Ўzbekiston respublikasi

2. Idrokning yangi qirralari 
Shozirgi zamon psixologiya fanining nazariy muammolari qatoriga insonni 
inson tomonidan idroq qilish masalasini kiritish mumkin. Ilmiy manbalarning 
tashliliga ko’ra, insonning ba'zi psixologik xususiyatlari, fazilatlari uning yuz 
alomatlari va tana a'zolarining turli sharakatlari yordamida aniqlanadi. Insoning 
tashqi qiyofasining tuzilishi bo’yicha shaxs xarakteri xususiyatlari va uning 
fazilatlariga oid ishonchli fikr bildirish o’zining uzoq tarixiga ega bo’lsada, lekin 
muammoning ilmiy negizi, uning mexanizmi shozirgi davrdagina tadqiq qilina 
boshlandi. Odamning tashqi qiyofasini tashlil etish orqali uning rushiy dunyosiga 
basho berish yuzasidan jashon psixologlari tomonidan yaratilgan nazariyalar, 
to’plangan amaliy ma'lumotlar umulashtirilsa, quyidagi tasnifnomani yuzaga 
keltirish mumkin: 
1. 
Insonning tashqi qiyofasidagi shar bir o’zgarish uning yaqqol shaxsiy 
xususiyati bilan uzviy bolezniqliq ekanligini tushuntirishga asoslangan analitik 
talqin uslubi (labni qattiq qisib yurish-odam irodasining mustashkamligi 
nishonasidir). Boshqacha so’z bilan aytganda, insoniyatning ijtimoiy-tarixiy 
taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan to’plangan tajribalarga asoslanib, 
shaxsning rushiy dunyosini basholash imkoniyati mavjudligi demakdir.
2. 
Insoning tashqi qiyofasidagi beixtiyor, tabiiy ko’rinishdagi sernafosat 
nozik ado, boshqa kishilar shissiyotini o’ziga tortuvchi joziba, maftunkorlik, 
xushbichimlik shaxsning kechinmalari bilan uyqunlashuvini e'tirof qilishga 
qaratilgan yondashuv (shaxsning didi bilan kiyinishi, me'yor bilan o’ziga aro 
berishi uning ibosida ifodalanishining rushiy dunyosi bilan mutanosibligi). Idrok 
qilinayotgan inson muayyan masofada muomala va muloqotga kirishuvchi shaxs 

---

63 
tomonidan qay yo’sinda qabul qilinsa, demak o’sha odam to’qrisidagi taassurot 
bevosita favqulotdagi sholatga, vaziyatga boqliq bo’ladi, chunki yoqtirish yoki 
yoqtirmaslik, simpatiya, antipatiya, empatiya bir lashzalik idrok mashsulida 
mujasssamlashishi mumkin.
3. 
Idrok qilinayotgan insonin tashqi ko’rinishining alomatlari iliq 
taassurot va tasavvur uyqotuvchi tanish odamning psixologik xususiyatlari 
notanish kishiga o’xshashligi tufayli ixtiyorsiz ravishda unga qiyos beriladi. Oldin 
idrok qilingan tanish insonning barcha fazilatlari va shislatlari tashqi qiyofa 
evaziga notanish kishiga ko’chiriladi. Shunisi ajablanarliki, mazkur jarayonda na 
mantiqiy tashlil, na uzviylik talqini ishtirok etadi.
Xuddi shu boisdan bu tarzda insonni inson tomonidan idrok qilish 
o’xshashlikka asoslanishi ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiq.
4. 
Insoning tashqi qiyofasini idrok qilish negizida uni u yoki bu ijtimoiy 
(ishchi, deshqon, ziyoli) gurushlarga, ya'ni toifalarga aloqadorligi to’qrisida 
muayyan qarorga kelinsa, odamning shaxsiy sifatlarini basholash xuddi shu nuqtai 
nazardan amalga oshiriladi. Kishining tashqi ko’rinishiga nisbatan bundayo 
yondashish ijtimoiy kelib chiqishga asoslanuvchi o’xshashish deyiladi.
Bizningcha, insonin inson tomonidan idrok qilish jarayoni qat'iy ravishda 
quyidagi bosqichlar orqali amalga oshishi mumkin: 
-idrok qilinayotgan odamni idrok qiluvchi o’zining shaxsiy xislatlari bilan 
qiyoslash natijasida, uning mashsuli bo’yicha talqin qilinadi va tushuntiriladi; 
bunday idrok qilish tarzida insonin inson tomonidan aks ettirish, o’xshatish, unga 
taqlid qilish, undan ibrat olish ulublari orqali yuzaga keladi, ya'ni identifikasiya 
bosqichi bevosita amalga oshadi; 
-idrok qilinayotgan shaxsning o’rniga idrok qiluvchi o’z xoshishi bo’yicha 
muloshaza yuritishi, uni tushunishga intilish o’z-o’zini anglash negizida nmmoyon 
bo’ladi, ya'ni refleksiya bosqichi vujudga kelagnligi to’qrisida muayyan qarorga 
kelinadi; 
- 
o’zga kishilarning kechinmalari va shis-tuyqulariga nisbatan 
shamdardlik bildirish, meshr-oqibatliligini amaliy ifodalash orqali ularni tushunish 
imkoniyati tuqiladi, buning natijasida tub ma'nodagi empatiyaga asoslangan idrok 
qilish bosqichi yuzaga keladi; 
- 
o’zga kishilarga ijtimoiy gurush a'zolariga nisbatan berilgan xislatlarni 
ommaviy tarzda yoyish, tavsif berish va basholash negizida idrok qilish jarayoni 
tuqiladi, ya'ni qadimgi mezonlar bo’yicha in'ikos qilish stereotipizasiya deyiladi.
Psixologiya fanida refma'ruza, ya'ni o’zini- o’zi anglash shaxsning barcha 
(shissiy, bilishga oid, irodaviy, boshqaruv) xususiyatlarini oqilona basholash degan 
qarashlar va yondoshuvlar to shozirgi davrgacha davom etib kelmoqda Bunday 
sholat inson tomonidan o’zini-o’zi aks ettirishni bildiradi, xolos.
Lekin o’zga kishilar idrok qilinuvchining shaxs sifatlarini qay shajmda 
bilishadi, ularni basholash imkoniyati qanday, uning nimalarga qodir ekanligini 
tushuna olishadimiq Kabi muammolarga javob berish orqali o’zini-o’zi 
anglashning boshqa qirralarini aniqlash mumkin. Insonlar o’zaro bir-birlarini idrok 
qilish kezida: 

---

64 
- 
birinchidan, darshaqiqat idrok qilinayotgan shaxsning asl qiyofasi 
so’zsiz ravishda ifodalanishi; 
- 
ikkinchidan, shaxs o’zini aniq tasavvur qilib, so’ng oqilona basholay 
olishi, munosabat bildirishi, shaxsiy yondoshuvi; 
- 
uchunchidan, shaxsning boshqa odamlar tomonidan anglanishi 
natijasida ikkiyoqlama in'ikos, ya'ni "sub'ekt-sub'ekt" munosabati vujudga keladi. 
Shaxslararo bir-birini aks ettirish jarayonining moshiyati inson fazilatlarini qayta 
esga tushirish, qaytadan tiklash va ularni yaxlit tarzda mujassamlashtirish orqali 
o’z aksini topadi. 
Jashon psixologlari asarlarini tashlil qilish va shaxsiy kuzatishlarimiz 
natijalari inson tomonidan faoliyat maqsadini ro’yobga chiqarish rejasini va 
modelini yaratishda ifodalanuvchi antisipasiya (latincha anticipatio, ya'ni oldindan 
sezish, payqash, oldindan idrok qilish, shodisa moshiyatini ochishdagi topqirligi) 
bir necha bosqichlardan iborat ekanligidan dalolat bermoqda.
Shozirgi zamon jashon psixologlari antisipasiyani besh darajaga ajratib 
o’rganmoqdalar, chunonchi anglashidmas subsensor (lotincha "sub" osti va 
"sensis"- sezish so’zlaridan tuzilgan bo’lib, idrok qilishning ongosti sholatini 
anglatiladi), sensomotor (loticha "sensis" sezish "motor"sharakat degan ma'nono 
bildirib, nozik sharakatlarni sezish demakdir), perseptiv (lotincha " perceptio"drok 
degan ma'no anglatadi), tasavvur, bashorat (bashorat) qilish kabilar.
Antisipasiyaning subsensor darajasining ifodalanishi inson gavdasining 
o’zgarishida, uning ideomotor (ixtiyorsiz sharakat) jarayonida, tashqi ta'sirga 
tezkor javob qaytarishida o’z aksini topadi. Gavdaning mujassamlashuvi va 
sharakat barqarorligi insonning ixtiyoriy sa'y- sharaktga tayyorgarlik ko’rish uchun 
mushim zamin ta'minlaydi.
Antisipasiyaning sensomotor bosqichi sharakatdagi jismlarni o’zaro 
taqqoslashda, murakkab sharakatlarni muvofiqlashtirishda, tezkor sharaktning 
mushitdagi vaqt va fazoviy o’zgarishlar mutanosibligini uzluksiz ravishda idora 
qilib turishda namoyon bo’ladi.
Perseptiv bosqichda idrok qilish xotira jarayonlari bilan uo’qunlashib ketadi. 
Buning natijasida o’tmish tajribalariga asoslanib kelajakda vaqt va fazoviy 
o’zgarishlar yuz berishi eshtimoli chuqur tashdlil qilinadi, uning orazlari 
yaqqollashtiriladi.
Antisipasiyaning tasavvur darajasi obrazlarning vaqt va fazoviy o’zgarishiga 
binoan ularni fikran qaytadan yaratish, bunyod etish, gosho qorishiq tasvirlar 
vujudga keltirish, ularni sxemasini va rejasini tuzish uchun insonda uquvchanlik, 
qobillik shamda ijodiy faollikning tuqilishini namoyish qiladi.
Antisipasiyaning beshinchi bosqichi nutq va tafakkur yordamida bo’lqusi 
sholatlar, shodisalar, keskin o’zgarishlar to’qrisida bashorat (bashorat) qilish shulq-
atvor sharakatlarini va amalga oshiriluvchi faoliyatini rejalashtirish jarayonining 
yuksakligi bilan boshqa darajalardan sifat jishatidan ajralib turadi. Mazkur 
bosqichda umumlashtirish va mavshumlashtirishning ayrim sermashsul darajalari, 
mantiqiy usullar, oqilona shamda maqsadga muvofiq xatti-sharakatlarning yuqori 

---

65 
samara beruvchi ko’rsatgichlari o’zining cho’qqisiga erishadi. Lekin bu borada 
yana izlanishni davom ettirish lozim.
Bizningcha, inson tomonidan yangilik modelini bir necha yo’nalishda 
amalga oshirishi mumkin: 
- shozirgi zamon kelajak tomon fikriy yo’nalishda: 
- kelajak muammolaridan shozirgi davr masalalariga fikran ko’chish; 
- shozirgi davr va istiqbol rejalari yuzasidan moziyga murojaat qilish kabilar.
Antisipasiyaning shar qaysi bosqichi integrativ xususiyatga ega bo’li, ular 
bir-birini uzluksiz ravishda taqozo qiladi va xuddi shu yo’sinda ma'lumotlar 
taqchilligiga barsham beriladi. Shunday real voqelik vujudga kelishi mumkinki, 
bunda inson oldida yaqqol topshiriq va vazifadan kelib chiqqan sholda u yoki bu 
antisipasiyaning bosqichi ustuvorlikka erishadi. Xuddi shu boisdan uning shar 
qaysi bosqichi o’zaro qorishib ketishi, muammoning o’ziga xos xususiyatlariga 
binoan izchillik, ketma-ketlik tizimi buzilishi eshtimoldan sholi emas.
Insonni inson tomonidan idrok qilishning yangi ilmiy qirralari yuzasidan 
muloshazalardan kelib chiqqan sholda quyidagi umumiy xulosalar chiqarish 
maqsadga muvofiq: 
-antisipatiyaninng xar qaysi bosqichi yechimi kutilayotgan muammolarning 
murakkabligi darajasiga munosibdir; 
-antipitasiyaning xar bir darajasiningn maqsad ko’zlashdagi va muammoni 
xal qilishdagi imkoniyati turlichadir.
-antipitasiyaning subsinsordan