş  verir  [49].  Və 
yaxud da, məsələn, 1888-ci ildə Fransız bank sahibləri və müəssisə sahib-
ləri  tərəfindən  mis  bazarını  nəzarətdə  saxlamaq  üçün  birlik  yaradıldı. 
Birlik, 1880-ci illərin əvvəlinin Cənubi Afrikada almaz sindikatı və ispan 
civəsinə  Rotşıld  monopoliyasından  ruhlanaraq  vüsət  alan  poladəritmə, 
kömürçıxarma və sənayenin bir sıra digər sahələrindəki kartel hərəkatının 
timsalında yaradılmışdı. (Bir sıra iqtisadçılar və analitiklər Neft Eksport-
çuların  Təşkilatına  üzv  ölkələrin  1970-ci  illərdə  neftin  qiymətinin 
qaldırılmasında  aşkar  uğurlarına  əsasən  ehtimal  edirdilər  ki,  müvəffəq 
qiymət  artelləri  praktiki  olaraq  hər  bir  xammal  və  ərzaq  növünün  isteh-
salını ixtisar edəcək, bu isə növbəti qiymət artımına gətirəcək). 1890-cı il 
üçün fransız sindikatına 60 000 ton bahalı mis və üstəgəl onun alınmasına 
olan  kontraktlar  məxsus  idi.  Köhnə  şaxtalar  yenidən  tikiləndən  sonra, 
metallın emalına başladıqları zaman misin qiyməti kəskin düşür. Bir ton 
misin qiymətinin 80 funtdan 38 funta qədər düşməsi Comptoir d`Ecopte 
bankının  praktiki  olaraq  iflasına  gətirib  çıxarır;  onu  Fransa  Bankının 
verdiyi borc xilas edir [50]. 
Derequlyasiya və liberallaşma formasında maliyyə innovasiyaları çox 
vaxt təkan xarakteri alır. 1970-ci illərdə Ronald Makkinon inkişaf etmək-

 
70
də  olan  ölkələrdə  maliyyə  bazarlarının  seqmentasiyası  ilə  əlaqədar  olan 
“Maliyyə repressiyalarına” intellektual həmləyə başçılıq etdi. Onun kon-
sepsiyasına  görə  üstünlük  üç  tip  borc  alanlara  verilirdi:  hökumətlə  əla-
qədar  olanlara,  beynəlxalq  ticarətə  cəlb  olunanlara,  həmçinin  iri  kompa-
niyalara  [51].  Əsasən  Latın  Amerikası  ölkələrinə  aid  olan  bu  müraciətə 
həmçinin  Çikaqo  liberalizm  doktrinası  təsir  etmişdir.  Bir  çox  ölkələr  öz 
maliyyə  sistemlərinin  derequlyasiyasını  həyata  keçirdilər.  Bu  isə 
bankların  sayının  sürətli  artımı,  kreditverilmənin  aktivləşməsi,  inflyasi-
yanın artımı ilə müşayət olunurdu, sonra isə bir sıra yeni yaradılmış kredit 
təşkilatlarının  bankrot  olmasına  gətirib  çıxardı  [52].  Makkinon  hesab 
edirdi ki, bu kimi iqtisadi fəlakətlərdən derequlyasiya prosesini reallaşdı-
rarkən  xüsusi  ehtiyatlılığın  zəruri  olması  ilə  bağlı  ibrət  dərsi  götürül-
məlidir [53].  
1980-ci  illərin  sonu  və  1990-cı  illərin  əvvəlində  Polşa  və  keçmiş 
SSR   Respublikalarında  analoji  məsələlər  iqtisadiyyatın  komanda  mode-
lindən  bazar  modelinə  keçid  sürətinin  müzakirəsi  prosesində  yenidən 
aktual  oldu.  Belə  bir  təsəvvür  formalaşıb  ki,  iqtisadiyyatın  tranforma-
siyasının  müvəffəqiyyəti  insanların  sovet  hakimiyyətinə  qədər  mövcud 
olmuş  kapitalist  həyat  tərzi  haqqindakıları  yaddaşlarında  nə  dərəcədə 
qoruyub  saxlamasındadır.  Polşada  bazar  iqtisadiyyatı  ilə  əlaqə  Rusiyaya 
nisbətən daha davamlı idi; Rusiyada isə o, sosializmin qərar tutduğu uzun 
illər ərzində praktiki olaraq məhv edilmişdi. Keçid dövrünün uğurla başa 
çatması  üçün  özəlləşdirmə  sürətindən  və  dövlət  nəzarətinin  ixtisarından 
daha vacibi olanların yaddaşdan silinməməsidir.  
 
 
Karlo Pontsinin əməli işi Tiranada yaşayır 
və qələbə qazanırdı 
 
Şə
rqi  Avropanı  1990-ci  illərin  əvvəlində  bürümüş  idarə  olunan 
iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü o demək idi ki, maliyyə 
strukturlarının  fəaliyyəti  artıq  tənzimlənmir.  Yeni  sahibkarlar,  onlardan 
bir çoxu keçmiş hərbi qulluqçular idi, öz bizneslərini yüksək gəlir, deyək 
ki,  ayda  30%  əldə  etmək  ümidi  ilə  başlamışdılar.  Bu  ölkələrdə  əhalinin 
ə
lində  xeyli  miqdarda  valyuta  yıgımları  toplanmışdı,  onların  çoxunun 

 
71
dövlət  banklarında  depozit  hesabları  var  idi,  bu  hesablar  üzrə  faiz  stav-
kaları çox aşağı idi. Buna görə də  yeni  yaradılan maliyyə strukturlarının 
yüksək  faiz  ödəmək  haqqında  vədləri  çox  cəlbedici  səslənirdi.  Bu  növ 
“bankllar”  arasında  yaranan  rəqabət  də  faizlər  haqqında  vədləri  yüksək 
səviyyədə saxlamağa bir təkan idi. 
Bəzi  albanlar  öz  evlərini  satır,  əldə  olunan  vəsaiti  belə  maliyyə 
institutlarına  etibar  edir  və  aylıq  faizlər  hesabına  öz  keçmiş  evlərində 
icarəçi kimi yaşayırdılar, çünki fazlər icarə haqqını xeyli üstələyirdi. Ev-
ləri  isə  bir  çox  hallarda  həmin  maliyyə  kompaniyalarının  sahibkarları 
alırdılar. Nyu-Yorkda, Çikaqoda və digər şəhərlərdə yaşayan albanlar pul 
toplayaraq Tiranaya göndərirdilər ki, onların qohumları həmin pul vəsait-
lərini  depozitlərə  qoysunlar.  Bəzi  albanlar  hətta  işləməməyə  başladılar, 
çünki faizlər onlara verilən əmək haqqından dəfələrlə çox idi.Bütün bülar 
həqiqət olmaq üçün xeyli xəyali idi. 
rrasional  variantlardan  biri  o  yerdə  yaranır  ki,  orada  cəmiyyət  öz 
ümidlərini cari iqtisadi şəraitlə az bağlı olan hər  hansı xüsusi, əlamətdar 
hadisə ilə kor-koranə şəkildə bağlayır, digər variant isə haqqında düşün-
mək belə istəmədikləri aşkar faktlara əhəmiyyət verilməməsi üzündən baş 
verir. Bir çox Avstriya müəssisələri 1873-cü ildə keçirilən Dünya sərgisi 
ilə  əlaqədar  əhəmiyyətli  üstünlüklər  əldə  edəcəklərini  gözləyirdilər  və 
tədbirin  keçirilməsinə  böyük  miqdarda  vəsait  investisiya  qoymuşdular. 
Nəticədə  isə  onların  likvidlik  üzrə  öhdəlikləri  likvid  aktivlərini  xeyli 
üstələdi  və  onlar  kəskin  maliyyə  probemləri  ilə  üzləşməli  oldular.  Bu 
qəbildən  olan  sərgilərin  keçirilməsində  məqsəd  işgüzar  fəallığı 
artırmaqdır,  buna  görə  də  xeyli  vəsait  iştirakçıların  yerləşdirilməsi  üçün 
zəruri  olan  infrastrukturların  yaradılmasına  qoyulur.  Belə  şəraitdə  bank 
kreditlərinin verilməsi maksimal həddə qədər genişlənir; əmtəələr, torpaq, 
səhmlər  nağd  vəsaitə  konversiya  edilir,  “dostyana”  veksellər  zənciri  isə 
mümkün  olan  həddə  qədər  uzanır.Bunula  belə  banklar  və  kompaniyalar 
sərgi açılışını gözləməkdə israrlı idilər, çünki satışların artaraq situasiyanı 
xilas  edəcəyinə  ümid  edirdilər.  Sərgi  açıldıqda  isə  satış  artımı 
gözlənildiyindən xeyli aşağı oldu və bir neçə gündən sonra bazar çökdü. 
Ziddiyyətli sübutların sakitləşdirilməsinə - koqnitiv- dissonans halı – 
illüstrasiya  kimi  Almaniya  hökumətinin  1920-ci  illərin  sonunda 
qısamüddətli  xarici  borcları  uğursuz  məhdudlaşdırmaq  cəhdlərinin 

 
72
analizini  nəzərdən  keçirək.  Tədqiqatın  müəllifi  D.U.Bayen  hesab  edirdi 
ki, bu halda mümkün risklərə hətta maliyyə naziri etinasızlıq göstərmişdı 
və  bu  yerdə  əlavə  etmişdi  ki,  “bu  şüurun susdurulduğu  nə  birinci,  nə  də 
sonuncu  hal  deyil”  [55].  Gətirilən  nümunələr  ona  dəlalət  edir  ki, 
rasionallığın  mümkün  hesab  edilməsinin  ümumi  səmərəsizliyinə 
baxmayaraq,  bazar  şəraitində  hətta  hər  bir  iştirakçının  öz  hərəkətlərini 
rasional hesab etdiyi halda belə, bəzən irrasional hadisələr baş verir. 
 
Təkanlar 
 
 
qtisadiyyatda  təkan  dedikdə  gözlənilən  mənfəətin  alınması  hü-
dudları, ümidləri və imkanlarının dəyişməsinə gətirən xarici hadisə (təsir) 
və  ya  şok,  davranış  –  “müəyyən  qəfil,  qətiyyən  gözlənilməyən  xəbər”- 
başa düşülür [ 56]. Neftin qimət artımı dalğası – bu, əlbəttə ki, təkandır. 
Gözlənilməyən devalvasiya – bu da təkandır, baxmayaraq ki, bir çox de-
valvasiyalar proqnozlaşdırılır. Belə təkan böyük iqtisadi nəticələrə gətirə 
bilər.  Gündəlik  baş  verən  hadisələr  gələcək  perspektivlərdə  dəyişikliklər 
doğurur,  lakin  onlardan  yalnız  bəziləri  təsirli  təkan  kimi  səciyyələnməl 
üçün kifayət dərəcədə əhəmiyyətlidir. 
Güclü  təkanlardan  biri  kimi  müharibələri  nəzərdən  keçirmək  olar. 
Böhranların bəzi növləri müharibənin bilavasitə əvvəlində, sonunda və ya 
dərhal ondan sonra bütün mövcud ümidləri təkzib etmək üçün baş verir. 
Bu mənada müharibənin əvvəlində baş verən ən görkəmli böhran 1914-cü 
ilin avqustunda baş vermişdi. Müharibələrin sonuna təsadüf edən təkanlar 
isə 1713, 1763, 1783, 1816, 1857, 1864, 1873 və 1920-ci illərin böhran-
larını əhatə edir. Bundan başqa bir sıra böyük böhranlar müharibə bitdik-
dən 7-10 il sonra baş verib. Bu zaman kəsiyi ilkin böhrandan sonra forma-
laşmış  ümidlərin  puça  çıxması  üçün  kifayət  edir.  Belə  böhranlar  1720, 
1722,  1825,  1873-cü  illərdə  ABŞ-da  (əgər  bu  vətəndaş  müharibəsi  ilə 
bağlı idisə) və 1929-cu ildə baş verib. 
  Uzunmüddətli  nəticələrə  gətirən  siyasi  dəyişikliklər  də  sistemi 
sarsıdaraq  ümidlərin  (gözləmələrin)  dəyişməsinə  gətirib  çıxara  bilər. 
1688-ci ilin məşhur inqilabı kompaniyaların yaradılmasında buma gətirib 
çıxardı.  1695-ci  ilə  artıq  cəmi  4,5  mln.funt  kapitala  malik  140  səhmdar 
cəmiyyəti  yaradılmışdı  ki,  bun  kompaniyaların  80%-i  son  7  ildə 

 
73
yaradılmışdı. 1717-ci ilə bu kompaniyaların kapitallaşması 21 mln. funta 
çatmışdı [57]. 1720-ci ilin iyulunda qəbul edilmiş qanunvericiliyə əsasən 
parlamentin  təsdiqi  olmadan  yeni  səhmdar  cəmiyyətlərinin  yaradılması 
qadağan edilmişdi və bu məhdudiyyət 1856-cı ilə qədər qüvvədə idi. Bu 
qanunvericilik Cənub Dənizləri Kompaniyasının spekulyativ fəaliyyətinə 
qarşı istiqamətlənmiş kimi qarşılansa da, bəzi tədqiqatçılar hesab edirdilər 
ki,  qəbul  edilmiş  aktın  məqsədi  tamamilə  əksinə  idi.  Belə  addımlar  bu 
kompaniyanı  dəstəkləmək  üçün  atılmışdı,  çünki  kral  və  parlament  rəqib 
firmaların  fəaliyyətini  boğmağa  can  atırdılar.  Belə  ki,  qiymət  “qovuğu” 
böyüdükcə  Cənub  Dənizləri  Kompaniyası  pul  vəsaitinə  kəskin  ehtiyac 
hiss  etdiyi  bir  zamanda,  rəqib  kompaniyalar  həmin  vəsaiti  özlərinə  cəlb 
edə bilərdilər [58]. 
Napoleon  müharibələri  ilə  yanaşı  Fransız  inqilabı,  Terror,  Direk-
toriya,  Konsulat  və  mperiya  dövrünün  hadisələri  1792-1793  və  1797-ci 
illərin  pul  sistemlərindəki  geniş  miqyaslı  dəyişikliklərə,  Avropa  bazar-
larının  və  digər  bazarların  Britaniya  və  müstəmləkə  malları  üçün 
açılmasına  və  bağlanmasına  səbəb  olmuşdu.  Sonralar  Fransada  daha  bir 
neçə vacib siyasi hadisə baş verir. Bərpa (1815),  yul Monarxiyası (1830), 
Fevral  nqilabı  (1848)  və  nəhayət,  kinci  mperiya  (1852)  onlardandır. 
Ardinca  hərbi  inqilab  baş  verən  Hindistan  sipaylarının  1857-ci  il  may 
üsyanı da öz növbəsində  London maliyyə bazarında problemlərin  yaran-
masında  səbəblərdən  biri  idi  [59].  Bu  hadisələr  1931-ci  ili  sentyabrında 
nverqton şəhərindəki iğtişaşları qabaqlamışdı. O zaman əmək haqlarının 
yeni  milli  hökumətin  təqdiri  ilə  ixtısarından  qəzəblənən  Britaniya 
dənizçiləri tətil etmək həddinə çatmışdılar. Belə reaksiya kontinental Av-
ropa  tərəfindən  Britaniya  cəmiyyətinin  mühüm  hissəsi  olan  donanmada 
üsyan kimi interpretasiya edilmişdı və bu ona səbəb olmuşdu ki, Britaniya 
hökuməti  tərəfindən  funtun  qızıl  paritetinin  süni  yolla  dəstəklənməsi 
dayandırılmışdı [60].  
  Xarici hesab edilən pul və maliyyə dəyişikliklərinin təsviri zamanı 
daha  böyük  çətinliklər  ortaya  çıxır.  Lakin  bimetallizm  şəraitində  qızılın 
və  gümüşün  mübadilə  nisbətini  təhrif  edən  uğursuz  yenidən  sikkələmə 
cəhdləri, hökumət xərclərinə qənaət məqsədilə edilmiş və gözlənilmədən 
investisiya  prioritetlərinin  dəyişikliyinə  gətirən  konversiyalar,  neqativ 

 
74
gözləmələrə  baxmayaraq,  gəlir  gətirən  yeni  istiqrazlar  –  bütün  bu 
hadisələr təkanlar kimi nəzərdən keçirilə bilər. 
  Əvvəldə adı çəkilən “Kipper und Wipperzeit” (1619-1623) dövrü 
zərbxanaların çox miqdarda tədarük etdikləri “xarab” sikkələrdən istifadə 
edən  sərrafların  fırıldaqçı  fəaliyyəti  nəticəsində  məşhur  olmuşdu. 
Sadəlövh kəndlilər, dükançılar və sənətkarlarla mala görə həmin pullarla 
hesablaşırdılar. Sikkələrin qiymətli tərkib hissəsinin sürətlə artan azalması 
bir  dövlətdən  digərinə  o  zamana  qədər  yayılmaqda  davam  etmişdi  ki, 
gündəlik dövriyyədə işləyən sikkələr öz dəyərini tamamilə itirmişdi [61]. 
Ə
ks  nümunə  kimi  Almaniyada  sonrakı  iki  sikkə  kəsilməsini  gös-
tərmək  olar.  1763-cü  ildə  prussiyalı  II  Fridrix  Yeddillik  müharibəni 
maliyyələşdirmək üçün korladılmış sikkələri dəyişdirmək məqsədilə yeni 
sikkələrin kəsilməsi üçün borc vəsait hesabına Amsterdamdan ğümüş alır. 
O, köhnə sikkələri dövriyyədən  yenisi buraxılmamış çıxarır, bu isə defl-
yasiya  böhranına  və  veksel  zəncirində  kollapsa  gətirib  çıxarır  [62]. 
Franko-Prussiya  kontribusiyasından  100  ildən  çox  keçən  zaman  alman 
hökuməti tərəfindən yeni pullar buraxılır, lakin buna qədər köhnə sikkələr 
dövriyyədən  çıxarılır  (onlar  üzrə  olan  faiz  ödənişlərində  qənaət  etmək 
məqsədilə). 3 ildən sonra dövriyyədə olan pulun miqdarı 3 dəfə artmışdı, 
bu isə inflyasiyaya gətirməyə bilməzdi [63]. 
Bu əsrdə bir qədər əvvəl, 1863-cü ildə ABŞ-da Şermanın 1890-cı ildə 
qəbul  olunmuş  Gümüş  Aktı  nəticəsində  qızılın  konversiya  edilməsində 
yaranmış təhlükə ilə əlaqədar yaranmış böhran qeyd olunurdu. Həmçinin 
Britaniyada 1822, 1824, 1888 və 1932-ci illərdə borcların konversiyasının 
nəticələrini  qeyd  etmək  olar  (sonuncu  halda  yaşayış  tikintisi  sahəsində 
canlanma  yaranmışdı,  lakin  o,  böhrana  gətirib  çıxarmamışdı).  Fransada 
1923-cü  ildən  sonra  dövlət  beşfaizli  qiymətli  kağızlarının  konversiyası 
pul təklifinin genişləndirilməsi kimi qiymətləndirilirdi və əgər investorlar 
onları  nominaldan  yüksəyə  almağa  imtina  etmiş  olsaydılar,  bu  qiymətli 
kağızlar  üzrə  faiz  stavkaları  düşmüş  olardı.  Konversiyanın  məqsədlərinə 
gəldikdə  isə,  onlar,  əlbəttə  ki,  müxtəlif  ola  bilər.  Belə  ki,  Rotşild  bu 
alətdən  istifadə  edərək  qiymətli  kağızların  satışını  genişləndirməyə 
çalışırdı,  Qreffül  (və  Uvrar)  kanalların  tikintisinə  investorların  cəlb 
olunmasına  ümid  edirdilər,  Laffit  sənayenin  inkişafını  təmin  etmək 
istəyirdi.  Belə  hallarda  siyasi  maneələr  zəruri  qanunverici  aktların  qəbu-

 
75
luna  mane  olur  və  sonda  nəhayət  ki,  bazar  belə  qiymətli  kağızların  no-
minal  dəyərlərindən  yüksək  qiymətə  satılmaq  ideyasını  kənara  qoyur. 
Faiz  stavkalarının  səviyyəsinin  sürətli  düşümü  spekulyasiyalara  gətirir 
[
64]. Kanalları hökumət xüsusi kapitalı cəlb etməklə tikdirmiş[65], dəmir-
yol bumunun zəif nəticələrini isə Fransada Luara, Rona və Senanın bütün 
boyunca  görmək  olardı.  Lakin  spekulyasiyanın  baş  predmeti  Paris,  lion, 
Marsel  və  Qavr  kimi  əsas  şəhərlərin  daxilində  və  ətrafında  yaradılmışdı 
[
66].  Balzakın  romanlarından  biri  olan  “Sezar  Birotto”  1830-cu  ilin  bu 
hadisələri  əsasında  yazılmışdır.  Kitabda  Madeleyn  ətrafında  tikinti  sa-
hələrinin  borc  pulla  alınmasına  cəlb  olunan  parfümerin  kədərli 
ə
hvalatından bəhs olunur [67].  
Bir  qədər  əvvəl  kitabda  Napoleon  və  Fransa-Rusiya  müharibələ-
rindən,  eləcə  də  Birinci  Dünya  müharibəsindən  sonrakı  reparasiyalar  və 
təkrar  olunan  ziyanəvəzi  ödəmələrlə  bağlı  olan  müvəffəqiyyətli  kredit-
vermələr  artıq  qeyd  olunmuşdu.  stiqrazlara  dəfələrlə  yazılma  baş  ver-
diyindən və istiqraza  yazılanlar üçün tez bir zamanda mənfəət -mükafat) 
ə
mələ  gəldiyindən,  qiymətli  kağızların  buraxılışındakı  istənilən  gözlə-
nilməz  uğur  borc  alanları,  kreditorları  və  xüsusilə  də  investisiya  ban-
kırlərinı  cəlb  edir.  Barinq  bankının  1819-cu  ildə  -  “Britaniya  bankları 
tərəfindən verilmiş ilk xarici kredit ”- Fransa, Prussiya, Avstriya və son-
ralar  spaniyanın  istiqlaliyyət  əldə  etmiş  keçmiş  müstəmləkə  ölkələrinə 
verilən borclar seriyasına yol açmış oldu. Qiymətli renta kağızlarının Tyer 
tərəfindən buraxılışı fransız bankirlərini xarici kreditlərin alınmasına can 
atmağa  vadar  etdi,  bu  ehtiras  1888-ci  ildə  Rusiyaya  verilən  konversiya 
kreditindən  sonra  daha  da  möhkəmləndi.  Bu,  alman  investorlarını  çətin-
liklərdən xilas etdi, fransız investorlarını isə 1917-ci il inqilabından sonra 
rüsvayçılıqla bitən yola yönəltdi. 1924-cü il Daues Kredit planı Amerika 
investorlarının  gözlərini  xarici  qiymətli  kağızların  ən  azı  5  il  müddətinə 
alınması romantıkasina açdı. Tyerin renta kağızlarına olan tələb təklifi 14 
dəfə,  Daues  planı  ilə  bağlı  öhdəliklərdə  isə  11  dəfə  üstələyirdi.  Bütün 
bunlar  kütlənin  reallığı  üstələyən  ümidlərindən  xəbər  verir.  Rozenberq 
Fransada  1854  və  1855-ci  illərin  üç  istiqraz  buraxılışını  sensasiya  kimi 
təsvir  edir.  Belə  ki,  birincinin  yerləşdirilməsindən  əldə  edilən  məbləğ 
ehtimal  olunandan  2  dəfə  (250  mln.  franka  qarşı  468  mln)  ,  ikincinin 
yerləşdirilməsindən 4 dəfə (500 mln. franka qarşı 2175 mln.frank), üçün-

 
76
cünün yerləşdirilməsindən 5 dəfə (750 mln. franka qarşı 3653 mln frank) 
artıq  idi.  Lakin  Avstriya  və  Almaniyada  1850-ci  illərin  spekulyasiya 
bumları  zamanında  Credit  Anstalt  səhmlərinin  satışından  əldə  edilən 
məbləğ  ilkin  məbləğdən  43  dəfə  artıq  idi.  Bu  zaman  insanlar  səhmləri 
almaq  üçün  gecələri  növbələrdə  dururdular.  Həmin  bu  dövrdə,  1853-cü 
ildə  Brunswick  bank  2  mln.  taler  həcmində  qiymətli  kağızlara  yazılma 
elan edəndən sonra əldə olunmuş məbləğ ilkin məbləğdən 112 dəfə artıq 
idi [69].  
Ə
vvəldə qeyd olunduğu kimi, aşağıdakılar son dövrlərin əsas təkan-
ları olmuşdur: bankların və maliyyə institutlarının fəaliyytlərinin derequl-
yasiyası,  derivativlər  (əvvəllərdə  kiçik  həcmlərdə  mövcud  olan)  kimi 
innovasiyaların  meydana  çıxması,  böyük  risk  hesabına  olsa  da,  rifah 
yüksəlişinin  yeni  imkanlarını  yaradan  qarşalıqlı  fondlar  və  xedj-fondlar, 
daşınmaz  əmlakın  idarəsinin  etibar  fondları,  kreditlərin  və  ipotekanın 
banklar  tərəfindən  bazar  qiymətli  kağızları  kimi  cekyurizasiyası,  xüsusi 
kompaniyaların  PO-su.  
Yaponiyada 1980-ci illərdə, xüsusilə ikinci yarısında, qiymət “qovu-
ğ
unun”  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olan  əsas  faktor  maliyyə  institutlarının 
fəaliyyətinin  derequlyasiyası  olmuşdu.  Hər  bir  yapon  bankı  uğur  para-
dında aktivlər və depozitlər baxımından tutduğu mövqedə maraqlı idi və 
hər  bir  bank  yüksək  pillələrdə  olmağı  arzu  edirdi.  Bu  kreditləşmənin 
həcmlərini  siyahılarda  yüksək  mövqe  tutan  banklara  nəzərən  geniş-
ləndirmək demək idi. 
  1920-ci  illərin  texnoloji  inqilabı  böyük  sarsıntı  idi.  Bu  inqilab 
avtomobillərin  kəskin  artımına,  Amerikanın  çox  hissəsinini  elektrik-
ləşməsinə, telefon rabitəsi şəbəkələrininin sürətli inkişafına, kinoteatrların 
sayının  artmasına  səbəb  oldu  və  geniş  radioverilişi  şəbəkəsinin  başlan-
ğ
ıcını  qoydu.  nvestisiyalar  axını  başlandı.  Oxşar  şərait  1990-cı  illərin 
ikinci  yarısında  informasiya  texnologiyaları  sferasında  inqilab  baş  verən 
zaman  yaranmışdı.  Çoxsaylı  vençur  kompaniyaları  istənilən  texniki 
ideyanın aktiv maliyyə təminatçısı olmağa hazır idilər. San-Fransisko Bey 
rayonunda  yerləşmiş  kompaniyalar  bu  işdə  xüsusi  səy  göstərirdilər. 

 
77
Sonrakı  mərhələrdə  belə  pul  qoyuluşu  “mezonin  maliyyələşməsi” 
1
  for-
masını  almışdı.  Növbəti  mərhələdə  firmalar  öz  səhmlərinin  ( PO)  ilkin 
açıq  yerləşdirilməsini  həyata  keçirirlər.  Bu  əməliyyatları  Merrill  Lynch, 
Morqan  Stanleyvə  ya  Credit  Swiss  First  Boston
  kimi  aparıcı  investisiya 
bankları  həyata  keçirirdi.  nvestisiya  bankları  qiymətli  kağızların  müştə-
rilərə təklif olunan yeni buraxılışının “road-şou” –adlanan geniş prezenta-
siyalarını  təşkil  edirdilər;  onların  nümayəndələri  pay  və  pensiya  fond-
larının  rəhbərlərinə  və  investisiyalar  üçün  sərbəst  vəsaitə  malik  digər 
investorlara müraciət edirdilər. Konsolidə edilmiş tələbin həcmini nəzərə 
almaqla  investisiya  bankları  yerləşdirilən  səhmlərin  qiymətini  bir  səhmə 
görə 19$, 23$ və ya deyək ki, 31$ səviyyəsində təyin edir və bu qayda ilə 
səhmlərin  20%-ə  qədərini  satırdılar.  Çox  vaxt  belə  səhmlərin  qiyməti 
birinci  hərrac  gününün  sonuna  ilkin  yerləşdirmə  qiymətindən  3  və  ya 
hətta 4 dəfə artıq olurdu. 
  Birinci hərrac günündə səhmlərin qiymətinin “şişirdilməsi” reklam 
fəndi  olub,  yeni  aksiyaların  kotirovkalarının  ancaq  yüksələcəyi  təəssü-
ratını yaratmağa xidmət edir. 1990-cı illərin sonunda açıq bazarda ilk dəfə 
ortaya gələn səhm buraxılışlarının çox böyük miqdarı birja hərracının ilk 
günüdə  fantastık  qiymət  alırdı.  Bu  tendensiya  daha  çox  yeni  PO  –ların 
yaranmasını həvəsləndirirdi.