Patrik Jozef Byukenen. G‘arbning halokati: O‘limga mahkum millat

BUYUK BRITANIYA
Xo‘sh, Britaniya orollarvdagi qondoshlarimizni qanday kelajak kutayotgan ekan? Sharhlovchi Pol Kreyg Roberts bu haqda shunday deb yozadi: “Sotsiologlarning hisob-kitobiga ko‘ra, shu asrning oxiriga borib, inglizlar o‘z mamlakatida kamchilikni tashkil etarkan. Chunki inglizlar oilasida millat sonining ko‘payishi uchun yetarli bo‘lgan bolalar tug‘ilmayotir . Tarixda ilk bor — deb ta’kidlanadi “London Observer” gazetasida, — mamlakatda ko‘pchilikni tashkil etgan millat urush, ochlik yoki epidemiya oqibatida emas, o‘z xohishi bilan kamchilikka aylanib bormoqda. Gazetachilar adashayotgan ko‘rinadi. Chunki tarixda ilk bor o‘z xohishi bilan yetakchilik mavqeidan voz kechgan millat amerikaliklar bo‘ladi. Prezident Klinton bashorat qilganidek, bu voqea Britaniyadan 50 yil ilgari, 2050 yilda yuz beradi. Ammo, inglizlar shu yo‘ldan borayotgani shubhasizdir. Hozirga vaqtning o‘zidayoq turli millatlarga mansub etnik jamoalar London aholisining 40 foizini tashkil etadi; London merining milliy masalalar bo‘yicha maslahatchisi Li Jasper, sotsiologlarning ma’lumotlariga tayanib, “2010 yilga borib oq tanlilar aholining kamchilik qismini tashkil etadi”, deb hisoblaydi.
Voqealarning bunday tarzda rivojlanishi sabablaridan biri — tub britaniyaliklar o‘rtasida tug‘ilish darajasi yildan-yilga pasayib borayotgani bilan izohlanadi. Masalan, 2000 yilda Angliya va Uelsda 1999 yilga nisbatan 17400 bola kam tug‘ilgan, ya’ni atigi bir yil mobaynida tug‘ilish 5 foizga pasaygan hamda mazkur ko‘rsatkich qo‘llana boshlagan 1924 yildan buyon eng past daraja — 1,66 koefitsientga tushib qolgan.
YAPONIYA
Eng past tug‘ilish ko‘rsatkichlariga ega 22 millatdan faqat ikkitasigina — amerikaliklar va yaponlar Yevropa hududidan tashqarida istiqomat qiladi.
Yaponlar Osiyo xalqlari orasida birinchi bo‘lib zamonaviy davrga qadam qo‘ygan millat hisoblanadi. Ma’lumki, 1868 yilgacha yaponlar butun dunyodan ajralgan mahdud holda bo‘lib kelgan. Ammo oradan o‘ttiz-qirq yil o‘tar-o‘tmas jadal rivojlanayotgan mamlakat G‘arbning mutaraqqiy davlatlari qatoridan o‘rin oladi. Yaponlar Tayvanni egallaydi, 1900 yilda esa mashhur bokserlar qo‘zg‘olonini bostirish maqsadida Xitoyga bostirib kiradi. 1904-1905 yillarda ilk bor G‘arb tamadduniga mansub xalq, G‘arb tamadduniga mansub millat ustidan g‘alaba qozonadi. Urush ruslarning Port-Arturdagi eskadrasiga hujum bilan boshlanib, tarix sahifalaridan o‘rin olgan dengiz jangi — Susima bug‘ozida rus flotining cho‘ktirilishi bilan yakun topadi. Birinchi jahon urushida Yaponiya Antanta tomonida turib, Germaniyaning Xitoy va Tinch ummonidagi koloniyalarini tortib oladi; u Yevropa mamlakatlarining Osiyodagi hududlarini himoya qiladi; Avstraliya va Yangi Zelandiya qo‘shinlarining Gallipoli tomon yurishiga hamrohlik qiladi; yapon eskadrasi O‘rta yer dengizigacha yetib keladi. Biroq AQSh prezidenti Xarding va davlat kotibi Charlz Evans Xyuz Vashingtonda bo‘lib o‘tgan dengiz konferentsiyasida Buyuk Britaniya ma’muriyatidan yaponlar bylan tuzilgan ittifoqni uzishni talab etganda, g‘isht qolipdan ko‘chadi. Oradan yigirma yil o‘tib, yuz bergan Perl-Xarbor fojeasidan so‘ng yapon imperiyasi batamom yakson etiladi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin Amerikaning bevosita yordami, amerikalik maslahatchilarning g‘oya va usullariga tayangan Yaponiya jahondagi eng jadal rivojlanayotgan davlatlardan biriga aylanadi, Yapon orollarining maydoni Qo‘shma Shtatlarning birgina Montana shtati hududidan ham kichikroq bo‘lsada, 1990 yilda u iqtisodiy kuch-qudrati va salohiyati bo‘yicha AQShdan keyingi o‘ringa chiqib oldi. Darhaqiqat, “yapon mo‘‘jizasi” buyuk xalqning buyuk yutug‘i edi. Lekin Yaponiyaga ko‘z tegdimi yoki boshqa omillar ta’sir etdimi, o‘tgan asrning 80-90-yillaridan boshlab aholi soni keskin kamaya boshladi. Hozirgi vaqtda tug‘ilish darajasi 50-yillardagi ko‘rsatkichning yarmini tashkil etadi. 2050 yilga borib Yaponiya aholisi miqdori 127 milliondan 107 millionga tushib qoladi, bolalar soni 1950 yildagidan kamroq, keksalar soni esa sakkiz barobar ko‘p bo‘lishi taxmin qilinmoqda. Natijada, jadal rivojlanishdan asar ham qolmaydi, Yaponiya o‘zining bugungi mavqeidan mahrum bo‘ladi. 2050 yilda har bir yaponga o‘n besh xitoylik to‘g‘ri keladi. Hatto 1950 yilda Yaponiya aholisining atigi to‘rtdan birini tashkil etgan Filippin aholisi ham 2050 yilga borib, yaponlardan 25 million nafar kishiga ortib ketishi taxmin qilinmoqda.
Xo‘sh, bunday xatarli vaziyat vujudga kelishining boisi nimada? E’tibor qiling, yapon ayollarining yarmidan ko‘pi o‘ttiz yoshgacha turmush qurish va farzandli bo‘lishni xohlamas ekan. “Qari qiz” deya nom olgan bu ayollar ota-onasi bilan yashar, ish bilan mashg‘ul bo‘lar, ammo “er”, “bola” degan ijtimoiy tushunchalarni hatto xayoliga ham keltirmaydi. Ular “O‘zing uchungina yasha va hayotdan lazzatlan” degan aqidaga e’tiqod qilib yashaydi.
2000 yilda yapon hukumati olti yoshgacha bo‘lgan bolalarni tarbiyalash uchun subsidiya miqdorini 2400 dollargacha oshirganiga (ayrim radikal siyosatchilar uni o‘n barobar ko‘paytirishni taklif etmoqda) qaramay, xuddi shu yili maktablarga mamlakat tarixida eng kam bola kelgani achinarlidir. Yapon jurnalistlarining katta avlodiga mansub ijodkorlardan biri Mitsuko Shimomuraning “Nyu-York tayms” gazetasi muxbiri Peggi Orenstayn bilan suhbatda ta’kidlashicha, o‘z vaqtida ayollarga teng huquq berishni istamagan Yaponiya bugun “nimani ekkan bo‘lsa, shuni o‘rib olmoqda”. “Tug‘ilish darajasining pasayishi, — deb davom etadi Shimomura xonim, — meni u qadar tashvishlantirmaydi. Hatto bu hol qaysidir ma’noda foydali ham deb o‘ylayman. “Qari qiz’’lar o‘zlari sezmagan holda ajoyib ijximoiy harakatning paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ldi. Endilikda siyosatchilar ayollarni tug‘ishga da’vat etmoqda. Darhaqiqat, agarda farzandli ayol ishlash imkoniyatiga ega bo‘lib, o‘zini yaxshi his etadigan jamiyat bunyod etilmas ekan, Yaponiya ellik, nari borsa, yuz yildan keyin halokatga yuz tutishi shubhasizdir. Bolalar tarbiyasi uchun beriladigan nafaqalar foyda bermaydi. Ayollarning erkaklar bilan huquqlarini amalda ta’minlash zarur”.
Nima sababdan hozirgi vaqtda G‘arb ayollari, ona va buvilaridan farqli o‘laroq, kamroq tug‘ishni, hatto umuman tug‘maslikni afzal ko‘rmoqda? Tereza ona ta’kidlaganidek, nima uchun ko‘pchilik “bolalarga qarshi urush”ni qo‘llab-quvvatlamoqda? G‘arb ayollariga tug‘ilishni nazorat qilish vositalari ma’lum bo‘lganiga ancha bo‘ldi, biroq hech qachon ular bugungidek, faol qo‘llanmagan. Amerikada o‘ttiz yoshgacha abort qilishga monelik qiladigan qonun yo‘q, lekin, Xitoydan farqli o‘laroq, ayolning o‘zi xohlamasa, birorta federal sudya bunga uni majbur eta olmaydi. Shunga qaramay, G‘arb ayollari tomonidan abortning bu qadar ko‘p qo‘llanayotgani Yevropa xalqlarining ataylab qirg‘in etilayotganini eslatadi. Zero Joan Gants Kunining ta’kidlashicha, “bolalar suyib erkalanadigan jamiyatgina taraqqiyparvardir”. G‘arb erkak va ayollari qalbi va ongida qanday o‘zgarishlar ro‘y berganki, bolalar borgan sari mehr va erkalashdan mahrum bo‘lmoqda? Bunday vaziyatni o‘nglash chorasi bormi? Mabodo, shunday chora topa olmasak, tamaddunimiz tarixining sunggi bobini bitib, vasiyatnoma yozishimizga to‘g‘ri keladimi, deb qo‘rqaman.
“BOLALAR QAYOQQA G‘OYIB BO‘LDI EKAN?”
Nima sababdan yevropalik ayollar xuddi Yer yuzidan qirilib ketishini kandaydir tushunib bo‘lmas itoatkorlik bilan tan olgandek, bola tug‘ishdan voz kechmoqda? Nahotki, ilgari yuz bergan urushlar talafoti va imperiyalar halokati ulardagi yashash ishtiyoqini so‘ndirgan bo‘lsa..
Masalaga jiddiy yondoshilsa, buning sababi butkul boshqa narsada ekani ayon bo‘ladi.
Ma’lumki, Birinchi jahon urushi Germaniyaning mag‘lubiyati va bo‘lib yuborilishi bilan yakun topadi; urush talafoti dahshatli edi: ikki million nemis halok bo‘lgan, o‘n mshliondan ziyod jarohatlangan. Shunga qaramay, 1919 yildan keyin mamlakat aholisi shu qadar tez o‘sa boshlaydiki, bu hol g‘oliblardan biri, nemislarning yaqin qo‘shnisi frantsuzlarni ancha tashvishga solib qo‘yadi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda mag‘lub bo‘lgan Germaniya va Yaponiyada ham, g‘olib kelgan AQShda ham tug‘ilish sur’atlari g‘oyat yuqori bo‘lgan. Aholi o‘sishiga oid ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, yovropaliklar dunyoqarashi va xatti-harakatidagi o‘zgarishlar 60-yillarning o‘rtalarida yaqqol namoyon bo‘ladi; aynan shu kezlarda nemis ayollari ona va buvilarining turmush tarzidan voz kecha boshlaydi. Bunday keskin o‘zgarishlarning asl sabablari hamon bizga qorong‘i. Ammo qo‘llangan usullarga kelsak, hammasi ayon bo‘ladi-qoladi: kontratseptsiya G‘arb aholisining ikki barobar kamayishiga olib kelgan bo‘lsa, abortlar kutilmagan bolalarga qarshi o‘ziga xos “ikkinchi himoya chegarasi”ga aylanib qoldi. Bu o‘rinda tarixga murojaat etishga zarurat tug‘iladi. Ma’lumki, ilgari Buyuk Inqiroz davridagina, iqtisodiy o‘sish sur’atlari ikki barobar kamaygani, aholining to‘rtdan bir qismi ishsiz bo‘lib qolgani oqibatida AQSh tug‘ilish ko‘rsatkichlari mislsiz darajada pasayib ketgan edi. Aksariyat odamlar ko‘nglini “eng yaxshi kunlar ortda qolib ketgan bo‘lsa, bolalarga hojat bormi” degan tushkun holat egallagan edi. Shu tariqa, 1930 yillarda AQShdagi avlodlar orasida o‘z prezidentiga ega bo‘lmagan yagona avlod — “indamaslar avlodi” paydo bo‘ladi.
Urushdan keyin — 1946 yildan tug‘ilish sur’atlari o‘sa boshlaydi (bebi-bummer avlodi) va 1957 yilga borib, eng yuqori nuqtasiga yetadi va yana yetti yil o‘tib, keskin pasaya boshlaydi. Aynan shu, ta’bir joiz bo‘lsa, haetiy kuchlar” so‘na boshdagan kezlarda yashirincha amalga oshiriladigan abortlardan ham vahshiyroq bo‘lgan yangi usul — homiladorlikka qarshi preparat kashf etiladi. Keyinchalik u tarixchilar tomonidan Amerikani halokat yoqasiga olib kelgan og‘u deb baholanadi. Bu preparatlar 1960 yili sotuvga chiqarilgan. Oradan uch yil o‘tar-o‘tmas amerika ayollarining 6 foizi doktor Rok kashf etgan doridan foydalangan, 1970 yilda esa ularning soni 43 foizga yetgan. Katolik cherkovi bu dorining qo‘llanishiga keskin qarshi chiqqan, chunonchi, papa Pavel Oltinchining maxsus fatvosi bilan tug‘ishni sun’iy ravishda to‘xtatish orqali nazorat etish, ayniqsa, homiladorlikka qarshi dorilarni qo‘llash katta gunoh ekani e’lon qilinadi. “Dorilar urushi” ketayotgan bir pallada yanada jiddiyroq xavf namoyon bo‘lib qoladi. Arizona televideniesi xodimi to‘rt bolaning onasi, bir necha yildan buyon talidomid (o‘sha davrda bu dori bolalarning nogiron tug‘ilishi va boshqa tug‘ma xastaliklarga sabab bo‘lishi aniqlangan edi) dorisidan foydalanib kelayotgan Sherri Finkbaynning yana homilador ekanini bilib qolgan. U dugonalariga nogiron bola tug‘ishni istamasligi va abort yo‘li bilan homilani olib tashlashga qaror qilganini ma’lum qiladi. Gazetalardan birida yoritilgan bu voqea g‘oyat keskin bahs-munozaralarga sabab bo‘ladi. Chunki o‘sha davrda abort qilish qonun bilan taqiqlangan edi. Ammo Finkbayn xonim masalani osonlikcha hal etish yo‘lini topdi: mazkur muolaja rasman ruxsat etilgan Shvetsiyaga borib, abort qildirib qaytdi. Ammo 1966 yilda bu voqea hammaning xotirasidan o‘chib ketgan edi, chunki bu, vaqtga kelib mamlakatda yiliga 6000 ta abort qilinar edi. 1970 yilda Nyu-York va Kaliforniya shtatlari gubernatorlari Jon Rokfeller va Ronald Reygan abortni yengillashshradigan qonunlar qabul qilishi oqibatida uning miqdori 200 mingga yetadi; 1973 yilda esa mamlakatda 600 mingdan ortiq abort qilingan. O‘sha yili Niksonning to‘rt raqibidan uchtasi Oliy sudga murojaat etganidan keyin, sudya Blekman ayollarning abort qilish huquqi mamlakat Konstitutsiyasida kafolatlanganini e’lon qiladi. Tabiiyki, keyingi 10 yil mobaynida abortlar soni 1,5 milliondan oshib ketgani hech kimni hayron qoldirgani yo‘q. Sud’ya Blekman e’lon qilgan qarordan keyin hozirgi vaqtgacha AQShda hammasi bo‘lib 40 million abort qilingan. Bugun 30 foiz homilador ayollar shunday yo‘l tutmoqda. 2000 yili Oziq-ovqat va dori-darmonlar bo‘yicha Komissiya homiladorlikning dastlabki yetti haftasida mustaqil ravishda homilani tushirish imkonini beradigan KI-486 preparatini ma’qullab, ishlab chiqarishga tavsiya etadi. Ammo Amerika farmatsevtika kompaniyalarining barchasi bu ishdan bosh tortgani sababli, mazkur preparatni ishlab chiqarishga xitoyliklar jalb etiladi. Ehtimol, ba’zi kishilar xitoyliklar shu yul bilan o‘zining Osiyoda iqtisodiy va siyosiy hukmronligani o‘rnatishga to‘sqinlik qilayotgan Amerikadan o‘ch olmoqda, deb o‘ylashi ham mumkin.
Gap xitoyliklarda ham, abortning qonuniyligiii tasdiqdagan Oliy sudda ham emas. Deylik, Oliy sudning boya tilga olingan qarorining o‘zigina amerikalik va yevropalik ayollar ongi va ruhiyatida bu qadar keskin o‘zgarish qila olishiga ishonish qiyin. Xo‘sh, unda zamonaviy ayollarning buvilari Xudo va inson oldida aql bovar qilmas jinoyat deb hisoblashi tayin bo‘lgan bunday xatti-harakatini nima bilan izohlash mumkin? Zero, 1950 yillarda abort jinoyatgina emas, o‘ta sharmandali, uyatli holat hisoblangan, binobarin, hech kim uni bekor qilish uchun ortiqcha shov-shuv ham ko‘tarmagan. Lekin oradan 15 yil o‘tib, abort Oliy sud tomonidan har bir ayolning konstitutsion huquqi va rivojlangan jamiyatning ajralmas belgisi, deb e’lon qilinishi bilan, ommaviy ongda tub o‘zgarishlar yuz beradi. Qolaversa, ba’zilar bu holatni 60-yillar mobaynida jamiyat hayotida yuz bergan parokandalik bilan bog‘lasa, boshqalar fikricha, u ko‘pchilik e’tiboridan tushib qolgan o‘tish davri qiyinchiliklari bilan belgilanadi. Nazarimda, birinchi yondashuv haqiqatga yaqindek. Chunki amerika yoshlarining aksariyati o‘sha “parokanda o‘n yillik” davrida fikrlash tarzini o‘zgartirgan, yangicha qarashlar va hayot andazalariga e’tiqod qo‘ygan edi.
Amerikadagi 1945-1965 yillar oralig‘idagi davrni sotsiologlar “oilaviy hayotning oltin davri” deb ataydi. Bu davrda turmush qurgan va uylangan kishilarning o‘rtacha yoshi qonunlarda belgilangan yoshga yaqinlashgan, oilalilar miqdori esa jami aholi soniga nisbatan mislsiz ko‘rsatkich — 95 foizni tashkil etgandi. Bir so‘z bilan aytganda, Eyzenxauer va Jon Kennedi davridagi Amerika jadal rivojlanayotgan davlatlar qatoridan o‘rin olgan edi. Ammo oila, din va jamiyatlar Govard markazi prezidenti Alan Karlsonning ta’kidlashicha, “oila farovonliga bilan bog‘liq barcha ko‘rsatkichlar 1963-1965 yillardan salbiy tomonga o‘zgara boshlagan. Aynan shu davrda tug‘ilishning asta-sekin pasayishi va ajralishlar sonining keskin oshishi kuzatiladi. Ko‘pchilikka G‘arb millatlari ajdodlaridan meros bo‘lib qolgan oilaviy qadriyatlardan bir lahzada ajralib qolgandek bo‘lib tuyuladi”.
Gollavdiyalik sotsiolog Dirk van de Kaa ushbu jarayon o‘zgarishini to‘rt bosqichga ajratadi: a) oilaviy hayotning oltin davridan birgalikda tinch-totuv yashash davriga o‘tilishi; b) bolaning oila boshliga mavqeidan ota-onaning oila boshlig‘i mavqeiga o‘tilishi; v) birinchi bola tug‘ilgandan keyin homiladorliqtsan saqlanish holatidan to‘liq kontratseptsiya (umuman homilador bo‘lmaslik) holatiga o‘tilishi; g) oilaning yagona an’anaviy shaklidan plyuralistik, jumladan, ota-onaning biridan iborat oila shakllariga o‘tilishi.
Tug‘ilish aynan 1960 yillarning o‘rtalarida pasaya boshlagan ekan, demak, amerikalik va yevropalik ayollarni farzandli bo‘lishdan voz kechishga majbur etgan sabablarni ham xuddi shu davrdan izlamoq lozim.
Bebi-bummerlar Amerika universitetlarida 1964 yilning kuzida paydo bo‘lgan va hayot yo‘lini tanlashda to‘liq erkinlik huquqini qulga kiritgan birinchi avlod edi. 1930 yillarda hamma ham kollejda uqiy olmas, zodagonlar oilalarigina tegishli imtiyozga ega edi. Ishsizlar o‘g‘il-qizlari o‘qishni hatto orzu qila olmas, aksariyati oila a’zolarini boqish uchun maktabni tashlab ish qidirishga majbur edi. Fermalarda istiqomat qilayotgan million-million yoshlar hali Uoll-Stritdagi falokat yuz bermasidanoq, Buyuk Inqirozning dastlabki ta’sirini seza boshlaydi. Perl-Xarbor fojiasidan so‘ng esa aksariyat yoshlar kollejlarni butkul unutgan va ko‘plari qurolli kuchlar safiga safarbar etilgan edi.
E’tiborli jihati shundaki, 1950 yillardagi “indamaslar avlodi”ning ota-onalari muallimlar va ruhoniylarga hurmati baland bo‘lgan. 1957 yili professor Gelbrayt amerikaliklar farovonlik jamiyatida yashayotganini aniqlagandan keyin avlodlar o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘la boshlaydi. Binobarin, bebi-bummerlar tamoman o‘zgacha mezonlar asosida tarbiyalangan: endilikda ular umrining yarmini televizor ro‘parasida o‘tkazadigan bo‘ladi. 1950-yillarda televidenie avlodlarning asriy nizosi ketayotganida bolalar tomonida turib, ota-onalarga qarshi kurashga astoydil kirishadi. Bolalar ham oinai jahon orqali ma’tumotlar va ayniqsa, reklamani butun vujudi bilan singdira boshlaydi. 1964 yilda minglab bebi-bummerlar kollejlarni ishg‘ol etadi. Ayni shu kezlarda Berklida Mario Savioning “Erkin so‘z” deb nomlangan harakati tashkil etiladi. Talabalar namoyishlari va tartibsizliklar ommaviy tus oladi. Bu tartibsizliklarda kimlar ayblanmadi deysiz — Lindon Jonson, Richard Nikson, Agnyu, Vetnam... Ammo ayb faqat shularda bo‘lganda edi, ommaviy tartibsizliklar nafaqat Amerikada, balki Yevropadan Yaponiyagacha yoyilmagan bo‘lardi. Keling, o‘sha davrda yuz bergan voqea-hodasalarga bir nazar tashlaylik. 1968 yili Chikagoda kuzatilgan “nafrat kuni” Demokratik partiyaning bo‘linib ketishiga sabab bo‘ladi; “Baxmal inqilob”ni nishonlayotgan chexiyalik talabalar Praga ko‘chalarida rus tanklariga ro‘baro‘ keladi; meksikalik talabalar Mexiko ko‘chalarida otib tashlanadi; frantsuz talabalari tomonidan Parijning to‘liq ishg‘ol etilishiga bir bahya qoladi. Turli qit’a bebi-bummerlariga xos umumiy xususiyat — televidenie vositasida singdiriladigan cheksiz erkinlik g‘oyasidir. Ularning har biri bolalik chog‘laridanoq ota-onasidan ko‘ra, elektron “tarbiyachi”dan saboq olishni afzal bilgan. Teleuskuna qa’rida yashiringan bu “tarbiyachi”ning esa barcha savollarga javobi bitta: “Xohlaysanmi — marhamat. Nimani istasang, barchasi muhayyo bo‘ladi”.
Shu tariqa, millionlab yosh ayollar ota-ona, muallimlar va ruhoniylarning ijtimoiy nazoratidan, ularning nazarida, “dahmaza”dan qutuldi; kollej va universitetlardagi inqilobiy kayfiyat tufayli o‘qituvchilarning obro‘-e’tibori pasayib ketadi; dastlab urushga qarshi harakatlar paydo bo‘ladi (“Jonson, sen bugun nechta bolani o‘ldirding?”), so‘ng giyohvand moddalarni iste’mol qilish ommalashadi (“Tatib ko‘r va lazzatlan”), nihoyat, jinsiy inqilob yuz beradi (“urushni qo‘y, seks bilan shug‘ullan”). Bir ozdan so‘ng Amerikaning hatto eng uzoq hududlarida inson huquqlarini himoya qiluvchi turli xotin-qizlar harakatlari paydo bo‘ladi. Qora tanli kishilar oq tanlilar bilan, ayollar erkaklar bilan teng huquqqa ega bo‘lishni talab qila boshlaydi. Ayollar tomonidan erkaklar qimor va ayshu ishrat bilan shug‘ullanishi mumkin bo‘lsa bizning ulardan kam joyimiz bormi, degan masalalar o‘rtaga tashlanadi. Tabiat erkak va ayollarning to‘liq tengligini nazarda tutmagan, xususan, farzand tarbiyasi asosan xotin-qizlar zimmasiga yuklangan ekan, vujudga kelgan vaziyat masalaning murosa yo‘li bilan hal etilishini talab etardi. Bu borada bozor iqtisodiyoti juda qo‘l keladi. Tug‘ishga qarshi dori ichish xotirangdan ko‘tarilgan bo‘lsa, xavotirga o‘rin yo‘q: yon atrofdagi ginekologlardan biri doimo xizmatingga tayyor. Bir so‘z bilan aytganda tug‘ishga qarshi preparatlar, hamisha xizmatga tayyor ginekologlar hamda mo‘zjizaviy dori-darmonlar homiladan xalos bo‘lish, turli jinsiy kasalliklarni davolash masalasini zimmasiga olib, ayollar joniga ora kiradi. Binobarin, bunday vaziyatda “nikoh” degan matohga o‘rin qolmaydi. Reproduktiv markazga tashrif buyursangiz — olam guliston. Shunday qilib, jinsiy inqilobning ommalashuviga xizmat qilgan, erkin qizlar hayotini jozibali qilib tasvirlagan ommaviy madaniyat ta’sirida ayollarda jamoatchilik nazaridan qolish, Xudoning nafratiga uchrash, obro‘-e’tibordan judo bo‘lish va gunohdan qo‘rqish tuyg‘usi so‘na boshladi.
Jamiyatda mafkuraviy bo‘shliq bo‘lmaganidek, tez orada azaliy qadriyatlar o‘rnini “o‘zi uchun yashash” tamoyilini oqlaydigan yangi axloq paydo bo‘ladi. Endilikda odamlarni kim-kim bilan aysh-ishratga berilgani, nimani ichib-chekkani kabi mayda-chuyda narsalar emas, Fuqarolik huquqlari uchun kurashchilar yurishida ishtirok etgani, aparteid hamda Vetnamdagi “iflos va noqonuniy urushga qarshi” chiqqani qiziqtirardi. Tarixda ko‘p bora kuzatilgani singari yangi axloq yangi turmush tarziga mos ravshishda yaratilgan edi. Bu o‘rinda katta yoshdagi kishilarniig jinsiy buzg‘unchilik, giyohvandlik botqog‘iga botib, isyonkorlik g‘oyalari va rok-n-rollga sig‘inadigan “yangi yakobinchi”larga hayrixohlik bildirishi va ularni qo‘llab-quvvatlashi (“butun tariximiz mobaynida bundan zo‘r avlod bo‘lmagan” qabilida) ajablanarlidir. Bir vaqtlar buyuk Vordsvort ham o‘z davrida yuz bergan inqilobni nazarda tutib, “O, naqadar baxtlidirlar. Shu onda hayot va navqiron zotlar!” deb yozgan edi.
Albatta, isyonchilarning aksariyati o‘qishni bitirishi, ishga joylashib, oila qurishi bilan boshqa odam bo‘ldi-qoldi, ammo ba’zilari uchun, tarki odat amri mahol deganlaridek, yoshlik “isyonkorligi”dan qutulish oson kechmagan. Shunisi ham borki, 60-yillar isyonchilari chinakam inqilobchi bo‘lmagan. Kollejga kirayotganida ular bir narsaga, uni bitirib chiqayotganda esa butkul boshqa narsaga e’tiqod qo‘ygan yoshlar edi.
Ammo 60-yillarda yuz bergan madaniy o‘zgarishlarda haqiqiy inqilobiy ruh mavjud edi. Uning ta’sirida yoshlar mamlakat hududining uchdan bir qismida yahudyy-nasroniy axloqdan voz kechadi. Sirasini aytganda, siyosiy elita ham yoshlarning “ota-bobolari amerikasiga” nafrat bilan qarashini hamisha ma’qullab keldi; televidenie, kino, teatr, jurnallar va musiqa orqali jamoatchilik fikrini shakllantirib, yangi e’tiqod va axloq targ‘ibotchilari uni butun dunyo bo‘ylab tarqatishga, million-million yoshlarni shu yo‘lga safarbar etishga muvaffaq bo‘ldi.
Hukmronlikni qo‘lga olgan ommaviy madaniyat kechayu kunduz azaliy qadriyatlarni kamsitib, hatto ayolning eri va bolalari bo‘lishi hayotiy zarurat ekani haqidagi tasavvurlar ustidan kulib keldi. Bugungi kunga kelib jamiyatimizda ayolni onalik vazifasidan butunlay mahrum etishga intilayotgan kuchlar paydo bo‘ldi.
Kishloq xo‘jalik iqtisodiyotida er-xotin birgalikda mehnat qiladigan va yashaydigan uy ish o‘rni vazifasini o‘tab kelgan. Sanoatda ishlash uchun erkak uydan tashqariga chiqishi, xotin esa uyda qolib, ro‘zg‘or va bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanishi kerak edi. Qishloq xo‘jalik iqtisodiyoti katta oilaga asos solgan bo‘lsa, industrial iqtisodiyot sharoitida kichik nuklear (er-xotin va bolalardan iborat) oila vujudga keldi. Postindustrial iqtisodiyot davriga kelib er-xotin ofisda ishlashga majbur bo‘lgani bois, bolalar qarovsiz qolib ketar va shu sababli ularga bo‘lgan ehgayoj borgan sari kamayib borar edi. Bu haqda Suortmor universiteti xodimi, siyosatshunos Jeyms Kurts shunday deydi: “Erkaklarning dalani tark etib, fabrikalarga ishga kirishi o‘n to‘qqizinchi asrda yuz bergan eng jiddiy o‘zgarish bo‘lgan edi. Yigirmanchi asrga xos eng tub o‘zgarish esa ayollarning uydan chiqib, kun bo‘yi ofisda o‘tirishida namoyon bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar ota-onani bolalardan, ayolning eridan uzoqlashuviga sabab bo‘ldi”.
Erkaklarning ishchi, shaxtyor, baliqchi kabi azaliy kasb-hunariga endilikda ehtiyoj qolmadi, chunki “og‘ir” ishlarni bizning o‘rnimizga rivojlanayotgan mamlakatlardan kelganlar bajarayotir. Shu bois hozirgi vaqtda aynan ayollarga xos iste’dod va ko‘nikmalarga e’tibor kuchayib bormoqda. Bugun ular uchun boshqaruv, ta’lim, moliya kabi sohalarda onalari va buvilarining yetti uxlab tushiga ham kirmagan imkoniyatlar tug‘ilmoqda. Ayniqsa, yirik va kichik biznes iste’dodli ayollarni uy-ro‘zg‘or tashvishlaridan qutqarish, onalikdan “muhofaza” etish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishga intilmoqda. Binobarin, bu sa’y-harakatlar ta’sirida o‘n millionlab ayollar ofislarda erkaklar bilan yonma-yon mehnat qilmoqda, aksariyati ishda biron-bir jo‘yali natajaga erishmaguncha turmush qurishni chetga surib qo‘ymoqda, ancha-munchasi oilani xayoliga ham keltirayotgani yo‘q.
Targ‘ibot mashinasi esa ayolga “Sen hamma narsaga qodirsan” deya ularga ham bolali bo‘lishi, ham ishlashi mumkinligini tinimsiz uqtirib kelmoqda. Darhaqiqat, minglab yollanma tarbiyachilar, mamlakatlar o‘rtasidagi chegaralarning ochiqligi, mehnatga yarasha munosib ish haqi, bolaga qarash uchun beriladigan, ta’til, hukumat nafaqalari va hokazolar chindan ham ayolga bola tug‘ishi va ishlashi uchun imkon yaratadi. Lekin, zamonaviy ayol bor-yo‘g‘i bitta, nari borsa ikki bola tug‘ishi mumkin. Aks holda ofisda uning zimmasiga yuklatilgan vazifalarni to‘la-to‘kis bajarishga yetarli vaqt topa olmaydi. Shu tariqa, ayol ikki yo‘ldan birini — o‘zini faqat ishga bag‘ishlashi yoki ishlab, bir martagina ona bo‘lish baxtiga muyassar bo‘lish imkoniyatini tanlashiga to‘g‘ri keladi.
Bu o‘rinda o‘ziga xos psixologak holatni ham e’tiborga olish zarur. Gap amerika jamiyatining barcha sohalarida keskin raqobat, musabaqalashuv muhiti hukmron ekani haqida borayotir. Bugun amerikalik ayollarning jon-jahdi bilan ishlashida ana shu muhitning ham ta’siri yo‘q emas. Xudo ko‘rsatmasin, qo‘shni Jonslardan ortda qolib ketsak-a... degan andisha ko‘pgana amerikalik ayollarning ko‘nglidan o‘tadi. Bunday hollarda bolalarning o‘z holiga tashlab qo‘yilishi, hatto butunlay unutilishi ham ehtimoldan holi emas. 1950 yilda 6 yoshli bolasi bor ayollarning 84 foizi uy-ro‘zg‘or bilan shug‘ullangan va yana homilador bo‘lishga ham imkon topgan. Bugun esa, aksincha, bunday ayollarning 64 foizi ofislarda to‘liq ish kuni tartibida ishlamoqda.
Masalan, Elinor Mills “Spekteytora” gazetasida chop etilgan maqolasida o‘z tengdosh dugonalari fikr-o‘ylarini shunday ifodalagan: “Masala shundaki, menga o‘xshash sog‘lom va quvnoq tengdoshlarim tug‘ish va ko‘payishni xayoliga ham keltirmaydi. Chunki, baxtga qarshi, bizning avlodimizni tashqi ko‘rinish va puldan boshqa hech nima qiziqtirmaydi”. Mulohazalarini davom etgarib, Mills boshqa bir zamondoshi, reklama agentliganing xodimi Jeynning fikrini misol tariqasida keltiradi: “Mabodo bolam bo‘lganda edi, — deydi Jeyn — zimmamdagi vazifalarning yarmini ham uddalay olmasdim. Har gal shanba kuni 10:30 da hali uyqu aralash erim bilan bir-birimizga termulib, xar ikkimiz “Xudoga shukr, bolani emizdirish uchun saharlab turishning keragi yo‘q” deganimizni bilmay qolamiz. Bu tenglamaga uchinchi unsur kiritilsa, munosabatlarimiz qay tarzda o‘zgarib ketishi mumkinligini kim ham bilardi deysiz”.
Kunlardan birida F.Skott Fitsjerald Xemingueyga qarata: “Boy-badavlat kishilar senu mendan farq qiladi” deganda, u “Albatta, ularning puli bor-da”, deb javob qilgan ekan. Ammo puli, mol-dunyosi bo‘lsa-da, nima sababdandir boylar xonadonida kambag‘allarga nisbatan bola soni kamroq bo‘ladi. Keling, Uilyam Okkamning (ingliz faylasufi, nominalizm oqimining yirik vakillaridan biri. — tarj.) eng oddiy izoh ko‘pincha to‘g‘ri chiqadi, degan tamoyiliga tayanib, mulohaza yuritib ko‘raylik. Deylik, amerikalik qashshoqlar o‘rtahollar, o‘rtahollar — boylar, ular esa o‘ta boylar tabaqasi darajasiga yetganda, har biri tegishli tabaqaga xos bo‘lgan yashash tarzini qabul qilishi lozim bo‘ladi. Bu o‘rinda quyidagi ziddiyat namoyon bo‘ladi: mamlakat boyib borgan sari unda bolalar soni kamayib, aholisi qirilib boradi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, o‘z a’zolarining yashashi uchun cheksiz shart-sharoit, erkinlik va baxtli hayotni ta’minlash uchun barpo etiladigan jamiyat, bir vaqtning o‘zida, bu insonlarning janozasiga hozirlik ko‘radi.