Patrik Jozef Byukenen. G‘arbning halokati: O‘limga mahkum millat

Oilaviy “nafaqa”ning tugatilishi
1830 yillarda amerika sanoat inqilobi arafasida Filadelfiya kasaba uyushmalari o‘z a’zolariga murojaat etib, “kapitalistlarning ochko‘zligi”ni qoralaydi va harakat qilishga da’vat etadi: “Ayollarimizni mehnatga jalb etilishiga qarshi bor kuch-imkoniyatingizni ishga soling. Xotinlarimiz, qizlarimiz va oila a’zolarimizni boqish uchun mehnatimizga munosib haq olishimiz kerak. Kapitalistlar har bir erkak, ayol va bolani ishlashga majbur qilmoqchi; ularning bu nag‘masiga uchmaylik, oilamizni bizdan olib qo‘yishlariga yo‘l qo‘ymaylik”.
1848 yili Marksning “Kommunistik manifest”i chop etilganda “O‘n soatlik advokat” gazetasida shunday satrlar bosiladi: “Erkaklar ayollarimizni gazlama to‘qish fabrikasida g‘ayriinsoniy sharoitda mehnat qilishdan xalos etish uchun yetarli darajada ta’minlanadigan kun uzoq emas, deb umid qilamiz”. Qizig‘i shundaki, kasaba uyushmalarining bu boradagi tasavvurlari Marks va uning safdoshi Engelsning qarashlariga tamoman zid ekanini payqash qiyin emas. Chunonchi, Engels “Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi” asarida bu haqda shunday deb yozadi: “Ayolni ozod etishning birinchi sharti — barcha xotin-qizlarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish... jamiyatning iqtisodiy unsuri bo‘lgan bir nikohli oilani tugatishdir”. Ajabo, global iqtisodiyotning erkakdan, uy-ro‘zg‘ordan va oiladan ozod etilgan ayol — mehnat quroli degan tamoyili kommunizm asoschilarining qarashlari bilan mushtarakliga hayratlanarli va g‘ayritabiiy emasmi?
“Amerikada oila” tadqiqotining muallifi Alan Karlsonning ta’kidlashicha, AQShda ishlayotgan erkaklarga ma’lum muddat xotini va bola-chaqasini boqish uchun norasmiy tarzda o‘ziga xos “nafaqa” to‘lab kelingan ekan. Oila farovonligining asoslaridan biri sifatida tan olingan ushbu amaliyot papa Lev O‘nuchinchi tomonidan ham ma’qullangan edi.
Ammo, baribir, Ikkinchi jahon urushidan keyin erkaklar va ayollar o‘rtasidagi ijtimoiy tafovut keskinlasha boshlagan. Masalan, 1939 yilda ayollarning oylik maoshi erkaklar maoshining 59,3 foizini tashkil etgan; 1966 yilga kelib bu ko‘rsatkich 53,6 foizgacha pasayadi.
1964 yili mazkur amaliyotga chek qo‘yiladi. Feminist ayollar afroamerikaliklar huquqlari, erkak va ayollarning tengligini ta’minlovchi Fuqarolik huquqlariga oid aktga jinsiy belgilarga ko‘ra tahqirlanishga yo‘l ko‘yilmasligi haqidagi qoidani kiritishga muvaffaq bo‘ladi. Ushbu qoidaning joriy etilishi shaxs, individium manfaatlarining oila manfaatlaridan ustuvorligini ta’minladi. Buning ta’sirida ayollar oylik maoshi sezilarli darajada oshadi; eng yomoni, endilikda ayollar ilgarilari asosan erkaklar mashg‘ul bo‘lgan tibbiyot, huquqshunoslik, jurnalistika, ilm-fan, boshqaruv, biznes kabi sohalarni egallay boshlashi bilan oilalar buzilib keta boshlaydi. Doktor Karleonning ma’lumotlariga ko‘ra, “1973-1996 yillar oralig‘ida kun bo‘yi ishlaydigan 15 yoshdan yuqori bo‘lgan erkaklarning o‘rtacha yillik daromadi 24 foizga pasayib, 37200 dollardan 30000 dollargacha tushib ketadi”. Shu tariqa, feminizm bayroqlari ostida ayollar erkaklar bilan ochiq-oshkora musobaqaga kirishadi. Million-million ayollar bu borada erkaklar ustidan g‘olib kelib, ularning o‘rnini egallaydi. Shunga yarasha ularning daromadlari ham uzluksiz oshib borgan bo‘lsa, oilali erkaklarning daromadi yildan-yilga pasayib boravergan. Bu hol oilaviy muhita ta’sir etmasdan qolmasdi, albatta. Xususan, ko‘pgina erkaklar yana ishga qaytishni istayotgan ayollarining talablariga dosh berolmay qoladi. Yosh erkaklar, qanchalik harakat qilmasin, topayotgan daromadi bilan oilasini boqolmasligini anglab yetadi. Erkaklarning bu holatdan foydalangan yosh amerikalik ayollar esa mustaqillik, hech kimga qaram bo‘lmasdan yashash huquqini qo‘lga kiritish mumkinligini, turmush qurishga shoshilmaslik lozimligini anglab yetadi. Ularning ko‘pchiligi ana shu maqsadga erishish uchun ishga kirishadi. Natijada, 1970 yilda 24-28 yoshdagi ayollarning 36 foizi turmush qurmagan bo‘lsa, 1993 yilda bu ko‘rsatkich xudtsi shu yoshdagilar orasida 68 foizga yetadi. Shu davr mobaynida 25-29 yosh oralig‘idaga ayollar orasida umuman turmushga chiqishni xohlamaydiganlar uch barobardan ziyod ko‘payib, 10 foizdan 35 foizga yetgan...
Bir vaqtlar o‘ta radikal kayfiyatda bo‘lgan, keyinchilik esa nasroniylikni qabul qilgan Orestes Bronson mamlakatda vujudga kelgan ma’naviy-ruhiy muhit xususida to‘xtalib, Mammonaga sig‘inish (Mammona — pul, boylik ma’budasi — tarj.) o‘n to‘qqizinchi asrdayoq yaqqol namoyon bo‘la boshlaganini uqtirgan edi. “Mammonizm, — deb yozadi u, — anglosakson dunyosining diniga aylandi. Xudoni esa umuman yodimizdan chiqardik. Biz ezgulik, go‘zallik va adolatga bo‘lgan ishonch-e’tiqodimizdan butkul mahrum bo‘ldik”. Oradan bir asr o‘tib, materialistik dunyoqarashdan voz kechib, diniy e’tiqodga qaytgan Uittaker Chambers “Davrimizga xos asosiy muammo iqtisodiyot bilan emas, iymon-e’tiqod bilan bog‘liqdir” deya, mammonizm bugungi kunda kishilar dunyoqarashini belgilovchi yetakchi omilga aylanib qolganiga e’tibor qaratadi.
Jazava
1960-1970 yillarda o‘sha davrga to‘g‘ri kelgan tug‘ilish darajasining bir oz oshishiga hukmron elitaning o‘ziga xos, aks javobi sifatida yangi “g‘ayriijtimoiy” harakat vujudga keladi. Unga Stenford universitetining professori, biolog Pol Erdix asos soladi; bir vaqtlar Richard Karsonning “Osuda bahor” kitobi atrof-muhitni himoya qilish harakati uchun qanday ahamiyat kasb ettan bo‘lsa, Erlixning “Populyatsiya bombasi” asari ham tug‘ilishni nazorat qilish borasida shunchalik muhim o‘rin tutib kelgan. Erlix bir vaqtlar insoniyatning ochlikdan muqarrar qirilib ketishi haqidagi bashoratlari o‘n to‘qqizinchi asrga kelib chippakka chiqqan britaniyalik faylasuf Tomas Robert Maltusning zamonaviy izdoshi sifatida namoyon bo‘ladi. Maltusning yozishicha, “Aholi tug‘ilishi cheklanmas ekan, u geometrik progressiya tarzida ko‘payib boradi, ya’ni har 25 yilda ikki barobarga oshadi”. Oziq-ovqat ishlab chiqarishni ham xuddi shunday sur’atlarda ko‘paytirish imkoni yo‘q ekan, — deya bashorat qiladi bu vallomat, — demak, kelajakda insoniyat ochlik va o‘limga mahkumdir. Ammo Maltusning oziq-ovqat shilab chiqarshi borasidagi xulosalari ham, Erlixning jahon zaxiralarining tugab borayotgani haqidagi bashoratlari ham xato ekanini vaqt ko‘rsatdi. Hozirgi vaqtda sayyoramizda istiqomat qilayotgan olti milliard aholi 1960 yildagi uch milliard yoki 1830 yildagi bir milliard aholidan yaxshiroq yashayottanini hech kim inkor etmasa kerak. Nazarimda, ochlik va turli balo-qazolar sabablarini Yer shari aholisining o‘sishidan emas, siyosatchilarning uquvsizligi, jinoyatchilikning oshishi, bema’ni g‘oya va mafkuralardan izlamoq lozim. Shunga qaramay, Erlixning “Serra” klubi tomonidan nashr etilgan ushbu kitobi barcha oliy o‘quv yurtlariga tarqatiladi va tez orada mashhur bo‘lib ketadi. Hatto ayrim davlat arboblari va siyosatchilar, chunonchi, sobiq mudofaa vaziri va Jahon bankining prezidenti Robert Maknamara ham uning g‘oyalariga mahliyo bo‘lib qoladi. “Aholining ko‘payishi, — deydi Maknamara 1977 yildagi nutqlarining birida, — qashshoqlik, ochlik, nizo va asabiy holatlarni vujudga keltirib, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorlikni izdan chiqarishi shubhasizdir”. 1978 yili esa aholi muammolari bo‘yicha AQSh Kongressi komissiyasi tomonidan e’lon qilingan bayonotda shunday deyiladi: “Sayyoramiz aholisining tez sur’atlar bilan ko‘payib borayotgani va ayrim hollarda ishlab chiqarish unumdorligining pasayishi tufayli insoniyat mavjuddigini belgilab beradigan o‘ta muhim biologik tizim xavf ostida qolmoqda”. Xuddi o‘sha kezlarda “Aholiga qarshi urush” kitobining mualllifi Jaklin Kasunning yozishicha, Smitson instituti tomonidan tashkil etilgan “Bizning muammomiz bu — aholi” deb nomlangan bolalar ko‘zgazmasida kelajakdagi oziq-ovqat zaxirasi timsolini aks etgiruvchi — o‘lib yotgan kalamush tasviri namoyish etilgan ekan. Xullas, Amerikaning ilmiy va siyosiy uyushtirgan ommaviy targ‘ibot kompaniyasi ta’sirida tug‘ilishni nazorat etish g‘oyasini jamoatchilik fikri tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga, qisman bulsa-da, erishiladi. Chunki Erlix nazariyasi asosan rivojlangan mamlakatlarning yuqori va o‘rta tabaqa vakillari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan bo‘lsa, Uchinchi dunyo mamlakatlari aholisiga olimning mulohazalari zarracha ta’sir etgani yo‘q. Natija esa barchaga ayon: bir tomonda, “farovonlik jamiyatida” tug‘ilishning keskin kamayishi, ikkinchi tomonda, uchinchi dunyo mamlakatlarida uning mislsiz darajada o‘sishi yaqqol namoyon bo‘ldi.