Mövzu tarix dərsləRİNDƏ ŞAGİrdləRDƏ elmi DÜnyagöRÜŞÜNÜn formalaşdirilmasi fəNNİNİn obyekti, predmeti, MƏQSƏDİ, TƏLİm və TƏRBİYƏVİ VƏZİFƏLƏRİ plan
İdrakın struktur səviyyələri. Yaradıcılıq və intuisiya
Yüklə 333,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. İdrakın struktur səviyyələri. Yaradıcılıq və intuisiya
İdrakın mürəkkəb yol keçməsi, canlı seyrdən abstrakt təfəkkürə yüksəlməsi, əldə edilən elmi-nəzəri nəticələrin praktikada tətbiq edilib sınaqdan keçirilməsi zəruridir. Lakin bu mürəkkəb proses heç də həmişə yüksək nəzəri səviyyədə həyata keçirilə bilməz, çünki eyni zaman müddətində hec də adamların hamısının elmi-idraki səviyyəyə yiyələnməsi mümkün deyildir. İdrak müşahidədən əldə edilən empirik, adi, gündəlik biliklə, elmi- təcrübi yolla əldə edilən nəzəri biliyin, tam əsaslandırılmamış biliklə kifayət qədər sübutlarla doğruluğu təsdiq edilmiş biliyin vəhdətindən ibarətdir. Deməli, idrak prosesinin iki başlıca struktur səviyyəsi vardır: empirik və nəzəri səviyyələr. Həmin səviyyələr vəhdətdədir və bir-birini tamamlayır. Məsələn, əsasən empirik bilik səviyyəsinə aid edilən xalq təbabəti tibb elminin, folklor isə bədii yaradıcılığın əsas mənbəyidir, nəzəri tibbin və ədəbiyyatşünaslığın əsaslarını təşkil edirlər. Əksinə, nəzəri təfəkkür formaları olan tibb elmi və ədəbiyyatşünaslıq da xalq təbabətinin, folklorun toplanması, qruplaşdırılması və nəzəri təhlil edilməsində mühüm rol oynayır. Empirik bilik – adi, gündəlik həyatda, çoxillik təcrübi təhlil və müşahidələr əsasında, nəyin faydalı və nəyin zərərli olması və s. haqqında əldə edilən təsəvvür, baxış, əhval- ruhiyyə, hiss və emosiyaların məcmusu və onlar haqqında bilikdir. Xalq təbabəti, şifahi xalq yaradıcılığı, folklor nümunələri, mövsüm, peşə, sənət məşğuliyyətləri (əkinçilik, sənətkarlıq, maldarlıq və s.), gündəlik birgə yaşayış münasibətləri ilə bağlı əldə edilən vərdişlər, ənənələr, təsəvvürlər, biliklər və s. məhz empirik idrak nümunələri hesab oluna bilər. Fəlsəfi ədəbiyyatda bu cür empirik biliklərə “sağlam təfəkkür” də deyilir. Lakin belə nəticəyə gəlmək düzgün olmazdı ki, empirik idrak səviyyəsi vərdişə ancaq düzgün, sağlam təfəkkürə əsaslanan biliklər verir. Yox, bəzən idrak bu səviyyədə yanılmalara meylli olduğu üçün dəqiq olmayan, bəzən yanlış təsəvvürlər, baxışlar da əmələ gətirir: cadugərliyə əsaslanan “arahəkimliyi”, yuxuyozmalar, mövhumi baxışlar və s. Odur ki, empirik biliyin düzgün təhlil edilməsi, sistemləşdirilməsi, səmərəliliyinin müəyyən edilməsi, onun xurafat və cəhalətpərəstlikdən təmizlənməsi həmişə mühüm qnoseoloji vəzifə olaraq qalır. İdrakın yüksək struktur səviyyəsini elmi-nəzəri bilik, həqiqət təşkil edir. Bu, gerçəkliyin insan şüurunda dolğun, adekvat inikasıdır, obyektiv reallıq haqqında anlayışlar, kateqoriyalar, qanun və qanunauyğunluqlar səviyyəsində əldə olunan bilikdir, mühakimələr, əqli nəticələr, fərziyyələr, nəzəriyyələr və i.a. vasitəsilə ifadə olunan elmi- nəzəri ideyalar, baxışlardır. Nəzəri bilik elmi idrakın əsası, başlıca məqsədi, belə demək mümkün olarsa, nəticəsidir. Gerçəklik haqqmda dolğun elmi-nəzəri bilik əldə edilməsi ideal idrakın əqli nəticələrin maddiləşdirilməsinə, onlardan məqsədyönlü istifadə olunmasına, inkişaf etməkdə olan hadisələrin daxili zəruri inkişaf meylinin düzgün tutulmasına, yaradıcı mövqe seçilməsinə təbii-tarixi və sosial proseslərin, bütövlükdə tərəqqinin düzgün ehtimallı proqnozlaşdırılmasına, nəhayət elmi qabaqgörənliyə və i.a. imkan yaradır ki, bunlar da idrak prosesinin başlıca nailiyyətləri hesab edilməlidir. Bunlardan başqa, idrakın strukturunda qeyri-elmi idrak formaları da müəyyən yer tutur: adi, dini, bədii. Bunların hər üçü insan şüuru ilə gerçəkliyin spesifik inikası kimi yaranır, özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənirlər. Adi bilik – gerçəklikdə, gündəlik yaşayış tərzində insanın empirik, təcrübi yolla əldə etdiyi, əsasən nəyin faydalı, nəyin zərərli olması haqqında bilikdir, müəyyən vərdiş və inamlar, hiss və əhval ruhiyyələr haqqında təsəvvürlərdir. Dini inikas – gerçəklikdə insana sirli görünən, insan üzərində müəyyən təsir gücünə, hökmranlığa malik olan təbiət və cəmiyyət hadisələrinin dini şüurda doğurduğu dini təsəvvür və ideyaların məcmusudur, dini ehkamlar, adət və mərasimlər haqqında dini baxış və hisslərdir. Bədii inikas isə gerçəkliyin gözəllik qanunları ilə dərk edilməsi, mənəvi-estetik ideyalar haqqında, bədii zövq və mədəniyyətə dair insanların müəyyən təsəvvür, hiss və baxışlara yiyələnmələridir, təbiətə, cəmiyyətə, insanlara humanist-estetik münasibət ifadə edən bilik və hissi-emosional baxışların məcmusudur. İdrak prosesinin ən yüksək struktur səviyyəsi yaradıcılıqdır. Yaradıcılıq nədir? Bu suala da birbaşa, birmənalı cavab vermək çətindir. Çünki yaradıcılığın növləri, aspektləri müxtəlifdir və hərəsinin də özünə məxsus keyfiyyət xüsusiyyətləri vardır. Lakin yaradıcı üçün ümumi cəhətlər də çoxdur, məqsədimiz də onlar üzərində dayanmaqdır. Məsələn, insanlar adi, gündəlik həyatlarında çoxsaylı məsələlər, problemlərlə qarşılaşırlar. Çox vaxt onlar həmin problemləri həll etmək üçün ümumini, hamının istifadə etdiyi vasitələrdən deyil, tamam yeni, başqa məlum olmayan və ya çox az məlum olan vasitələrdən istifadə edərək orijinal, qeyri-standart qərar qəbul edirlər, problemin həllinin, necə deyərlər, yeni yolunu tapır, yaradırlar. Adətən belə proses yaradıcılıq adlandırılır. Fəlsəfə tarixində yaradıcılığa müxtəlif münasibət mövcud olmuşdur. Əksəriyyət belə hesab etmişdir ki, yaradıcılıq qeyri-rasional prosesdir, subyektin psixikasının xüsusi halıdır, qeyri-şüuridir. Yaradıcılığın psixo-fizioloji əsasları hələ də tam müəyyənləşdirilməsə də, fəlsəfə tarixində onun haqqında bir cox maraqlı və faydalı fikirlər söylənilmişdir. İndinin özündə də bəziləri yaradıcılıq, üçün anadangəlmə xüsusiyyətləri, fizioloji genlə keçən cəhətləri, bəziləri insanın telepatik imkanlarını, bəziləri ilahi vergini, ekstazı, “İlahi nurlanmanı” (“Allahla qovuşmaq”), bir çoxları isə insanın intuisiyasını, intuitiv qabiliyyətlərini, sosial-tarixi şəraiti, işgüzarlığı və s. başlıca, aparıcı cəhət hesab edirlər. Yaradıcılıq üçün bunların bir çoxlarının mühüm əhəmiyyət olsa da, onlardan heç birini mütləqləşdirmək düzgün olmazdı. Platon yaradıcılığı “İlahi qabiliyyət” hesab etmiş, ona “ağılsızlığın xüsusi növü” kimi baxmışdı. Dinlər, o cümlədən İslam dini yaradıcılığa “İlahi vergi” kimi baxaraq, onu “İnsanın ilahiləşməsi Allahla qovuşması” prosesinin təzahürü hesab etmişdir. Kant yaradıcılığa “dahinin fərqləndirici keyfiyyəti” kimi baxmış, onu rasionala qarşı qoymuşdu. Müasir ekzistensialistlər yaradıcılığa daha böyük əhəmiyyət verirlər, yaradıcılığa “qeyri-şüurinin ruhu” (E.Kartman), “mistik intuisiya qabiliyyəti” (Berqson), “İnstinktin özünü göstərməsi” (Freyd) və s. kimi baxışlar da az deyildir. Psixoanalizin nümayəndələri olan Freyd, Yum, Kreçmer və b. belə hesab edirlər ki, yaradıcılıq bütövlükdə qeyri-şüuriyə aiddir, təkrarolunmaz və yenidən işlənməzdir, mahiyyətcə dərk olunmazdır və rasional (məntiqi) idrak prosesi ilə bir araya sığmazdır. Bu mövqelərdə müəyyən səmərəli cəhətlər olsa da, onlara yaradıcılığın izahı kimi baxmaq olmaz, onlardakı məhdudluqlar hökmən nəzərə alınmalıdır. Onu demək kifayətdir ki, yaradıcılığın bütöv mexanizmi hələ də kifayət qədər öyrənilməmişdir. Yuxarıdakı baxışların hərəsi də yaradıcılığın bu və ya digər aspektinə, xüsusiyyətinə görə söylənilmiş, onun bütöv mahiyyətini əhatə edə bilməmişdir. Bunlara baxmayaraq belə demək düzgün olardı ki, yaradıcılıq – insan fəallığının yüksək formasıdır, insanın biopsixososial təkamülünün məhsuludur. Bunu insana doğru inkişaf prosesində müəyyən canlılarda, insanabənzər heyvanlarda və s. “yaradıcılıq” qabiliyyətinin olması da təsdiq edir. Yaradıcılığın əsası heç də ancaq beynin neyrofizioloji və biofıziki strukturunda deyil, onun bütün “funksional memarlığındadır”, yaradıcılıq beynin müxtəlif mərkəz və sahələrinin təşkil olunmuş qarşılıqlı kompleks fəaliyyətinin, qarşılıqlı əlaqəli əməliyyatlarının nəticəsidir. Həmin mərkəzlərin köməyi ilə hissi obrazlar, abstraksiyalar alışır, işarə informasiyaları işlənib yaddaşa verilir, həmin informasiyalar beyində saxlanılır və lazımi anda yenidən bərpa olunur, “canlandırılır”. Burada yaddaşın və insanın elmi-praktik fəaliyyətində informasiyanın yenidən bərpasının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bunlar da göstərir ki, yaradıcılıq heç də ancaq qeyri-rasional deyildir, bütün insanlara məxsus biofızioloji və sosial-mənəvi hadisədir, yüksək idraki qabiliyyətdir. Yaradıcılığın bütün növləri də (bədii, elmi, təsviri, texniki, təşkilatçılıq əmək-istehsal, sosial-siyasi və i.a.) onun insanın rasional və hissi idraki fəaliyyəti ilə bağlı olduğunu, qabiliyyət, istedad və talantla yanaşı (istedad talantda mistikanın, ekstazın, anadangəlmə imkanların, intuisiyanın, “verginin” və s. rolunu da inkar etməmək şərtilə), burada əməksevərliyin, işgüzarlığın da mühüm rol oynadığını tamam təsdiq edir, işgüzarlıq çalışqanlıq olmadan hər hansı böyük talant, hətta genlə keçən qabiliyyət bəşər (müəyyən nəslin üzvlərinin şeir yazmaq, rəsm əsərləri yaratmaq imkanları və s.) belə itib gedir. Çalışqanlıq isə istedadı talant səviyyəsinə, dahi yaradıcıya belə çevrilə bilər. Bütün bunlara əsasən, belə nəticəyə gəlmək olmaz ki yaradıcılıq tamamilə sirri məlum olan, tam öyrənilmiş, hissi və rasional idrak hadisəsidir, heç şübhəsiz, burada şüurun gerçəklikdən, real məzmundan uzaqlaşması, “ayrılması” momentləri, qeyri-şüuri cəhətlər, xəyal, təxəyyül fantaziya da çox böyük rola malikdir. Romantikasının fantaziya və təxəyyülsüz heç bir yaradıcılıq (istər bədii, istər elmi, istər əmək-istehsal yaradıcılığı növü olsun, fərqi yoxdur) ola da bilməz. Bir də real zəminə malik yaradıcı xəyal, fantaziya vardır. Belə xəyal insanın intuitiv qabiliyyətləri ilə qovuşaraq böyük yaradıcılıq imkanına çevrilir, real romantikaya gətirib çıxarır. Məhz ikinci növ xəyal, fantaziya - mühüm yaradıcılıq amili kimi çıxış edir. Beləliklə, yaradıcılıq – insan ruhunun fəallığı məhsuludur; təkrarolunmazlıq və məhsuldar fəallıq keyfiyyəti kəsb edən insan fəaliyyətidir. İnsanın yaradıcılıq imkanları sonsuzdur. Yaradıcılıq – insanın elə mənəvi-praktik fəaliyyətidir ki, onun nəticəsində yeni, orijinal, təkrarolunmaz mənəvi-sosial əhəmiyyətli sərvətlər yaradılır, yeni, məlum olmayan faktlar, xassələr və qanunauyğunluqlar, aləmin dərk edilməsi və dəyişdirilməsinin yeni metodları, yaradıcılıq üsulları aşkar edilir. İdrak prosesində bəzi yaradıcılıq nümunələri və məntiqi mühakimələr heç də həmişə əsaslandırıla, sübut edilə bilinmir. Elə hadisələr olur ki, insan müəyyən anda, qeyri-adi sürətlə çox mürəkkəb şəraitdən baş çıxarır, bir anda hadisənin, problemin həllinin düzgün yolunu tapa bilir, bədahətən böyük həcmli şeir deyir, çoxsaylı hadisələrin məntiqi nəticəsini söyləyir və s. həqiqətə xüsusi sübutlar, dəlillər aramadan, qeyri-rasional yolla nail olmaq imkanını fəlsəfədə intuisiya anlayışı ilə ifadə edirlər. Son illərin fəlsəfi ədəbiyyatında mistika, genlə keçən fitri qabiliyyət, ürəyədamma, bir sıra telepatik qabiliyyətlər və s. yaradıcılığın mənbələri və vasitələri kimi qəbul edilir, onlara intuitiv qabiliyyətlər, idrakın qeyri-şüuri formaları kimi baxılır. Əgər Platon intuisiyaya “ağılın qəflətən şölələnməsi”, Dekart sübuta ehtiyacı olmayan aksioma, “əqlin ziyası”, “biliyin həqiqiliyinin meyarı” kimi baxırdısa, Spinoza intuisiyanı “üçüncü növ” idrak adlandırır, “onu həqiqətin mahiyyətini sübutsuz verən bilik vasitəsi” hesab edirdi. İntuisiya hissi və məntiqi formada ola bilər. XX əsrin müasir fəlsəfəsində də “intuisiyada davranışın instinktiv forması” (A.Berqson), “yaradıcılığın gizli, qeyri-şüuri ilkin prinsipi" (Z. Freyd) və s. kimi yanaşanlar vardır, idrakın mənbəyinin ocaq intuisiyadan ibarət olduğunu iddia edən müasir intuivizm cərəyanlarının nümayəndələrinə görə isə intuisiya “ilahi vəyhdir”, hər şeyə qadir qeyri-şüuri fenomendir, onun heç bir məntiqə, təcrübəyə ehtiyacı yoxdur. İntuisiya qeyri-şüuru, qeyri-rasional fenomen adlandırılsa da, elm hələ intiusiyanın necə qurulmasını dəqiq deyə bilmir. Lakin onun əmələ gəlməsi də insan beynini (mürəkkəb funksiyaları ilə əlaqədardır, xüsusi növ instinktiv haldır. Elm belə sübut edir ki, intuisiyanın əmələ gəlməsi prosesi çoxmərhələli mürəkkəb bir yol keçir: a) beyninin yaddaş sistemində obrazlarının və abstraksiyaların yığılması və bölüşdürülməsi; b) müəyyən məsələni həll etmək üçün toplanmış abstraksiyaların və obrazların qeyri şüuri təcili işlənməsi; v) məsələnin (vəzifənin) dəqiq dərk edilməsi; q) həmin vəzifənin ani olaraq, gözlənilmədən həllinin verilməsi. Çox hallarda məsələnin gözlənilməz həllinin verilməsi anı – intuisiya momenti qəflətən qeyri-adi vəziyyətdə yatıb röyada, başqa iş görəndə o, baş verir. Odur ki, intuisiyaya bəzi möcüzəvi münasibətdə rast gəlinir. Lakin əslində yaradıcılıqda heç bir möcüzə yoxdur, bu ən ciddi məşğuliyyətdir, yüksək gərginlikdir, coşqun beyin fəaliyyətidir. Rasional və qeyri-rasional, intuitiv, nəzəri, empirik və i.a. idrak formalarının əsas məqsədlərindən birini də gerçəklik hadisələri arasındakı obyektiv əlaqə və münasibətləri, onların inkişaf qanunauyğunluqlarını dərk etmək əsasında maddi və mənəvi hadisələrin zəruri inkişaf meylini, istiqamətini tapmaq və onların gələcək perspektivlərini görmək, sözün həqiqi mənasında “gələcəkdən xəbər verməkdir”, idrakın “gələcəyi xəbər vermək”, qabaq görənlik fəaliyyəti də beyinlə, mərkəzi əsəb sisteminin imkanları ilə bağlıdır. İnsan beynində daimi, fəal ehtimallı proqnozlaşdırma, gələcək perspektivləri, ölçüb- biçmə mexanizmi fəaliyyət göstərir, insan psixikası ehtimal mücəssiməsidir. İnkişaf meylini, ehtimalını düzgün qiymətləndirmək, obyektiv hərəkət istiqaməti tutmaq, aydın və dəqiq mövzu seçib məharətlə çıxış etmək, necə deyərlər, yüz ölçüb bir biçmək ehtimallı proqnozlaşdırma üçün əsas şərtdir. Ancaq bu yolla inkişafın yüksələn xətt üzrə qarşısı alınmazlığının qanunlarını aşkar etmək, dərin şəxsi intuisiya vasitəsilə hadisələri qabaqlamaq, müəyyən perspektiv üçün ümumiləmiş nəticələrə gəlmək olar. Qabaqgörənlik real zəminə əsaslanmalıdır, ona mövhumi, möcüzəvi, röyəvi səciyyə verilməməlidir. Elm sübut edir ki, yalnız real qabaqgörənlik vardır, görünür, dini, qabaqgörənlik, peyğəmbərlik də müəyyən şəxsiyyətlərin (məsələn, Məhəmməd peyğəmbər və b.) hadisələrin zəruri inkişaf meylini, qanunauyğun əlaqələrini başqa adamlardan daha yaxşı, dolğun dərk etməsi qabiliyyətindən irəli gəlmişdir. Heç təsadüfi deyildir ki, islam dini həmişə magiya ilə gələcəyi əvvəlcədən xəbər verməyin əleyhinə olmuş, falçılığı, cadugərliyi “şeytan əməli” hesab etmişdir. Qabaqgörənlikdə böyük əhəmiyyətə malik olan intuisiyada “təbii vergi" (genlə keçən nəsli əlamətlər), ekstaz, telepatik “ürəyədamma”, “fitri qabiliyyətlər” kimi qeyri- şüuri amillər müəyyən əhəmiyyətə malik olsalar da, burada aparıcı yeri zəngin təfəkkür qabiliyyəti və böyük həyati təcrübə tutur. Elmi qabaqgörənlik iki formada özünü göstərir: yaxın gələcəyin qabaqcadan söylənilməsi. Burada hadisələrin inkişaf meyli qismən üzdədir, gələcək üçün imkanlar mövcuddur, yetişib, onları tanımaq, təhlil etmək yolu ilə real qabaqgörənlik meydana çıxır. Real qabaqgörənlik ideyaları yaxın gələcəkdə əsasən maddiləşir, həyata keçir. Məsələn, sovet imperiyasının dağıdılmasının, müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulacağının qabaqcadan söylənilməsi real qabaqgörənlik idi. Qabaqgörənliyin ikinci növünü isə uzaq və ən uzaq gələcəyin qabaqcadan söylənilməsi təşkil edir. Burada insan əsasən intuitiv, qeyri-şüuri imkanlarla hadisələrin gələcək inkişaf perspektivlərini görür, proqnozlar, ehtimallar irəli sürür. Buna ehtimali qabaqgörənlik də demək olar. Beləliklə, elmi qabaqgörənlik hadisələrin inkişafının obyektiv qanunauyqunluqlarını nəzərə almaq, çoxlu nəzəri və təcrübi faktları ümumiləşdirmək və intuitiv təfəkkür əsasında təbiət, cəmiyyət və insan idrakında hələlik müşahidə olunmayan hadisə və prosesləri qabaqcadan görmək, söyləməkdir. Bu mənada qabaqgörənlıyin iki növünü də fərqləndirmək lazımdır: a) obyektiv şəkildə gerçəklikdə mövcud olan, lakin hələlik məlum olmayan hadisə və proseslərin qabaqcadan deyilməsi, tapılması. Məsələn, kimyəvi elementlər, filiz yataqları tapmaq, qanunlar kəşf etmək və s.; b) gerçəklikdə qərarlaşmada olan, ilkin əlamətləri təzahür etməkdə olan hadisə və prosesləri görmək, söyləmək. Məsələn, müstəqil respublikamızın maddi və mənəvi potensial imkanları əsasında onun gələcək sosial-siyasi, iqtisadi və mənəvi tərəqqisi proseslərini müəyyən etmək və s. Məhz elmi qabaqgörənlik əsasında təsdiq etmək olar ki, hazırda idrak üçün sirli görünən bir sıra telepatik hadisələrin də (müəyyən adamların gələcəyi “xəbər verməsi”, ürəkdə tutulan sözləri “oxunması”, gizlədilmiş əşyaları tapması, yuxugörmə, ürəyədamma, vibrasiya hissi ilə tam kar və kor olanların bəzi adamları tanıması, adamları yuxuda danışdırıb “sirlərin alınması”, yatarkən işləmək, şeir yazmaq və s. və i.a.) yaxın gələcəkdə mahiyyəti tamam açılacaq, dərk olunacaqdır. Elm çox mürəkkəb quruluşa malik insan beyninin psixik-fizioloji qanunauyğunluqlarını addım-addım açır, həmin addımlar getdikcə böyüyür, insanı beynin öyrənilməsində mütləq həqiqətə daha da yaxınlaşdırır. Məhz bu yolla da qeyd etdiyimiz “dərkolunmaz”, “müəmmalı” hadisələrin sonu yaxınlaşır. Yüklə 333,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|