Mövzu tarix dərsləRİNDƏ ŞAGİrdləRDƏ elmi DÜnyagöRÜŞÜNÜn formalaşdirilmasi fəNNİNİn obyekti, predmeti, MƏQSƏDİ, TƏLİm və TƏRBİYƏVİ VƏZİFƏLƏRİ plan
Fəlsəfi ədəbiyyatda dünyanın dərki probleminə münasibət
Yüklə 333,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Fəlsəfi ədəbiyyatda dünyanın dərki probleminə münasibət
İdrakın məqsədi hissi və məntiqi təhlil əsasında gerçəkliyin dərk edilməsi yolu ilə insanları həqiqi biliklərlə silahlandırmaqdan ibarətdir. Lakin ümumiyyətlə fəlsəfədə “Həqiqət nədir? Gerçəklik haqqında həqiqi biliklər əldə etmək mümkündürmü?” suallarına müsbət cavab verilsə də, onların əldə edilməsi mürəkkəb və ziddiyyətli bir prosesdir, əvvələn, alınan biliyin həqiqət olub olmamasının müəyyənləşdirilməsi çətin məsələdir, ikincisi də, məlumdur ki, gerçəklik insan şüurunda iki formada əks olunur: yanlış və düzgün. Buna uyğun bilik də yanılma və həqiqətdən ibarət olur. Odur ki, iki anlayış meydana çıxıb: “həqiqət” və “yanılma”. Həqiqət anlayışının fəlsəfi təhlili mühüm idraki problem olaraq qalır. Dialektik materialist fəlsəfəyə görə insan idrakı həqiqətə nail ola bilər, başqa sözlə, gerçəkliyin dolğun, düzgün inikasını verən biliyə çata bilər. Həqiqət dedikdə dialektik materialist fəlsəfə obyektiv gerçəkliyin insan idrakında əsasən düzgün, doğru və adekvat inikasını həmin dolğun inikasdan əldə edilən biliyi nəzərdə tutur. Deməli, əgər biliklərimiz gerçəklikdəki mövcud obyektiv əlaqə və münasibətləri, qanunları düzgün əks etdirirsə, obyektiv varlığa uyğun gəlirsə, həqiqətdir, əgər uyğun gəlmirsə, yanılmadır. Lakin fəlsəfə tarixində heç də həmişə həqiqətə belə birmənalı münasibət olmamışdır. Hələ Aristotel belə hesab edirdi ki, həqiqət odur ki, həmin bilik insanı əhatə edən aləm haqqında düzgün fikirlər söyləyir. Onun ardınca çoxlu filosoflar həqiqətə – biliyin gerçəkliyə uyğun gəlməsi kimi yanaşmışlar. Obyektiv idealist filosof olan Platon isə həqiqətə başqa mövqedən yanaşmışdı. Onun fikrincə, həqiqət insan biliklərinin əbədi və dəyişməz ideyalarına uyğundur. Platon qeyd edirdi ki, maddi varlıq haqqında biliklər həqiqət ola bilməz, ona görə ki, maddi dünya özü dəyişkəndir. Hegel isə həqiqəti biliyin mütləq ideyaya dünya ruhuna uyğunluğundan ibarət hesab edirdi. Hegelə görə həqiqət – idrakın mütləq ideyaya tam uyğunluğudur, ona nail olmaq isə idrakın məqsədidir. Materialistlərin əksəriyyəti isə belə hesab edirdilər ki, həqiqət – biliklərimizin obyektiv maddi varlığa tam uyğun gəlməsidir. Lakin burada çətinlik ondan ibarətdir ki, bəs biliyin həqiqət olduğunu obyektiv gerçəkliyi düzgün, ona uyğun əks etdirdiyini necə müəyyən etməli? Onun meyarını necə müəyyən etməli? Əgər bu meyarın duyğulardan ibarət olduğunu qəbul etsək, onda yanlış nəticələrə də gəlmək olar. Axı duyğular, hisslər keçicidir, çox vaxt insanı yanıldır. Həmin meyarı yalnız zəka ilə də müəyyənləşdirmək olmur. Çünki yalnız zəkaya istinad etmək, birtərəfliyə gətirib çıxarar, ideyaların idealizə edilməsinə səbəb ola bilər. Ona görə də burada həqiqətin müəyyən edilməsi üçün əsas meyar praktika – insanın gerçəkliyə yaradıcı, fəal münasibəti əsasında yaranan sosial-siyasi, əmək-istehsal və mənəvi, təcrübi fəaliyyəti ola bilər. Ancaq bu yolla biliyin tarixi praktik fəaliyyətdən keçməsi nəticəsində hansı biliyin həqiqət, hansının yanılma olduğunu müəyyən etmək mümkündür. Yalnız insan praktikasından keçən, insan fəaliyyətinə məqsədyönlülük verən, onu obyektiv zəruri biliklərlə silahlandıran biliklər həqiqət sayıla bilər. Buna görə də fəlsəfədə praktikaya idrakın əsası, başlanğıcı və məqsədi, həqiqətin meyarı kimi baxılır, idrak canlı seyrdən, müşahidədən başlanır, təfəkkürdən keçir, onun nəticələri isə praktikada tərtib olunub sınaqdan keçirilir. Doğruluğu təsdiq olunan, gerçəkliyə uyğun bilik - həqiqət kimi qəbul olunur. Gerçəkliyi dəqiq və dolğun əks etdirmə səviyyəsinə, ona uyğunluğu dərəcəsinə görə həqiqətlər (gerçəkliyi əsasın düzgün əks etdirən biliklər) də müxtəlif olur. Həqiqətlər həm də obyektiv məzmunlarına, təsdiq olunmalarına görə də müxtəlif cür olurlar. Bu mənada obyektiv mütləq və nisbi həqiqətləri bir-birindən fərqləndirmək, həqiqətin konkretliyini aydınlaşdırmaq lazımdır. Ümumiyyətlə obyektiv həqiqət vardırmı? Və ya obyektiv həqiqət nə deməkdir? Müasir qabaqcıl fəlsəfə həmin suallara müsbət cavab verir qeyd edir ki, ümumiyyətlə bilik, həqiqət subyektivdir, yəni insan idrakının məhsuludur. Lakin bu cəhət heç də həqiqətin obyektivliyini, obyektiv məzmun daşımasını inkar etməyə əsas vermir. Çünki həqiqət obyekti dünyanın insan beynində inikasıdır, o, düzgündürsə, həqiqətdir. Obyektiv həqiqət – ayrı-ayrı fərdi insanlardan, bütövlükdə bəşəriyyətdən asılı olmayaraq gerçəkliyi düzgün, obyektiv əks etdirən biliyə həqiqətə deyilir. Obyektiv həqiqətə bəşəriyyət uzun sosial-tarixi və idraki təcrübə əsasında gəlib çıxmışdır. Obyektiv həqiqətlərin praktikada tam təsdiq olunması, təkzib olunması mümkün olmayan bilikdir. Məsələn, su 100° temperaturda qaynayıb buxara çevrilir; Yer – kürə şəklindədir; insan – ictimai şüurlu varlıqdır; 28 May – Azərbaycanın istiqlaliyyət günüdür və i.a. Lakin insan həqiqətə – gerçəkliyin adekvat inikasını verən biliyə tədricən, uzunmüddətli tarixi və nəzəri təcrübi fəaliyyət nəticəsində çatmışdır. Obyektiv həqiqət nisbi həqiqətlərin vasitəsilə təsdiqlənmiş, dolğunlaşmışdır. Orta əsrlərdə insanlar belə hesab edirdilər ki, Yer mərkəzdir, Günəş və planetlər isə onun ətrafında fırlanırlar, insanlar öz imkanları daxilində Yerdən müşahidələrlə belə nəticəyə gəlmişdilər. Bu həqiqətmi, yoxsa yanılma idi? O zaman bu suala aydın cavab vermək üçün elmi-tarixi təcrübə imkan vermirdi. Kopernik təlimi bu həqiqəti təkzib etdi, sübut olundu ki Günəş mərkəzdir, Yer və bütün planetlər onun və öz oxu ətrafında fırlanırlar. Bu gerçəkliyin daha dolğun inikası idi həqiqətə yaxın idi. Lakin hələlik astronomik müşahidələr və sübutlar çatışmırdı. Kepler sübut etdi ki, planetlər Günəş ətrafında dairəvi deyil, ellipsvari hərəkət edirlər. Bu, daha dolğun bilik idi. Müasir astronomiya elmi isə planetlərin dövranının qanunlarını və trayektoriyasını daha dəqiq müəyyənləşdirdi. Deməli, təsdiq olundu ki, həqiqət də tarixən inkişaf edir, hər bir yeni kəşflə daha da dəqiqləşir və təsdiqlənir. İdrakın müəyyən səviyyəsinə uyğun əldə edilən tarixi şərait və təcrübədən asılı olaraq təsdiqlənən, özünün müəyyən dəqiqliyi, dolğunluğu ilə fərqlənən biliyə nisbi həqiqət deyilir. Bütün idrakın, o cümlədən elmi inkişafı tarixi nisbi həqiqətlərin dəqiqləşməsi, təsdiq və təkzib edilməsi tarixindən ibarətdir, idrak prosesi – bütövlükdə həqiqətin daha dolğun və tam dərk edilməsi prosesidir. Predmet və hadisələr haqqında daha dolğun, dəqiq, hərtərəfli, gerçəkliyə tam uyğun biliyə isə mütləq həqiqət deyilir. Fəlsəfə tarixində çox vaxt mütləq həqiqətə münasibət ətrafında mübahisə getmişdir. Relyativistlər, aqnostiklər həqiqətin ancaq nisbi olduğunu qəbul edirdilər. Relyativistlər əbədi, mütləq həqiqətləri inkar etməklə biliyimizin obyektiv məzmun daşıdığını rədd edirdilər. Fəlsəfədə ehkamçılıq və metafizik mövqe isə, biliyin dəyişkənliyini, nisbiliyini qəbul etmir, bir dəfə əldə olunan biliyin əbədi, dəyişməz olduğunu təsdiqləyirdi. Bununla da mütləq həqiqətə pərəstiş edilir, o, idealizə olunurdu. Əslində obyektiv, nisbi və mütləq həqaqətləri bir-birindən ayırmaq, onları bir-birinə qarşı qoymaq düzgün deyildir. Obyektiv, mütləq və nisbi həqiqətlər bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə və dialektik vəhdətdədirlər, əslində mütləq və nisbi həqiqətlər – obyektiv həqiqətin müxtəlif səviyyələri və formalarıdır. Biliklərimiz həmişə nisbidir, çünki idrakın müəyyən inkişaf səviyyəsi ilə, cəmiyyətin, elmin, texnikanın nailiyyətləri ilə və s. şərtlənir, idrakın səviyyəsi yüksəldikcə, biz mütləq həqiqətə daha sürətlə yaxınlaşırıq. Lakin bu mütləq həqiqətə nail olma prosesi sonsuzluğa qədər uzanıb gedə bilər, çünki tarixi inkişafın hər yeni mərhələsi yeni-yeni həqiqətlər aşkara çıxarır. Obyektiv həqiqətin bir nisbi formasından başqasına keçilməsindən ibarət olan bu daimi proses – idrakda dialektikanın mühüm təzahürüdür. Deməli, hər bir nisbi həqiqətdə mütləq həqiqətin də payı vardır və ya mütləq həqiqətə ancaq nisbi həqiqətlər çərçivəsində nail olmaq olar. Həqiqi bilik gerçəkliyə müvafiq olduğuna görə bu bilik gerçəklikdən ayrılıqda götürülə bilməz. Gerçəklik dəyişdikçə, onun haqqındakı biliyimiz də dəyişilməlidi. Deməli, biliyin həqiqiliyi məkandan, zamandan, şəraitdən və onun formalaşdığı başqa şərtlərdən asılıdır. Bu şərtlərin dəyişilməsi ona gətirib çıxarır ki, həqiqi bilik daha həqiqi olmur. Bu o deməkdir ki, abstrakt həqiqət yoxdur, həqiqət həmişə konkretdir. Həqiqət obyektiv əlaqələri, şərtləri, məkanı, zamanı, tarixi xüsusiyyətləri hərtərəfli öyrənib nəzərə almaq yolu ilə əldə edilir, çünki bir şəraitdə həqiqi olan şey, başqa şəraitdə yanlış ola bilər, həm də əksinə. Yüklə 333,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|