Microsoft Word T?bi?td?n istifad?nin huquqi ?saslar?doc
Vahid dövlət ekoloji monitorinq sistemi
Yüklə 1,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Vahid dövlət ekoloji monitorinq sistemi
Ə traf mühitin monitorinqi - təbii və antropogen təsir-lər nəticəsində ətraf mühitə yayılan zərərli qaz, maye və bərk haldakı tullantılara kəmiyyət və keyfıyyət cəhətdən nəzarətin elmi əsaslarla həyata keçirilməsi olub, hava, su, torpaq mühitlərinin vəziyyətlərinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırıl-ması məqsədi ilə onların kimyəvi tərkibini, çirklənmə dərəcəsini, radioaktiv, hidrobioloji xüsusiyyətlərini, fıziki xassələrini müəyyən edən müntəzəm müşahidə və tədqiqatlar sistemindən ibarətdir. Ə traf mühitin və təbii ehtiyatların dövlət monitorinqi sistemin Azərbaycan Respublikasmm Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yaradır və bu monitorinq Azərbaycan Respublikasının qanunları, Prezidentin fərman və sərəncamları, Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamları, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində dövlətimizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr (konvensiyalar, sazişlər və s.) əsasında həyata keçirilir. Ə traf mühitin və təbii ehtiyatların dövlət monitorinqi sisteminə aşağıdakılar daxildir: - atmosfer havasının monitorinqi; - su obyektlərinin monitorinqi; - torpaqların monitorinqi; - mineral-xammal ehtiyatlannm monitorinqi; - bioloji ehtiyatların monitorinqi; - atmosfer yağıntılannın (yağış, qar) monitorinqi; - radioaktivliyin monitorinqi; - ətraf mühitə zərərli fiziki təsirlərin monitorinqi; - tullantdarın monitorinqi; - sanitariya-epidemioloji monitorinq; - ekzogen geoloji və seysmogeodinamik proseslərin ətraf mühitin vəziyyətinə təsirin monitorinqi; - xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin monitorinqi. Azərbaycan Respublikasınm Nazirlər Kabinetinin 2004-cı il 1 iyul tarixli 90 saylı qəran ilə təsdiq etdiyi «Ətraf mühitin və təbii ehtiyatların dövlət monitorinqinin aparılması qaydaları haqqında Əsasnamə»yə görə yuxarıda adları sadalanan obyektlərdə vahib dövlət monitorinqinin apardması qaydaları tonzimlənir. Ə sasnaməyə görə atmosfer havasının monitorinqi - atmosfer havasının vəziyyətini, çirklənməsini, onda baş verən təbii hadisələrin öyrənilməsi, qiymətləndirilməsi və proqnozu məqsədi ilə müşahidə və nəzarət sistemidir. Atmosfer havasının çirklənməsinin monitorinqi - təbii proseslər və antropogen fəaliyyət nəticəsində atmosferə atılan zərərli qaz, maye və bərk tullantılara kəmiyyət və keyfıyyət cəhətdən nəzarətin elmi əsaslarla həyata keçirilməsindən ibarətdir. Odur ki, atmosfer havasında kükürd, karbon və azot oksidləri, qurum, fenol, freon və digər zərərli maddələrin qatılığını müəyyənləşdirmək üçün üç kateqoriyadan ibarət olan müşahidə və nəzarət məntəqələri təşkil olunur: 1) stasionar müşahidə məntəqələri sistematik və uzunmüddətli müşahidələr apardması üçün nəzərdə tutulur; 2) səyyar məntəqələr tələb olunan yerlərdə və istənilən vaxtlarda lazım gəldikdə müntəzəm olaraq müşahidələr aparmaq, hava nümunələri götürmək və meteoroloji müşahidələr apardması üçün nəzərdə tutulur; 3) məşəlaltı postlar tüstü və qaz məşəlləri altında birdəfəlik müşahidələr aparmaq üçün nəzərdə tutulur. Çox təssüf ki, atmosfer havası təbii ehtiyat hesab edilmədiyindən, CO (karbon 2-oksid) istisna olmaqla, atmosfer havasının komponentləri monitorinq zamanı nəzərə alınmır. Su obyektlərinin monitorinqi - onlann vəziyyətində baş verən proseslərin vaxtında aşkara çıxanlması, qiymətlondirilməsi, həmin proseslərin inkişafının proqnozlaşdınlması və zərərli təsirinin qarşısının alınması, su təchizatı və su mühafızəsi sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə su obyektlərinin hidroloji, hidrogeoloji, hidrobioloji və hidrokimyəvi göstəricilərinə müntəzəm müşahidə və nəzarət sistemindən ibarətdir. Su obyektlərinin dövlət monitorinqi dövlət su kadastrı vasitəsilə apanhr. Su obyektlərinin çirklənməsi dedikdə, suların səthinə, dibinə və ətrafına mənfı təsir edən zərərli maddələrin tökülməsi və axıdılması başa düşülür. Yerüstü su obyektlərinin fon tərkibi və çirklənməsinin monitorinqi təbii proseslərin fonunda antropogen təsirləri müəyyən etmək üçün su ehtiyatlarının hidrologi, hidrokimyəvi və hidrobioloji göstəricilərində olan dəyişikliklərin təhlili, qiy-mətləndirilməsi və proqnozlaşdırılmasından ibarətdir. Bu tədbirdən əsas məqsəd su ehtiyatlarının mühafızəsi, onlardan səmərəli istifadə olunması və yerüstü su obyektləri-nin optimal idarə edilməsi üçün suyun keyfıyyət göstəriciləri-nə nəzarətin elmi əsaslarla həyata keçirilməsidir. Yerüstü su obyektlərinin çirklənmə səviyyəsinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması məqsədi ilə daimi müşahidə məntəqələri su obyektlərinin aşağıdakı hissələrində təşkil olunur: - antropogen təsirə məruz qaimayan hissələrində (fon üzrə); - şəhərlər və iri yaşayış məntəqələrinin kommunal-məişət tullantı sularının su obyektinə axıdılan hissəsində; - iri sənaye müəssisələrinin tullantı sularının su obyektlərinə axıdılan hissəsində; - suvarılan kənd təsərrüfatı sahələrindən kollektordrenaj sularınm su obyektinə axıdılan hissələrində; - su obyektlərinin balıqçılıq üçün əhəmiyyətli olan hissələrində; - transsərhəd çaylarının respubika ərazisinə qonşu ölkələrdən daxil olan hissələrində; - su obyektlərinin kurort-sağlamlıq, istirahət və idman üçün istifadə olunan hissələrində; - iri çayların mənsəblərində. Yeraltı su obyektlərinin çirklənməsinin monitorinqi təbii və texnogen amillərin təsiri nəticəsində, onların kimyəvi element və birləşmələrlə, üzvü maddələrlə, bakteriyalarla (mikro-orqanizmlərlə) çirklənmə dərəcəsinin öyrənilməsi, proqnozlaşdırılması və çirklənməyə qarşı tədbirlərin görülməsinin təmin edilməsi üçün aparılır. Yeraltı su obyektlərinin çirklənməsinin monitorınqi regional (quyular, bulaqlar, kəhrizlər, horizontal drenlər və s.) və xüsusi (şəhər, qəsəbə və digər yaşayış məntəqəlorinin vo aqrar sektor obyektlərinin su təchizatı üçün istifadə edılən yeraltı su götürücülərin sahəsi) şəbəkə üzrə aparılır. Sərhəd su obyektlərinin çirklənməsinin monitorinqi - dövlətlərarası sərhədi müəyyən edən, sərhədi kəsib keçən, üzərindən Azərbaycan Respublikasımn dövlət sərhədləri keçən yerüstü və yeraltı su obyektlərində yerləşən suların keyfıyyətini pisləşdirən, su obyektlərinin səthinə, dibinə və ətrafına mənfı təsir edən zərərli maddələrin tökülməsi və ya axıdılması üzərində müşahidə və nəzarət sistemidir. Su obyektlərində transsərhəd çirklənmənin monitorinqinin təşkili aşağıdakılardan ibarətdir: - transsərhəd çayların respublika ərazisinə qonşu ölkələrdən daxil olan hissələrində daimi müşahidə məntəqələrinin qurulması; - su obyektlərinin çirklənməsi üzrə nəticələrin qonşu dövlətlərin müvafiq nəticəiəri ilə müqayisəli təhlili və qiymət-ləndirilməsi; - qonşu ölkələrdən gətirilən çirkləndirici kimyəvi maddələrin balansmm hesablanması; - ayhq, illik, çoxillik müşahidə nəticələrinin hidrometeoroloji parametrlərlə ə laqələndirilməsi və onların əsasında çirklənmə səviyyəsinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdı-rılması. Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respubilkasına mənsub olan bölməsinin çirklənməsinin monitorinqi - dənizin çirklənmədən mühafizə edilməsi məqsədi ilə onun çirklənmə mənbələrinin, dənizə atılan (axıdılan) çirkləndirici maddələrin kəmiyyət və keyfıyyət göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi, dənizin çirklənmə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılmasından ibarətdir. Xəzər dənizinin (gölünün) çirklənməsinin monitorinqinə aşağıdakılar daxildir: - dənizi çirkləndirən mənbələrin müəyyənləşdirilməsi; - dənizin Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində daha intensiv çirklənməyə məruz qalan sahələrində, kurort-sağlamlıq və balıqçılıq zonalarında suyun və dib çöküntülərinin çirklənmə səviyyəsinin fıziki, kimyəvi və hidrobioloji göstəricilərinə daimi nəzarət edilməsi; - çirkləndirici maddələrin qalıqlarının zaman və məkan dinamikasının tədqiq edilməsi və bu dinamikanın təbii dövriyyəsi, dənizin hidrometeoroloji rejimi və təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyətlərindən asıhlığının öyrənilməsi; - açıq dənizdə, sahil zonalarında və dəniz sərhədi boyunca suyun və dib çöküntülərinin çirklənmə səviyyəsinin qiy-mətləndirilməsi məqsədi ilə mintəzəm və mütəmadi müşahidələrin aparılması. Dəniz suyunun və dib çöküntülərinin fon tərkibi üzrə müşahidələr açıq dənizdə və az çirklənməyə məruz qalmış ayrı-ayrı sahil rayonlarmdakı uzunmüddətli okeanoloji (dəniz hidrometeoroloji) stansiyalarında aparılır. Suyun çirklənməsi üzrə müşahidələr dənizin okeanoloji standart dərinliklərində (0,5-10, 20, 50, 100, 500, 1000 m) yə dib qatmda aparılır. Dəniz mühitinin çirklənməsi üzrə aparılan tam həcmli müşahidələr zamanı hidrometeoroloji parametrlər öyrənilir (suyun temperaturu, su axmmm istiqaməti və sürəti, atmosfer təzyiqi, küləyin istiqaməti və sürəti, atmosfer yağmtılan, nisbi rütubət). Torpaqların monitorinqi - torpaqların münbitlik xassə-lərini səciyyələndirən ayrı-ayrı göstəricilərdə baş verən dəyişikliklərin vaxtında aşkara çıxarılması, qiymətləndirilməsi, mənfı proseslərin qarşısının alınması və nəticələrinin aradan qaldırılması üçün torpaq fondunun vəziyyətinə müntəzəm müşahidə sistemidir. Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 iyun 1999-cu il tarixli 94 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş «Torpaqlarm monito-rinqinin aparılması qaydaları haqqmda Əsasnamə» ilə müəy-yən edilir və torpaqların çirklənməsinin monitorinqinin aparılması qaydalarını tam əhatə etmədiyindən həmin qaydalar aşağıdakı kimi müəyyən olunur: torpaqların çirklənməsinin monitorinqi - onların təbii və antropogen təsirlər nəticəsində çirklənməsinin qarşısının alınması məqsədi ilə torpaqlara atılan və ya axıdılan tullantılara kəmiyyət və keyfıyyət cohotdon nəzarətin elmi əsaslarla həyata keçirilməsindən ibarotdir. Bu aşağıdakı qaydada həyat keçirilir: - kənd təsərrüfatı ərazilərinin torpaqlarının mineral gübrələr, pestisid və herbisidlərlə çirklənməsi üzrə; - iri sənaye şəhərləri və müəssisələrinin ərazi və ətraf torpaqlarının texnogen tullantılarla (ağır materiallar, neft və s.) çirklənməsi üzrə; - respubiikanın müxtəlif coğrafı zonalarında torpaqlarının fon tərkibi üzrə müşahidələr. Monitorinqin aparılması məqsədilə kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahələrində monitorinq məntəqələri yerləşdirilir və burada il ərzində iki dəfə müşahidə aparılır: - yazda - mineral gübrələr, pestisid və herbisidlərin istifadəsindən qabaq; - payızda - kənd təsərrüfatı məhsullannın yığımından sonra. Əsasnaməyə görə respubilkanın müxtəlif coğrafi zonalarınm torpaqlarının fon tərkibi üzrə müşahidələr ilin hər fəslində bir dəfə və güclü atmosfer yağıntüarından sonra apanlır. Mineral-xammal bazasının monitorinqinə yer təkinin geoloji öyrənilməsi, faydalı qazmtı ehtiyatlarının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi uçotu daxildir. Dövlət geoloji tədqiqatların aparümasının əsas məqsədi ölkə ərazisində, o cümlədən Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasma mənsub olan bölməsində geoloji tədqiqatların aparılması, faydalı qazmtı yataqlarmın axtanşı, qiymətləndirilməsi və kəşfiyyatı, yer təkində baş verən proseslərin öyrənilməsi, mineral-xammal bazası haqqında informasiyanın toplanması, sistemləşdirilməsi və saxlandmasından ibarətdir. Bitki örtüyü, o cümlədən meşələrin monitorinqi - bitkilərin və meşə fondundan istifadə, onun mühafızəsi, qorun-ması və meşələrin bərpası, onların funksiyalannm artırdması sahəsində dövlət idarəetməsi məqsədi ilə meşə fondunun vəziyyətinin və dinamikasının qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması sistemindən ibarətdir. Meşələrin monitorinqi Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfmdən həyata keçirilir və bura aşağıdakıdlar daxildir: - meşolorin ckoloji funksiyalarını tam öyrənmək məqsədilə müşahidə yerlərinin, təbiət və təbii amillər nəticəsində geosistemdə gedən dəyişikliklərin istiqamətinin və dinamikasının müəyyənləşdirilməsi; - meşələrin əhəmiyyətini, bioloji xüsusiyyətlərini, təbii və iqtisadi şəraitini nəzərə almaqla səmərəli istifadəsinə, meşə təsərrüfatmın səmərəli aparılmasına nəzarətin həyata keçirilməsi; - müşahidələrin aparümasında, məlumatlarm toplanmasında, təhlilində, ümumiləşdirilməsində yeni texnologiyalardan, yerli və aerokosmik üsullardan, o cümlədən məsafədən zondlama və müxtəlif xəritə materiallardan istifadə edilməsi; - meşə fondundan istifadə, onun mühafizəsi, qorunması və meşələrin bərpası, onların ekoloji funksiyalarının artınlması sahəsində dövlət idarəetməsi məqsədilə meşə fondunun vəziyyətinin və dinamikasının qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdınlmasmın həyata keçirilməsi; - meşələrin yanğından qorımması üçün profdaktik tədbirlərin görüiməsi, yanğın əmələ gəlməməsi üçün əhali arasında müxtəlif vasitələrdən istifadə etməklə təbliğat işlərinin aparılması, meşə yanğınlarının vaxtmda aşkar edilərək onların qar-şısının alınması üçün tədbirlər görülməsi; - meşələrdə zərərvericilərin və xəstəlik mənbələrinin aşkara çıxarılması, onlarm yayılmasmm qarşısmı almaq üçün müvafıq fıtosanitar tədbirlərin həyata keçirilməsinə nəzarət edilməsi; - meşə fondunun vəziyyətinə dair cari, ekspedisiya, aviavizual və s. meşə patoloji müşahidələrin aparüması; - sanitar normalara əməl edilməsi, sanitar qırmaların vaxtında və düzgün apanlmasına nəzarət olunması. Heyvanat aləmi, o cümlədən balıq ehtiyatlarının monitorinqinə - respublika ə razisində daimi, müvəqqəti və köçəri yaşayan vəhşi heyvanlar, quşlar və balıqların yayümasmın, sayının, fıziki vəziyyətinin, onların yaşayış mühitinin strukturunun, keyfıyyətinin müntəzəm müşahidəsi, qiymətləndinlməsi və proqnozlaşdırılması, eləcə də onların mühafızosi vo səmərəli istifadə olunması sahəsində tövsiyələrin işlonib hazır-lanması daxildir. Heyvanat aləmi olyektlərinin monitorinqinə aşağıdakılar daxildir: - heyvanat aləminin yaşayış mühitinin, miqrasiya yollarının, qışlama yerlərinin, nəsilartırma və çoxalma yerlərində müşahidələrin aparılması (mövsüm üzrə); - nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi qarşısında olan vəhşi heyvan növlərinin yayıldığı ayrı-ayrı ərazilərin, çoxalma mövsüm üzrə yerlərinin ekoloji vəziyyətinin öyrənilməsi; - heyvanat aləminin say hesabatının aparılması (məməlilərin yaz və payız, quşlarm isə payız və qış say hesabatlarının aparılması); - təsərrüfat obyektlərinin tikintisindən, istismarından, habelə heyvanat aləminin yaşayış mühitinə zərərli təsir göstərə bilən fəaliyyət növlərinin heyvanat aləminə təsirinin öyrənilməsi (il ərzində); - su obyektlərində bahqlann yayılma areallannın voziyyəti; - su obyektlərində balıqçılıq rayonları və onların yerlərinin dəyişməsi; - balıq, vəhşi heyvan və quşlann ovlanmasmm intensivliyi; - nəsli kəsilməkdə olan balıq, vəhşi heyvan və quşların sayının kvotalar üzrə tənzimlənməsi. Atmosfer yağıntılannın monitorinqi - atmosfer yağıntıları (qar, yağış) vasitəsi ilə ölkə ərazisinə gətirilən çikrləndirici maddələrin tərkibinin öyrənilməsi, onların ətraf mühitə mənfı təsirinin qiymətləndirilməsi və yağmtıların keyfıyyət göstəricisinə nəzarətin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Bu məqsədlə aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir: - ölkə ərazisində yağış sularının fon tərkibi üzərində sistematik müşahidələr təşkil olunur və aparılır; - respublikanm davamh qar örtüyü olan yüksək dağlıq ərazilərində qann kimyəvi tərkibi üzərində müşahidələr aparılu; - yağış sularmın fon tərkibi üzrə müşahidələr iri sənaye şəhərlərindən 100 km aralı yerləşən metroloji məntəqələrində təşkil olunur. Aparılan müşahidələrin nəticələrinin əsasında ölkə ərazi-sinə atmosfer yağıntıları ilə düşən kimyəvi maddələrin miqdan hesablanır, onların ətraf mühitə təsiri qiymətləndirilir və bu təsirin qarşısını almaq üçün müvafiq tövsiyələr hazırlanır. Radioaktivliyin monitorinqi - kosmik şüalanmaların və təbii radionuklidlərin torpaqda, suda, havada, biosferin digər komponentlərində, qida maddələrində, habelə insan orqaniz-mində yaratdığı təbii şüalanma dozasmın müəyyən edilməsidir. Ə sasnaməyə görə radioaktiv çirklənmənin monitorinqi - ətraf mühitdə, fəaliyyətləri ətraf mühitin radioaktiv çirk-lənməsinə, məhsullarında və tullantılarmda radionuklidlərin toplanmasına səbəb ola bilən müəssisələrdə, təbii mühit kom-ponentləri və insanın yaşayış mühitində radioaktiv çirklənmə-nin müəyyənləşdirilib qarşısmı almaq məqsədi ilə sistematik və xüsusi məqsədli rejimlərdə radioaktiv çikrlənmə mənbələ-rinin qeydiyyatı yolu ilə aparılır. Ə traf mühitin radioaktiv çirklənməsinin monitorinqi aşağıdakı kimi aparılu: - şüalanmanın ekspozisiya dozasının gücünün ölçülməsi - fon müşahidələri - gündə 3 dəfə əhalinin radiasiya təhlükəsindən mühafızəsi və əvvəlcədən xəbərdar edilməsi məqsədi ilə respublikanm yaşayış məntəqələrində aparılır. Gündəlik müşahidələrin nəticələri əsasında aylıq və illik göstəricilərin tendensiyaları müəyyənləşdirilir. - ətraf mühitdə, əsasən su hövzələrində, atmosfer havasında və yağıntılarında, torpaqlarda ümumi radioaktivliyin təyin edilməsi; - radioaktivliyin havada təyin edilməsi müxtəlif intervallarda, temperaturdan asılı olmayaraq, ilin bütün fəsillərində, sularda hidroloji rejimlərdən asılı olaraq, torpaqlarda ayrı-ayrı radioizotopların aktivliyinin yol verilən həddən yüksək olmamasma nəzarət məqsədi ilə sistematik olaraq ildə bir dəfə, xüsusi məqsədlər üçün isə zəruri hallarda aparılır. Ə traf mühitə zərərli fiziki təsirlərin monitorinqi kimi eiekrromaqnit şüalanmanın monitorinqi - respublika ərazısində Qəbələ Radiolokasiya Stansiyasının, müxtəlif radioteleviziya stansiyalarının, radarların, yüksək gərginlik elektrik xətlərinin, peyk və mobil telefon rabitələri stansiyalarının yaratdığı elektromaqnit şüalanmanın ətraf mühitə, canlılara və əsasən də insanların sağlamlıqlarına vura biləcəyi zərərin öyrə-nilməsi məqsədilə aparılır. Ə sasnaməyə görə bu məqsədlə: - elektromaqnit şüalanması yaradan mənbələrin yerləşdiyi ərazilər müəyyənləşdirilir; - şüalanma mənbələrinin ətrafının radiomonitorinqi üçün elektromaqnit ş üalanmasmın əsas parametrləri olan «Elektrik sahəsinin intensivliyi - E» (V/m-lərlə), «Maqnit sa-həsinin intensivliyi - H» (A/m-lərlə) və «Şüalanma selinin sıx-lığı - P» (Vt/m-lərlə) müəyyən edilir; - intensiv şüalanma mənbəyi olan RLS-in təsir zona-smda monitorinq daimi müşahidə məntəqələri yaradılmaqla aparıhr, daimi müşahidə məntəqələrində fasiləsiz stasionar monitorinq apanlmasından ibarət olur; - radio-televiziya, peyk və mobil telefon stansiyalannın ətrafında ildə iki dəfədən gec olmayaraq monitorinq aparılır; - ildə bir dəfədən az olmamaq şərti ilə yüksək gərginlik xətlərinin keçdiyi ə razilərin səyyar radiomonitorinqi təşkil edilir; - radarlara yaxın yaşayış məntəqələrinin ərazilərinin radiomonitorinqi tələb olunan vaxtlarda aparılır; - monitorinqin nəticələri əsasında şüalanma mənbələrinin sanitar-mühafızə zonaları müəyyənləşdirilir; - sanitar-müşafızə zonalan üzrə müvafiq tədbirlər planı işlənib hazırlanır. Səs-küy və vibrasiya təsirlərinin monitorinqi - obyektlərin bu parametrlərə görə xarakterizə olunması, həlledici amillərin müəyyənləşdirilməsi və ziyanlı təsirlərin aradan qaldırdması üzrə tədbirlər görülməsi məqsədi ilə aparılır. Vibrasiya və səs-küyün monitorinqi zamanı aşağıdakı parametrlər təyin edilir: - vibroyerdəyişmə; - vibrosurət və vibrotəcil; - kəskinlik; - kənarlaşmaların amplitudalan; - vibrasiyanın dispersiyası; - akustik gücün səviyyəsi; - səs təzyiqinin orta kvadratik qiyməti. Dünyanın bir çox böyük şəhərlərində vibrasiya və səs-küyün insana təsir edən qeyri-əlverişli çirkləndiricilər qrupuna daxil olmasını nəzərə alaraq onlarm monitorinqi sistematik aparıhr. Tullantıların monitorinqi - əmələ gələn, emal olunan, utilizasiya edilən və saxlanılan tullantüarın növü, miqdarı, emal və basdırma üsulları göstərilməklə, uçota alınması və tullantıların düzgün yerləşdirilməsi qaydalanna riayət olunması-nm təmin edilməsindən ibarətdir. Tullantüarm monitorinqi aşağıdakı qaydada aparün: - tullantı mənbələri müəyyənləşdirilir və inventarlaşdırılır; - tullantı istehsalçdarı, daşıyıcdarı, emal edənlər, tullantı poliqonlarınm operatorları tullantdarm növü, miqdarı, emal və basdırdma üsulları göstərilməklə, ildə bir dəfədən az olmayaraq Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə hesabat verirlər. Ə traf mühitin sanitariya-epidemioloji monitorinqi - ətraf mühit amillərinin öyrənilməsi və onların insanların sağlamhğına təsirinin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə orqanoleptik, sanitariya-kimyəvi, fıziki-kimyəvi, bakterioloji, radioloji, toksikoloji, helmintoloji göstəricilər üzərində aparılan nəzarətdən ibarət olub, aşağıdakdarı əhatə edir: - seliteb və iş zonasının atmosfer havasmın monitorinqi; - ehalinin təsərrüfat - içməli su təchizatında və rekreasiya məqsədilə istifadə olunan açıq su mənbələrinin monitorinqi; - bitkilərin yetişdirildiyi, mineral gübrə və pestisidlərdən istifade, zəhərli kimyəvi maddələrin saxlanma yerlərinin, uşaq müəssisələrinin, idman-sağlamlıq meydançalarınm və sənaye müessisələrinin ərazilərinin torpağmm monitorinqi; - təsərrüfat - içməli suyun monitorinqi; - Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində əhalinin rekreasiya məqsədilə istifadə etdiyi sahil zolaqlarının monitorinqi; - əhalinin radiasiya təhlükəsizliyinin monitorinqi. Ekzogen geoloji proseslərin ə traf mühitin vəziyyətinə təsirinin monitorinqinə - torpaqların, şəhər, qəsəbə və kəndlə-'in, sənaye və mülki obyektlərin sürüşmələrdən, sellərdən, sulaşmalardan, bataqlaşmadan, şoranlaşmadan, yarğanəmələgəlmədən, külək və su eroziyasından, abraziyadan və s. qorunma, baş verə biləcək proseslərin dinamikasının nəzarətdə saxlanılması, proqnozlaşdırılması, onlardan dəyə bilocək ziyanın ninimuma endrilməsi məqsədi ilə kompleks hidrogeoloji, müləndis-geoloji, geofıziki, topogeodezik tədqiqatlann aparılması və bu məqsədlə müşahidə şəbəkəsinin yaradüması daxildir. Bu şəbəkəyə növlərindən asılı olaraq aşağıdakılar daxildir: - sürüşmələr üzrə - reperlər, quyular, mayaklar, xüsusi lihazlar, vizual müşahide nöqtələri; - sellər, uçqun və töküntülər üzrə xüsusi meydançalar, tamaşalar, vizual müşahidə nöqtələri; - subasmalar, bataqlaşmalar və şoranlaşmalar üzrə quyular, tamaşalar, vizual müşahidə nöqtələri; - külək və su eroziyaları, abraziyalar və palçıq vulkanları iizrə - vizual müşahidə nöqtələri və tamaşalar. Seysmogeodinamik proseslərin monitorinqi - respublika ə razisində seysmogeoloji, seysmodinamik, hidroseysmoloji və geofıziki tədqiqatlar əsasında təşkil edilmiş, regional və lokal şəbəkələrində hidrodinamik, hidrokimyəvi və geofıziki sahələrin variasiyalarına müşahidələrin aparılmasından, seysmodinamik şə raitin dəyişmələrinin izlənilməsindən, ona nəzarətdən və güclü seysmik proseslərin proqnostik əlamətlərinin öyrənilməsindən ibarətdir. Seysmodinamik proseslər üzərində kompleks müşahidələr hidrodinamik, hidrokimyəvi, geofıziki müşahidə şəbəkələrində (poliqonlarda) aparılır. Xüsusi mühafizə oiunan təbiət ərazilərinin monitorinqi - təbiət komplekslərinin və onların komponentlərinin kəmiyyət və keyfıyyət göstəricilərinin öyrənilməsi, vəziyyətin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılmasından ibarətdir. Xüsusi mühafızə olunan təbiət ərazilərinin monitorinqinə aşağıdakılar daxildir: - stasionar və marşrut müşahidə məntəqələrinin təşkil edilməsi və müşahidələrin aparılması; - heyvanlar aləminin say hesabatının aparılması (əsasən məməlilərin yaz və payız, quşların isə payız və qış say hesabatları); - xüsusi mühafzə olunan təbiət ərazilərində olan meşələrdə təbii bərpanın vəziyyəti, vegetasiya dövrü ərzində onların üzərində müşahidələrin aparılması (əsasən erkən yaz dövründən başlayaraq tumurcuqlama, çiçəkləmə, meyvə və yar-paqların düşdüyü dövrə qədər); - təbiət komplekslərinin qorunma vəziyyəti, bərpası, antropogen təsirlərin qiymətləndirilməsi; - təbiət komplekslərinin və komponentlərinin təhlükə faktorlarınm öyrənilməsi; Qoruqların (yasaqlıqlarm) monitorinqi aşağıdakı qaydada aparılır: - qoruqların (yasaqlıqların) yerləşdiyi coğrafı mövqedən, orada olan bitki və heyvanlar aləmindən asılı olaraq bütün təbii zonaları əhatə edən daimi və müvəqqəti təcrübə və hesabat müşahidə məntəqələrinin və marşrutların seçilməsi; - qoruqların (yasaqlıqların) ərazilərinin torpaq kateqori-yalarına görə bölünməsi və orada olan dəyişkənliyin öyrənilməsi (il ərzində); - qoruğun (yasaqlığın) relyefındə olan dəyişkənliklərin öyrənilməsi (il ərzində); - vegetasiya dövründə torpağın rütubətliliyi, temperaturun və yağıntıların dinamikasının qiymətləndirilməsi; - suların (çaylar, göllər, bulaqlar, şəlalələr və s.) uçotu (il ərzində); - flora (yeni növlər və əvvəllər məlum olan növlərin yeni yayıldığı ərazilər, nadir, nəsli kəsilməkdə olan, relikt və en-demik növlər) və onun dəyişməsi (il ə rzində). Ekloji müşahidələr göstərir ki, ekoloji məsuliyyətin sosial-mənə-vi aspektlərinə daha çox əhəmiyyət verilməlidir. Bunun üçün, Cinayət Məcəlləsinin müvafıq maddələrində (259, 261, 250.1, 2, 3 və s.) iqtisadi cərimələri artırmaq tövsiyə olunur. Bu yolla bir tərəfdən ekoloji hüquqpozmaların və ekoloji cinayətlərin qarşısını almaq, digər tərəfdən isə ekoloji məsuliyyətin hüquqi və mənəvi tərəflərini yüksəltmək olar. Son illərin acı təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi maraqlar na-minə Bakı şəhərində yaşdlıqların məhv edilməsi davam edir, sanitar-qoruyucu zolaqlarda ağaclar kəsilir və beləliklə, ekoloji qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilmir. Bütün bu faktlar onu göstərir ki, adamlarda ekoloji məsuliyyət hissi hələ kifayət qədər formalaşmamışdır. Digər tərəfdən, ekoloji qanunvericilik-də nəzərdə tutulan cəza tədbirləri də insanların ekoloji məsuliyyətinin formalaşmasında həlledici amil ola bilmir. Daha də-qiq desək, keçid iqtisadiyyatını yaşayan cəmiyyətimizdə qanunvericilik aktlarında təsbit olunmuş ekoloji məsuliyyətin hü-quqi aspektləri ekoloji hüquqpozmalarm qarşısının alınmasmda yetərli deyil. Buna görə də, ekoloji məsuliyyətin artırdmasında hüquqi aspektləri gücləndirməklə yanaşı, sosial-mənəvi amillərə də ciddi diqqət yetirmək və ə hali arasında ekoloji maarif-çiliyin sosial-fəlsəfı aspektlərini genişləndirmək lazımdır. МЮВЗУ 7. ЙЕРИН ТЯКИНДЯН ИСТИФАЯДЯНИН ЩЦГУГ ЯСАСЛАРЫ. PLAN: 1. «Йерин тяки» анлайышы, онун мязмунун вя мащиййяти. Игтисади инкишафда йерин тякиндян истифадянин тянзимялнмясинин ролу вя ящямиййяти. 2. Игтисади ящямиййятиня эюря файдалы газынты ещтийатларынын груплашдырылмасы. Даь-мядян сянайеси, онун ясас мягсяд вя вязифяляри. 3. Йерин тякиндян истифадя щцгугу вя онун мянбяляри. 4. Азярбайжан Республикасында йерин тякиндян истифадянин ясас принсипляри. 5. Йерин тякиндян истифадя мцддятляринин мцяййянляшдирилмяси вя йерин тякиндян истифадя щцгугна хитам верилмяси гайдалары. 6. Йерин тякиндян сямяряли истифадянин щцгуги тянзимялнмясинин ясас вязифяляри. 7. «Йерин тяки щаггында» Азярбайжан Республикасы Ганунун мащиййяти, онун тялябляринин позулмасына эюря мясулиййят. «Йерин тяки» анлайышы, онун мязмунун вя мащиййяти Ə vvəldə qeyd etdiyimiz kimi, cəmiyyot təbii ehtiyatlarla qarşılıqlı münasibətlərdə mövcuddur və inkişaf edir. Buraya torpaq, meşə, su və atmosfer ehtiyatları, heyvan və bitki ehtiyatlarından əlavə, yerin təkindəki təbii mineral (və qeyri-mineral) sərvətlər də aiddir. Bəşəriyyət bu təbii sərvətlərdən istifadə edərək yaşayır və inkişaf edir. Əvvolki fosildo torpaq haqqında geniş məlumat verildiyindən, burada yerin təki və mineral təbii sərvətlər haqqmda məlumat verməyi lazım bilirik. «Yerin təki» dedikdə, məhsuldar qüvvələrin müasir inkişaf səviyyəsində yer səthinin qabığı altında olan və istifadə edilə bilən sahə başa düşülür. Müxtəlif geoloji dövrlərdə yaranmış yer qabığının maqmatik, çöküntü və metaformik süxurlardan ibarət olan bu hissəsində insanlara lazım olan çoxsaylı qiymətli sərvətlər toplanmışdır. Geoloji axtarışlar nəticəsində aşkarlanan bu təbii sərvətlər cəmiyyətin tələblərinə uyğun olaraq istifadə olunur. Müxtəlif məhsulların əsasını təşkil edən bu sərvətlər hər bir ölkənin iqtisadi qüdrətinin artmasında və əhalinin rifahının yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Təbii sərvətlərlə zəngin olan hər bir ölkənin iqtisadi inkişafının potensial imkanları təbii sərvətləri az olan ölkələrə nisbətən daha çox olur. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası mineral sərvətlərin sayına və ehtiyatlarmm həcminə görə dünyanın ən zəngin ölkələri sırasına daxildir. İ stehsalın inkişafı və əhalinin sayının artması təsərrüfat dövriyyəsinə ildənilə daha çox təbii sərvət cəlb olunmasını tələb edir. Məsələn, XVIII əsrdə ictimai istehsalda 28 adda kimyəvi maddə istifadə olunurdusa, XX əsrin sonlannda bunların sayı 100-ü örtmüşdür. Lakin bclə artım müəyyən çətinliklər də yaradır. Bunlardan ən başhcası həmin ehtiyatlar suasında yerin təkindən çıxarılan ehtiyatların təbii mühitə etdiyi ne-qativ təsirdir. Belə təsirlər sırasına havanm, suyun və torpağın (ətraf mühitin) çirkləndirilməsi, istilik rejiminin və su balansının dəyişməsi, torpağın eroziyasınm artımı və s. aiddir. Əgər belə neqativ təsirlərin aradan qaldudmasına yönəldilmiş tədbirlər vaxtmda görülməzsə, indiki və gələcək nəslin sağlamlığına ciddi ziyan dəyər, insanı əhatə edən və min illər ərzində mövcud olan təbii dinamik tarazlıq pozula bilər. Təsərrüfat dövriyyəsinə yeni mineral ehtiyatların cəlb edilməsi isə ilk növbədə səmərəli geoloji-axtarış işlərinin aparılmasmı tələb edir. Bu məqsədlə ə n müasir metodlardan istifadə edilsə də yer qabığının mineral sərvətləri hələ tam öyrənilməyib. Müxtəlif geoloji axtarış metodlarından istifadə olunsa da, yer qabığının yalnız 16 km-dək dərinliyi öyrənilmişdir. Mütəxəs-sislərin he-sablamalarına görə yer qabığının biosfer kütləsinin 74,8%-ni oksigen və silisium təşkil edir. Yer qabığının 8,8%-i alümini-um, 5,1%-i dəmir, 3,6%-i natrium, 2,6%-i kalsium, 2,1%-i maqneziumdan ibarətdir. Mineral sərvətlərin başqa növlərindən fərqli olaraq yerin təkindən çıxarılan faydalı qazıntılar bərpa olunmayan ehtiyatlar olduğu üçün onlardan qənaətli istifadə etmək və onları qorumaq lazımdır. Yerin təkindən çıxarılan təbii sərvətləri statistik baxımdan qiymətləndirərkən mineral təbii sərvətlərin həm ümumi həcmi, həm də hər bir yataq üzrə ehtiyatların həcmi ayrıca öyrənilir. Ehtiyatların istismara cəlb edilməsi məsələsi də bu eh-tiyatların həcmindən asıh olaraq müəyyən edilir. İ qtisadiyyatda əhəmiyyətinə görə faydalı qazmtı ehtiyatları aşağıdakı iki qrupa bölünür: 1. Geoloji ehtiyatlar. Buraya təsərrüfat əhəmiyyətinə malik olan və hasilatı mümkün olan ehtiyatlar daxil edilir. 2. Geokimyəvi ehtiyatlar. «Geokimyəvi ehtiyat» dedikdə bu və ya digər kimyəvi elementlərin yer qabığında mövcudluğu başa düşülür. Qarışıq dağ sistemləri qurşaqları arasında yerləşən çöküntü süxurları ilə örtülən geniş sahələr tutan qalxanlar və platformalar «geokimyəvi sahələr» adlanır. Dünya təcrübəsində faydalı qazıntılar yeraltı şaxta və açıq karxana üsulu ilə hasil edilir. Birinci üsul ikinciyə nisbətən iqtisadi cəhətdən daha əlverişlidir. Məsələn, kömürün açıq üsulla hasili saxta üsulu ilə hasilinə nisbətən 1,5-2 dəfə ucuz başa gəlməsinə baxmayaraq, açıq üsulla hasilat zamanı geniş miqyasda torpaq sahəsinin üst qatı korlandığından və ətraf mühit daha çox çikrləndiyindən bu üsul əlverişsiz hesab edilir. Dağ-mədən sənayesi müəssisələrinin əsas vəzifələrindən biri yerin təkindən hasil edilmiş təbii sərvətlərin kompleks istifadəsinə nail olmaqdır. Bu məqsədlə aşağıdakdara əməl edilməlidir: 1. faydalı qazmtdarın əsas komponentlər üzrə çıxardması; 2. xammalın kompleks şəkildə istifadəsi; 3. tərkibindən əsas komponentlər çıxarddıqdan sonra qalan «boş» süxurlardan səmərəli istifadəyə nail olmaq; 4. təkrar emal xammalından daha geniş istifadə etmək. Ölkəmizdə təbii mineral ehtiyatlann çıxardması və emalı zamanı əldə edilən böyük iqtisadi səmərə ilə yanaşı, ətraf mühit çirklənir, yer səthinin torpaqları pozulur və çoxlu tullantdar almır. Bu zaman əmələ gələn tullantdarm 70-80%-i mineral xammalın hasilatı və emalı zamanı yaranır. Mütəxəssislərin hesablamalarma görə, yerin təkindən çıxarılan qeyri-fdizlərin 60%-i tullantıya ge-dir. İndiyədək respublikamız-da tikinti daşlarının doğranması zamanı ə mələ gəlmiş belə tullantılarm həcmi 100 müyon tondan (o cümlədən Daşkəsən dağ-mədən kombinatında 20 milyon ton, Gəncə alüminium zavodunda 8 milyon ton və Sumqayıt boru-prokat zavodunda 1,3 milyon ton) çoxdur. İqtisadiyyatın böhran vəziyyətində olması tullantdarsız istehsal texnologiyasınm inkişaf etdirilməsinə və ekoloji sənayeni (təmizləyici və başqa qurğularm tikilməsi) yaratmağa imkan vermir. Bəzi müəssisələrdə yaranmış maliyyə uğursuzluqlan təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadəyə və ətraf mühitin çirkləndirilməsinə görə ödənişlərin həyata keçirilməsi kimi iqtisadi tədbirlərin geniş miqyasda tətbiq edilməsini mümkünsüz edir. Bundan əlavə, iqtisadiyyatm böhran vəziyyətində olması ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyanın və istehsalın yaraddmasına marağın artırılması məqsədilə dövlət tərəfındən subsidilər və vergi güzəştlərinin tətbiqinə imkan yaratmır. Statistik təhlil zamanı müəssisələrin A+B və ya A+B+S, kateqoriyalı balans ehtiyatlan ilə təminolunma dərəcəsi göstəricisi ehtiyatlarm həcminin müəssisənin illik gücünə bölünməsindən alınan ə də-di yerin təkindən çıxanlan ehtiyatlar əmsalına vurmaqla müəyyən edilir. Yerin təkindən çıxarılan ehtiyatlar əmsalı yerin təkindən çıxardan xammalın həcminin istifadə olunmuş ehtiyatların (hasil edilmiş və hasilat zamanı yaranmış itkilər) dəyəri-nin cəminə bölünməsi yolu ilə müəyyən edilir. Hesablamalar zamanı bu əmsaldan əlavə, həm də ehtiyatların itkisi əmsalmı da hesablayular. Bu əmsah hesablamaq üçün hasilat zamanı yaranmış itkilərin həcmini istifadə olunmuş ehtiyatların ümumi həcminə bölmək lazımdır. Təbii ehtiyatların yerin təkindən çıxardma əmsah və hasilat zamanı itkilər əmsah yalmz ehtiyat növləri üzrə deyil, həm də ehtiyatlarda olan komponentlər üzrə də hesablandır. İ qtisadi cəhətdən faydalı qazıntdarm istifadəsi və onun faydah komponentlərinin zənginləşdirilməsi və metallurgiya emah zamanı faydalı çıxım, habelə zənginləşdirmə və metalluroloji emal zamanı yaranan itkilər əmsalmın köməyi ilə təhlil edilir. Birinci ə msah hesablamaq üçün zənginləşdirmədən ah-nan məhsullan emal edilən xammalm həcminə bölmək lazımdır. İkinci əmsalı hesablamaq üçün isə emal zamanı itkilərin həcmini emal edilən xammalın (və ya onda olan faydah komponentlərin) həcminə bölmək lazımdır. Eyni zamanda, yerin təkindən alınan resurslardan istifadənin təhlili zamanı hesablanan göstəricilərdən biri də istifadə olunmuş ehtiyatlarda birbaşa çıxım (faydah almma) əmsalıdır. Bu əmsah hesablamaq üçün hazır məhsulda olan faydah komponentlərin həcmini istifadə olunmuş ehtiyatlarm ümumi həc-minə bölmək lazımdır. Təhlil zamanı faydah qazıntı ehtiyatları ilə yanaşı «proqnozlaşdırdmış resurslar» anlayışından da istifadə olunur. Proqnozlaşdırdan resurslar dedikdə mövcudluğu geoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində hələ əsaslandırılmamış, ancaq ümumi geoloji və elm-texniki təsəvvürlərlə coğrafı geoloji xəritələşdirmə, geokimyəvi və geofıziki üsullarla müəyyən edilmiş ehtiyatlar nəzərdə tutulur. Proqnozlaşdırılan resurslara aid məlumatlar axtarış-qiymətləndirmə və geoloji-kəşfıyyat işlərini planlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Əsaslandırma dərəcəsinə görə proq-nozlaşdırılan resurslar müxtəlif kateqoriyalara bölünür. Yerin təkindən istifadə hüququ Azərbaycan Respublikası ərazisində, o cümlədən Xəzər dənizinin (gölünün) ölkəmizə mənsub bölməsində yer təkinin öyrənilməsi (axtarış, kəşfiyyat), onun səmərəli istifadəsi, mü-hafızəsi və görülən işlərin təhlükəsizliyi ilə bağlı münasibət-ləri tənzimləmək, yerin təkindən istifadədə dövlətin, yer təki istifadəçilərinin və vətəndaşların mənafelərinin qorunmasını təmin etmək üçün 13 fevral 1998-ci il tarixdə «Yerin təki haqqında» Azərbaycan Respublikasmın qanunu qəbul edilmişdir. Qanuna görə yerin təkindən istifadə aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: - yerin təkindən səmərəli, kompleks və təhlükəsiz istifadənin təmin edilməsi; - ətraf mühitin mühafızəsinin təmin edilməsi; - mineral-xammal bazasının genişləndirilməsi və möh-kəmləndirilməsi; - yerin təkindən istifadənin aşkarlıq şəraitində həyata keçirilməsi; - yerin təkindən istifadəyə investisiyaların cəlb edilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması; - yerin təkindən istifadənin ödənişli olması. Ölkəmizdə yerin təki bütünlükdə vahid dövlət fondunu təşkil edir və bu fond yer təkinin həm istifadə edilən, həm də istifadə edilməyən hissələri daxil olmaqla dövlətə mənsubdur. Qanunvericiliyə görə yerin təkindən istifadənin növləri aşağıdakılardır: - geoloji və geoekoloji öyrənmə; - faydalı qazıntıların çıxarılması; - dağ-mədən işləri ilə əlaqədar istehsal tullantılarından istifadə; - faydalı qazıntıların çıxarılması ilə əlaqədar olmayan yeraltı qurğuların tikilməsi və istismarı; - elmi, mədəni, estetik, müalicə - sağlamlıq əhəmiyyətlərinə malik xüsusi mühafızə edilən geoloji obyektlərin yaradılması; - mineraloji, paleontoloji və digər geoloji kolleksiya materiallarının toplanması, arxeoloji qazıntılarm aparılması. Yerin təki onun geoloji öyrənilməsi (axtarış, kəşfıyyat) və faydah qazıntıların çıxarılması məqsədi ilə eyni zamanda istifadəyə verilə bilər. Bu halda faydalı qazıntılar həm yer təkinin geoloji öyrənilməsi prosesində, həm də bu işlər qurtardıqdan sonra çıxarıla bilər. Radioaktiv xammalın çıxarılması və radioaktiv tullantıla-rın, zərərli maddələrin basdırılması üçün yer təkinin istifadəsi Azərbaycan Respublikasımn müvafıq qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir (maddə 7). Yer təkinin istifadəçiləri qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada həm ölkəmizin, həm də xarici ölkələrin fiziki və hüquqi şəxsləri ola bilərlər. Bu istifadəçilər aşağıdakı hüquqlara malikdirlər: - ayırma hüdudları daxilində yerin təkindən xüsusi razılıqda göstərilmiş fəaliyyət növü üçün istifadə edilməsi; - xüsusi razılıqda göstərilmiş məqsədəuyğun olaraq yer təki sahəsində qanunvericiliyə zidd gəlməyən hər hansı fəaliyyət formasımn sərbəst seçilməsi; - xüsusi razılığa və qanunvericiliyə uyğun fəaliyyətin nəticələrindən, o cümlədən çıxarılmış mineral-xammaldan istifadə edilməsi; - xüsusi razılıqda başqa hallar nəzərdə tutulmayıbsa, dağ-mədən işləri ilə ə laqədar istehsal tullantılanndan istifadə edilməsi; - əlavə icazə olmadan dağ-mədən ayırması sahəsində öz vəsaiti hesabına yer təkinin xüsusi razılığa uyğun geoloji öyrənilməsi; - xüsusi razılıq şərtlərindən fərqli hallar meydana çıxarsa, xüsusi razılıq şə rtlərinə yenidən baxılması üçün xüsusi razılıq verən miüvafıq icra hakimiyyəti orqanına müraciət edilməsi. Xüsusi razılıq müddətinin uzadılmasında ycr tokinin istifadəcisinə başqa iddiaçdara nisbətən üstünlük verilir. Yer təki istifadəçilərinin vəzifələri aşağıdakılardır: - Azərbaycan Respublikasmm qanunvericiliyinə, habelə yerin təkindən istifadə üzrə standartlara (normativlərə və qaydalara) riayət edilməsi, faydalı qazıntdann normadan artıq itkisinə, keyfıyyətinin aşağı düşməsinə yoi verilməməsi; - yer təkinin geoloji öyrənilməsi, mineraı-xammal ehtiyatlanndan kompleks istifadə; - yerin təkindən istifadə prosesində geoloji, markşeyder və digər sənədlərin apardması, həmin sənədlərin, kern və nümunələrin qorunması; - geoloji məlumatların dövlət geoloji informasiya fonduna təqdim edilməsi; - emal məhsullarından və tullantdarından tam istifadə olunması, faydalı komponentlər saxlayan və müvəqqəti istifadə edilməyən istehsal məhsullarınm və tullantdarının yığılma-sınm, uçotunun və qorunmasının təmin edilməsi; - kəşf olunmuş, çıxarda bilən və yerin təkində qalan faydalı qazmtdarm və onların tərkibində olan komponentlərin ehtiyatları, faydalı qazıntdarın çıxardması ilə ə laqədar olmayan başqa məqsədlərlə yerin təkindən istifadə haqqında məlumat-ların dövlət geoloji informasiya fonduna təqdim edilməsi; - yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar işlərin təhlükəsiz görülməsinin təmin edilməsi; - yer təkinin, atmosferin, torpağın, meşələrin, suların, binaların və qurğularm yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar işlərin zərərli təsirindən qorunmasını reqlamentloşdirən standartlara (normativlərə, qaydalara) riayət ediln: - yerin təkindən istifadə zamanı torpaq sahələrinin re-kultivasiyasının təmin edilməsi; - faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi və başqa təsərrüfat məqsədləri üçün istifadosi mümkün olan kəşfıyyat dağ-mədən qazmalarının və buruq quyularının saxlanılması; - istifadəsi mümkün olmayan dağ-mədən qazmalarının və buruq quyularının müəyyənləşdirilmiş qaydada konservasiya və ya ləğv edilməsi; - xüsusi razılıq ilə müəyyənləşdirilmiş şərtlərin yerinə yetirilməsinin, yerin təkindən istifadə üçün ödənişlərin vaxtında və düzgün verilməsinin təmin edilməsi. Müvafıq fəaliyyət növünün həyata keçirilməsi (geoloji planaalma, faydalı qazıntdarm axtarışı, kəşfıyyatı, müxtəlif üsullarla çıxardması, yeraltı qurğularm tikintisi və istismarı, yerin təkindən istifadənin başqa növləri) üçün yer təki istifadəçilərinin xüsusi ixtisasını və təcrübəsini təsdiq edən sənədi (diplom, şə hadətnamə) olmalıdır (maddə 9). Faydalı qazmtdarı çıxarmaq, faydalı qazıntdarın çıxardması ilə əlaqədar olmayan yeraltı qurğuları tikmək və istismar etmək, xüsusi mühafizə edilən geoloji obyektləri yaratmaq hüququ verən xüsusi razdığa müvafıq olaraq yer təki sahəsi isti-fadəçiyə dağ-mədən ayırması şəklində verilir. Faydalı qazıntılar yer təkinin geoloji öyrənilməsi ilə eyni vaxtda, yaxud onun ardınca çıxarılacağı halda da yer təki sahəsi dağ-mədən ayırması şəklində verilir. Dağ-mədən ayrdmasının ilkin hüdudları yerin təkindən istifadəyə xüsusi razdıq verilərkən müəyyən edilir. Faydalı qazmtdarın çıxardması və bunlarla əlaqədar olmayan işlərin texniki layihəsi hazırlandıqdan, ona müəyyən olunmuş qaydada dövlət ekspertizasının müsbət rəyi alındıqdan, müvafıq icra hakimiyyəti orqanları ilə razdaşdırıldıqdan sonra dağ-mədən ayırmasmın dəqiqləşdirilmiş hüdudlarını müəyyənləşdirən sənədlər (sahənin hüdudlarının koordinatlar cədvəli, plam və səciyyəvi kəsilişlər) xüsusi razdığa daxil edilir və onun ayrdmaz tərkib hissəsi saydır. Xüsusi razdığa uyğun olaraq geoloji öyrənilmə məqsədi ilə ayrılan yer təki sahələrinə dağ-mədən ayırması statusunun verilməsi tələb olunmur. Bu sahələrə müvafiq icra hakimiyyəti orqam tərəfındən geoloji ayırma statusu verilir. Geoloji öyrənilmə üçün verilən yer təki sahəsinin hüdudları daxilində, eyni zamanda yer təkinin bir neçə istifadəçisi müəyyən olunmuş qaydada iş apara bilər. Onların qarşdıqlı münasibətləri yerin təki istifadəyə verilərkən xüsusi razıhqla müəyyən edilir. Yerin təkindən istifadə ölkənin təhlükəsizliyinə, ətraf mühitin mühafizəsinə, insanlarm həyat və sağlamhğına təhlükə törədərsə, təsərrüfat obyektlərinə və ya ekosistemə zərər vurarsa, o, məhdudlaşdınla, qismən və ya tamamilə qadağan edilə bilər. Qanunvericiliyə görə yerin təki istifadə üçün müəyyən müddətə və ya daimi verilir. Bu müddət: - geoloji öyrənilmə üçün - 5 ilədək; - faydalı qazmtdarın çıxardması üçün - 25 ilədək; - göstərilən istifadə növləri birləşdirildikdə - 30 ilədəkdir. Faydalı qazıntdarm çıxardması ilə əlaqədar olmayan yeraltı qurğularm tikintisi və istismarı, xüsusi mühafızə olunan obyektlərin yaraddması və digər məqsədlər üçün müəyyən müddətə və ya daimi verilə bilər. Yerin təki istifadəyə xüsusi razılıq əsasında qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada müsabiqə, hərrac və bir-başa danışıqlar əsasında verilir. Xüsusi razdıq yer təkinin geoloji öyrənilməsinə, ehtiyatları müvafıq qaydada təsdiq edilmiş faydalı qazıntı yataqlarının işlənilməsinə, dağ-mədən müəssisələri və onlarla bağlı emal sahələrinin tullantdarmdan istifadə olunmasına, yerin təkindən faydalı qazmtdarm çıxarılması ilə bağlı olmayan məqsədlər üçün istifadə edilməsinə, xüsusi mühafızə edilən geoloji obyektlərin yaradılmasına, mineraloji, paleontoloji və digər geoloji kolleksiya materiallarının toplanmasına və arxeoloji qazın-tdarm apardmasına hüquq verir. Əgər yerin təkindən istifadə çoxyönümlü (çoxprofilli) olarsa, hüquqi və ya fıziki şəxslərə bir neçə xüsusi razdıq verilə bilər. Xüsusi razdığa görə dövlət rüsumu (haqq) alınır ki, onun da miqdarı müvafıq icra hakimiyyəti orqanı tərəfındən müəyyən edilir. Elmi tədqiqat işləri, dövlət proqramlarına əsasən aparılan bütün növ geoloji işlər, zəlzələlərin proqnozlaşdırılması, ətraf mühitin monitorinqinin yaraddması və apardması, yeraltı suların istifadə rejiminə və balansına nəzarət edilməsi, arxeoloji tədqiqatların apardması və yer təkinin bütövlüyünü pozmayan digər işlər üçün xüsusi razılıq tələb edilmir. Ümumi yaydmış faydalı qazıntı yataqlarmın işlənilməsi üçün yer təkinin verilməsi, eləcə də faydalı qazmtdarm çıxa-rdması ilə əlaqədar olmayan məqsədlər üçün də verilən torpaq sahələrinin hüdudlannda yerin təkindən istifadə qaydası müvafıq icra hakimiyyəti orqanı tərəfındən müəyyən edilir. Qanunvericiliyə görə torpaq mülkiyyətçiləri müəyyən edilmiş qaydada onlara məxsus olan torpaq sahələrinin hüdudlarında öz ehtiyaclarını ödəmək üçün partlayış işləri aparmadan 5 metr dərinliyədək ümumi yayılmış faydalı qazıntıların çıxarılmasını və yeraltı qurğularm tikintisini, eləcə də mərkəzləşdirilmiş su təchizatı mənbəyi olmayan birinci təzyiqsiz sulu horizontal quyulann qazılmasmı və istismarını həyata keçirə bilərlər. Yerin təkindən istifadə hüququna aşağıdakı hallarda xitam verilir: - xüsusi razdığın qüwədəolma müddəti qurtardıqda; - xüsusi razdıq sahibi yerin təkindən istifadə hüququn-dan imtina etdikdə; - xüsusi razılıq hüququndan məhrum edən faktlar meydana çıxdıqda. Aşağıdakı hallarda isə xüsusi razılıq verən orqan yerin təkindən istifadə hüququnu məhdudlaşdıra və ya ona vaxtından əvvəl xitam verə bilər: - yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar işlər apardan sahələrdə yaşayan və işləyən ə halinin həyat və sağlamlığına qarşı bilavasitə təhlükə yaranarsa; - yer təkinin istifadəçisi xüsusi razdığm şərtlərini pozarsa; - yer təkinin istifadəçisi yerin təkindən istifadə qaydasını müntəzəm surətdə pozarsa; - fors-major vəziyyəti (təbii fəlakətlər, hərbi əməliyyatlar və s.) yaranarsa; - yer təkinin istifadəçisi xüsusi razdıqda göstərilən müddətdə yerin təkindən nəzərdə tutulan həcmdə istifadəyə başlamazsa; - yerin təkindən istifadə hüququ verilmiş subyekt ləğv edilərsə; - xüsusi razılıq sahibinin təşəbbüsü ilə. Ə gər xüsusi razılıq sahibi yerin təkindən istifadədən imtina edərsə, bu razılığı vermiş orqana ən azı 6 ay əvvəldən xədarlıq etməli və ona dəymiş zərəri ödəməlidir. Bu halda əssisənin təqsiri yoxdursa, onun konservasiyasına və ya v edilməsinə çəkilən xərclər dövlət tərəfındən ödənilir. Yerin təkindən istifadə hüququ başqa şəxsə yer təki istiəçisinin təşkilati-hüquqi forması dəyişdikdə və yerin təkinı istifadə edən təsərrüfat subyekti yenidən təşkil edildiyi larda verilə bilər. Bu zaman xüsusi razıhq yenidən tərtib mmalıdır. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, təkinin istifadəçisi yerin təkindən istifado hüququnu üçün-şəxslərə vermək hüququna malik deyildir. Yer təkinin geoloji öyrənilməsi, faydalı qazıntıların çıxa-ması, eləcə də onların çıxarılması ilə əlaqədar olmayan məq-dlər üçün verilən yer təki sahələri və onlarla ə laqədar müvafiq işlər dövlət uçotuna və dövlət qeydiyyatına alınır. Bu qeydiyyat olmadan yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar işlərin aparılması qadağandır. Yer təkinin səmərəli istifadəsinə və mühafızəsinə aid as tələblər aşağıdakılardır: - yer təkinin, istifadəyə verilməsinin qanunvericilikdə iəyyən edilmiş qaydasına riayət olunması və yerin təkindən başına isifadəyə yol veriiməməsi; - yer təkinin geoloji öyrənilməsi, səmərəli və kompleks ifadəsi və mühafizəsinin dolğunluğunun təmin edilməsi; - faydalı qazmtı ehtiyatlannm qiymətləndirilməsi və ya faydalı qazıntıların çıxanlması ilə əlaqədar olmayan məqsədlər üçün istifadəyə verilən yer təki sahəsinin xüsusiyyətlərini təy-edəcək qabaqlayıcı geoloji və geoekoloji işlərin aparılması; - yer təkinin geoloji öyrənilməsi və ondan kompleks istifadəni təmin etmək məqsədi ilə hər bir faydalı qazıntı yatağı kondisiyalarm müəyyən edilməsi; - faydalı qazıntı ehtiyatlarının, eləcə də faydalı qazıntırın çıxarılması ilə ə laqədar olmayan məqsədlər üçün istifadə edilən yer təki sahələrinin dövlət ekspertizasının və dövlət uçotunun aparılması; - faydalı qazıntıların və yanakı komponentlərin yerin təkindən daha dolğun çıxarılmasının təmin edilməsi; - faydalı qazıntı yataqlarının işlənilməsi zamanı yerin təkindən çıxarılan və yerin təkində saxlanılan faydalı qazıntıla-rm və yanakı komponentlərin uçotu. - faydalı qazmtı yataqlarının subasmasmdan, şüalanmadan, yanğından və faydalı qazıntıların keyfıyyətini aşağı sala bilən, yataqların sənaye əhəmiyyətini azaldan və ya onların işlənməsini mürəkkəbləşdirən digər amillərdən mühafızə edilməsi; - yerin təkindən istifadə edilərkən, habelə neft, qaz və başqa maddələr, materiallar yer altında saxlanılarkən, zərərli maddələr və istehsal tullantılan basdırılarkən, çirkli sular axıdılarkən yer təkinin və ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısmm alınması; - faydalı qazıntılar olan və ya dağ-mədən işləri aparılan zonalarda istehsalat və məişət tullantılarmın basdmiması; - faydalı qazıntılar çıxaran müəssisələrin və faydalı qazıntıların çıxarılması ilə ə laqədar olmayan yeraltı qurğuların fəaliyyətinin müvəqqəti dayanduılması və ləğv edilməsi qaydalarma riayət edilməsi; - faydalı qazıntılarm yerləşdiyi sahələrdə özbaşına tikinti işləri aparılmasının qarşısının alınması və bu sahələrdən başqa məqsədlər üçün istifadənin müəyyənləşdirilmiş qaydasına əməl edilməsi; - içməli, yaxud sənayenin su təchizatı üçün istifadə edilən sututarlarda və yeraltı sular yayılan yerlərdə sənaye və məişət tullantılarınm yığılmasınm qarşısmın alınması, habelə yeraltı içməli suların minerallaşmış və ya kondisiyaya uyğun gəlməyən sularla qarışması təhlükəsi olan sahələrdə yeraltı içməli suların rejiminə nəzarət edilməsi; - bahqçılıq əhəmiyyətli su obyektlərində faydalı qazıntıların hasil edilməsi, geoloji kəşfıyyat, partlayış, qazma, didər-ginləşdirmə işlərinin aparılması, yeraltı qurğuların tikintisi layihələrinin qanunvericiliikdə müəyyən edilmiş qaydada balıq təsərrüfatı ekspertizasından məcburi keçirilməsi; - ətraf mühitin qorunması, torpaqların rekultivasiyası, dağ qazmalarının konservasiyası və yaxud ləğvi qaydalarına əməl edilməsi. Yuxarıda sadalanan tələblər pozularsa, yerin təkindən istifadə hüququ qanunvericiliyə müvafiq olaraq məhdudlaşdırıla, dayandırıla və ya ləğv edilə bilər. Qanunvericiliyə görə yerin təkindən istifadə münasibətlərinin dövlət tənzimlənməsinin əsas vəzifəsi aşağıdakılardır: - mineral-xammal bazasının yaradılması, ondan səmərəli istifadə və yer təkinin mühafızəsi; - faydalı qazıntıların əsas növlərinin istehsal həcminin müəyyənləşdirilməsi; - mineral-xammal bazasının inkişafı və faydalı qazıntıların çıxarılması ilə ə laqədar olmayan yeraltı qurğulann tikintisi üçün istifadə edilən yer təki sahələrinin hazırlanması; - Azərbaycan Respublikasının ərazisi, o cümlədən Xəzər dənizinin (gölünün)'ona mənsub olan bölməsi daxilində yer təkinin geoloji öyrənilməsi; - mineral-xammal ixracının müəyyənləşdirilməsi; - yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar ödənişlərin tətbiqi və əsas mineral-xammal növlərinin qiymətlərinin tənzimlənməsi; - yer təkinin geoloji öyrənilməsi, istifadəsi və mühafızəsi, yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar işlərin təhlükəsiz aparılması sahəsində standartlann (normativlərin, qaydaların) müəyyənləşdirilməsi. Yerin təkindən istifadə münasibətlərinin dövlət tənzimlənməsi idarəetmə, xüsusi razılıq, uçot və nəzarət vasitəsi ilə həyata keçirilir. Mövcud qanunvericiliyə, işlərin təhlükəsiz aparılmasına, onların əhaliyə, ətraf mühitə, bina və qurğulara zərərli təsirinin qarşısının alınması və aradan qaldırılması tələblərinə riayət olunmasını təmin etmək məqsədi ilə yer təki istifadəçiləri tə-rəfindən yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar işlərin təhlükəsiz aparılmasına dövlət nəzarəti həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası ərazisində yerin təkindən istifadə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, ödənişlidir. Bu zaman istifadəçilər aşağıdakıları ödəyirlər: - xüsusi razılığın verilməsinə görə dövlət rüsumu (haqq); - yerin tokindon istifadə hüququ; - mədon vcrgisi; - mineral-xammal bazasının bərpasına ayırmalar; - dəniz dibi sahələrindən və akvatoriyasından istifadə haqqı; - qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər ödəniş və vergilər. Yerin təkindən istifadəyə görə ödəmələrdə istisnalar aşağıdakı hallarda tətbiq edilir: - hüquqi və fıziki şəxslərin mülkiyyətində olan və ya icarəyə götürülmüş torpaq sahəsində öz elıtiyaclarının ödənilməsi üçün miüəyyən olunmuş qaydada ümumi yayılmış faydalı qazıntılar və təzyiqsiz yeraltı sular hasil edildikdə; - yer təkinin öyrəıiilməsinə dair elmi-tədqiqat və döv-lət proqramlaıı ilə aparılan geoloji işlər, zəlzələlərin proqnozlaşdınlması, mühəndis-geoloji araşdırmalar, geoekoloji tədqiqatlar, ycraltı sulann rejiminə və balansına nəzarət, elocə də yerin təkinin bütövlüyünü pozmamaqla görülən digər işlər, «Yerin təki haqqında» Qanunun 7-ci maddəsinin birinci lıissəsinin 5-ci bəndində qeyd edilən xüsusi mühafızə edilən geoloji obyektlərin yaradılması üçün işlər aparıldıqda. Mürəkkəb dağ-mədən-geoloji şəraitdə yerləşən, yaxud aşağı keyfıyyətə malik, o cümlədən çətin çıxarılan, kondisiyaya uyğun olmayan, faydalı qazıntıların əvvəl dövlət balansından silinmiş ehtiyatlarmı saxlayan yataqlann istifadə edil-məsini, örtük və yan süxurlardan, dağ-mədən və onunla əlaqədar emal istehsalatının tullantılarından istifadəni, eləcə də əsas və yanakı komponentlərin istehsalını, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz texnologiyaların tətbiqini həvəsləndirmək məqsədi ilə yer təkinin istifadəçiləri yerin təkindən istifadəyə görə ödəniş-lərdən qismən azad oluna bilərlər. Aşağı keyfıyyətə və səmərəyə malik olan faydalı qazıntı yataqlarının istismarına görə qanunvericilikdə güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. «Yerin təki haqqında» qanunun pozulmasına görə hüquqi və fıziki şəxslər aşağıdakı hallarda məsuliyyət daşıyırlar: - yerin təkindən istifadənin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydaları pozularsa; - yerin təkindən özbaşına istifadə edilərsə; - yerin təkindən istifadə ilə əlaqədar işlərin təhlükəsız aparılması, yer təkinin və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə standartların (normaların, qaydaların) tələbləri pozularsa; - yer təkinin çirklənməsinə və faydalı qazıntı yatağının istismar üçün yararsız hala düşməsinə yol verilərsə; - geoloji və digər məlumatlara mülkiyyət hüququ və bu məlumatlann məxfıliyi pozularsa; - faydalı qazıntı yayılan sahələrdə özbaşına tikinti işləri aparılarsa; - yerin təkindən istifadə edilərkən bina və qurğuların, eləcə də xüsusi mühafızə olunan ərazilərin və ətraf mühit obyektlərinin toxunulmazlığı təmin edilməzsə; - yeraltı sularm müşahidə quyuları, markşeyder və geodeziya nişanları məhv edilərsə və zədələnərsə; - yerin təkindən istifadə edərkən ödəmə qaydaları müntəzəm olaraq pozularsa; - ləğv edilən və konservasiya olunan dağ-qazmalarının və buruq quyularının ə halinin və ətraf mühitin təhlükəsizliyini təmin edən vəziyyətə gətirilməsi, habelə konservasiya müddəti ərzində faydalı qazıntı yataqlarının, dağ qazmalannın və buruq quyulannın qorunması tələblərinə əməl edilməzsə; - yerin təkindən istifadə edilərkən yararsız hala salınmış torpaq sahələri və digər təbiət obyektləri onların gələcək istifadəsi üçün yararlı vəziyyətə gətirilməzsə; - yerin təkindən istifadə zamanı elm və mədəniyyət üçün maraq doğuran obyektlər aşkar edilərkən həmin salıədo işlər dayandınlmazsa və xüsusi razılıq verən orqana məlumat verilməzsə. Nəzərdə tutulan istismar müddətinə, bağlanmış müqavilələrin tələbinə və s. ətraf mühitin çirklənməsində rol oynayan fəaliyyət növləri məhdudlaşdırıla və yaxud tamamilə qadağan oluna bilər. Yüklə 1,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|